Qazaqstandyqtar qansha sý tutynady
ASTANA. KAZINFORM – Tutas álemde sý tapshylyǵy máselesi ózekti bola túsýde jáne Qazaqstandy da aınalyp ótpeıdi. Elimizde qansha sý tutynylady jáne bolashaqta sý tapshylyǵy bolýy múmkin be? Bul suraqtardy Kazinform agenttiginiń analıtıkalyq sholýshysy zerttep kórdi.
Sýdyń da suraýy bar
Memleket basshysynyń «Ádiletti Qazaqstannyń ekonomıkalyq baǵdary» Joldaýynda sý resýrstarynyń qoljetimdiligi men sapasy máseleleri kóterilgen. Qasym-Jomart Toqaev «Eýrazııa qurlyǵyndaǵy ózender men kanaldar – barshamyzǵa ortaq tabıǵat baılyǵy» ekenin atap ótip, kórshi eldermen árdaıym ózara túsinistikke jáne kelisimge kelý keregin aıtty. Sondaı-aq, Prezıdent sýdy shaqtap paıdalaný mádenıetin de birneshe ret eske salǵan edi.
— Búgin de sýdy utymdy jáne únemdi paıdalaný máselesine nazar aýdaryldy. Men de bul týraly pikirimdi aıtyp júrmin. Bul, meniń oıymsha, óte ózekti másele. Bul jerde bizdiń volonterler de óz úlesin qosa alady. Biraq, ókinishke qaraı, bizde sý únemdeý mádenıeti bolǵan joq. Bul ádetti boıǵa sińirý kerek, — dedi Toqaev jastardyń kadrlyq rezervi forýmynda sóılegen sózinde.
Sý men kommýnaldyq resýrstardy tıimsiz paıdalaný álemdik kún tártibindegi negizgi máselelerdiń birine aınaldy. Sońǵy málimetke sáıkes, Qazaqstanda bir ónimdi óndirýge jumsalatyn sýdyń ortasha mólsheri 109 m³ quraǵan. Bul Reseı men AQSh-taǵy kórsetkishten úsh ese (44 m³) jáne Aýstralııamen salystyrǵanda alty ese kóp (21 m³). Atalǵan derek sý resýrstarynyń aıtarlyqtaı rásýa bolatynyn jáne sý únemdeý tehnologııalaryn engizý qajettigin kórsetedi.
Qazaqstanǵa sý qaıdan keledi
QR Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstrligi habarlaǵandaı, Qazaqstan aýmaǵy gıdrografııalyq qaǵıdatpen 8 sý sharýashylyǵy basseınine bólingen: Aral-Syrdarııa, Balqash-Alakól, Ertis, Esil, Jaıyq-Kaspıı, Nura-Sarysý, Tobyl-Torǵaı jáne Shý-Talas.
Sý resýrstarynyń negizgi kólemin jerústi sýlary qamtamasyz etedi (ortasha kópjyldyq kólemde 106 km3). Osy kólemniń 55,7%-y bizdiń elimizdiń aýmaǵynda, qalǵan 44,3%-y – Qytaı, Ózbekstan, Reseı jáne Qyrǵyzstannan keletin transshekaralyq ózender aǵyny arqyly qalyptasady.
2023 jyly ekonomıka salalary men halyqtyń qajettiligine 24,9 km3 sý alynǵan. Mınıstrlik túsindirgendeı, sý alý tendentsııasy turaqty, biraq eldiń batysyndaǵy munaı-gaz sektory men Ortalyq Qazaqstandaǵy taý-ken ónerkásibi sektorynyń damý qarqyny jedeldeýine baılanysty bul kólem ulǵaıýy múmkin. Aıta keteıik, 2020 jyly sý alý deńgeıi 24,9 km3, 2021 jyly — 24,5 km3, al 2022 jyly — 25,0 km3 quraǵan.
Sý qaıda jumsalady
Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstrliginiń málimetinshe, jalpy jınalǵan sýdyń 23,5%-y ónerkásipke ketedi, onyń 94,7%-y jer ústi kózderinen jáne 5,3%-y jer asty kózderinen alynady.
Eń kóp sý — jalpy alynǵan sýdyń 60% aýyl sharýashylyǵyna jumsalady. Orta eseppen 2020 jyldan 2023 jylǵa deıin aýyl sharýashylyǵyna 14,8 km3 sý alynsa, onyń 77%-y – 1,18 mln gektar aýmaqta turaqty sýarý qajettilikterine paıdalanylǵan. Bul úshin 98,8% sý jerústi kózderinen alynǵan.
Al sharýashylyq pen aýyz sý maqsattarynda sý tutyný úlesi jalpy alynǵan sýdyń 4% (1 km3) ǵana quraıdy.
Sarapshylar ne deıdi
Water Hub halyqaralyq zertteý ortalyǵynyń dırektory Anatolıı Rıabtsev sý tapshylyǵynan zardap shegip otyrmaǵanymyzdy aıtýda.
− Qazaqstandaǵy eń qatty sý tapshylyǵy Mańǵystaý oblysynda baıqalady. Ol aýmaqqa Aqtaý JEO-nan sý kelip túsedi. Qazaqstannyń qalǵan oblystary sýmen turaqty qamtamasyz etilgen. Al sý tapshylyǵy boljanyp otyrǵan joq. Óıtkeni bizde jerasty sýlarynyń shamamen 15 km3 qory bar – biz olardy aýyz sý úshin de paıdalana alamyz. Muny jetkilikti qor dep aıtýǵa bolady, tipti jerústi sý kózderi bolmasa da, halyq zardap shekpeýi úshin sýdy alýǵa nemese ákelýge bolady, − deıdi sarapshy.
Onyń aıtýynsha, sý resýrstary klımattyń ózgerýine baılanysty jyldar boıy azaıa túsedi jáne bul eginshilik sııaqty salalarǵa áserin tıgizedi. Sý resýrstarynyń azaıýy Syrdarııa, Shý, Talas ózenderine jáne basqa da taý kózderine qatysty bolady.
Sonymen birge, spıkerdiń aıtýynsha, sýdy ońdy-soldy jáne tıimsiz paıdalaný máselesi Qazaqstan úshin áli de ózekti.
— Biz keıde sý resýrstaryn tıimsiz paıdalanamyz. Kólik jýýǵa jaqsy, tuşy sýdy qoldana beremiz, bul naǵyz buzýshylyq. Qazir jańa Sý kodeksi jobasy ázirlenip jatyr. Onda taza tabıǵı sýdy maqsatsyz qoldanǵany úshin naqty sharalar kózdeledi, — dep tolyqtyrdy Anatolıı Rıabtsev.
Sarapshylardyń pikirinshe, avtokólik jýý oryndary sııaqty kásiporyndar sýdyń kólemi men paıdalanylýy boıynsha qalalyq sý arnalarymen jeke kelisim jasaıdy. Alaıda, naqty normalar men erejeler normatıvtik aktilermen rettelmegen. Mınıstrlik bul másele kún tártibinde turǵanyn túsindirdi.
− Aýyl sharýashylyǵy, ónerkásip jáne basqa da salalarda sý paıdalanýshylarǵa arnaıy ruqsat beriledi. Bolashaqta mundaı ruqsattar sý resýrstaryn únemdeý úshin sýdy qaıta paıdalaný jospary bar adamdarǵa ǵana beriletin bolady, − dep túsindirdi QR ІІM sý resýrstaryn memlekettik esepke alý jáne kadastr basqarmasynyń basshysy Erlan Jumabaev.
Qazaqstanǵa sý tapshylyǵy tóne me
Qazaqstannyń sýmen jabdyqtaý júıesindegi ınfraqurylym orta eseppen 40%-ǵa tozǵan. Eldegi sý jelileriniń edáýir bóligi eskirgen, olardyń kópshiligi 30 jyldan astam ýaqyt jumys istep keledi. Bul rette, Úkimettiń málimetinshe, Qazaqstandaǵy sý qubyry jelileriniń jalpy uzyndyǵy 100 myń shaqyrymǵa jetedi, onyń basym bóligi kúrdeli jóndeýdi nemese tipti tolyq aýystyrýdy qajet etedi. Keı aımaqtarda sý qubyry jelileri men sýmen jabdyqtaý nysandary 50%-ǵa tozǵan, bul sýdyń bosqa aǵyp ketýine yqpal etedi jáne kórsetiletin qyzmetterdiń sapasyn tómendetedi.
Kóptegen eldi mekender, ásirese shalǵaı aýdandar men shaǵyn qalalarda aýyz sý tapshylyǵyna jáne sapasyna qatysty máselelerge tap bolady. Sońǵy málimet boıynsha, qalalarda sýmen jabdyqtaý qyzmetterine qol jetkizý 98,9% jáne aýyldarda 96,6% quraıdy. 89 qalalyq eldi mekenniń 65-inde turǵyndar 100% ortalyqtandyrylǵan sýmen qamtylǵan. Sondaı-aq, 6256 aýyldyń 5130-y sýmen jabdyqtaý qyzmetine qosylǵan.
Aldaǵy eki jylda elimizdiń barlyq óńirlerin ortalyqtandyrylǵan sýmen jabdyqtaý júıesimen qamtý josparlanýda.
— Tabıǵı jaǵdaı qandaı bolsa da, klımattyń ózgerýi nemese transshekaralyq sý resýrstarynyń azaıýy bolsa da, bul aýyz sý tapshylyǵyna ákelmeıdi. Halyqqa qajetti aýyz sý kólemi jalpy sý alýdyń tek 4% quraıdy. Biraq osyǵan qaramastan, sýdy uqypty tutynýdy nasıhattaý boıynsha belsendi jumys júrgizilýde, — dep habarlady QR Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstrligi.
Sondaı-aq, 2025 jyly 1,4 mln adam turatyn 437 eldi mekende aýyz sýmen jabdyqtaýdy jaqsartý úshin toptyq sý qubyrlaryn salý jáne rekonstrýktsııalaý boıynsha 30 joba iske asyrylýda.
Sý resýrstaryn basqarýdaǵy reformalar
2024 jyldyń qarasha aıynda Májiliste jańa Sý kodeksiniń jobasy maquldandy.
Kodeks sý resýrstaryn basqarýdyń ózekti máselelerin sheshýge, sý tapshylyǵynyń aldyn alýǵa jáne klımattyń ózgerýi jaǵdaıynda ekojúıelerdi saqtaýǵa baǵyttalady. Qujat bes negizgi qaǵıdaǵa negizdelgen:
Sýdy tirshilik pen ekonomıkalyq damýdyń negizi retinde taný.
Sý resýrstarynyń ekonomıkalyq qundylyǵyn esepke alý.
Jer ústi jáne jer asty sýlaryn keshendi paıdalaný.
Utymdy paıdalaný jáne sýdy únemdeý.
Sý resýrstaryn basqarý máselelerine jurtshylyqty tartý.
Jańa kodekste halyq pen ekonomıkany sý tapshylyǵy men sý nysandarynyń lastaný qaýpinen qorǵaýdy qamtıtyn «sý qaýipsizdigi» uǵymy jazylady. Sondaı-aq «ekologııalyq aǵyn» - sý obektileriniń sarqylýyn jáne degradatsııasyn boldyrmaý úshin ózenderdiń, kólderdiń jáne teńizderdiń ekojúıelerin qoldaý úshin saqtalatyn sýdyń eń az kólemin bildiredi.
Sý kodeksi tabıǵatty paıdalanýǵa, agroónerkásip keshenine, qurylysqa jáne energetıkaǵa baılanysty 4 aralas kodekske (ekologııalyq, kásipkerlik, azamattyq jáne jer) jáne 9 zańǵa ózgerister engizýdi qamtıdy.
Osylaısha, el halqynyń sý resýrstaryn paıdalanýy boıynsha, sondaı-aq ekonomıka salalarynda qazirgi sý paıdalaný jaǵdaıy saqtalsa, 2029 jylǵa qaraı sý tapshylyǵyna baılanysty eldiń áleýmettik-ekonomıkalyq damý qarqyny tómendeıdi. Sondyqtan Qazaqstanǵa sý resýrstaryn basqarý salasyndaǵy reformalar kerek, halyqty sý únemdeýge daǵdylandyrý qajet.
BUU málimetinshe, álemde 2,2 mıllıard adam áli de taza sýǵa qol jetkize almaı otyr. BUU esebinde 2002-2021 jyldary qurǵaqshylyqtan 1,4 mıllıardtan astam adam zardap shekkeni týraly málimet keltirilgen. 2022 jylǵy jaǵdaı boıynsha álem halqynyń jartysyna jýyǵy sý tapshylyǵyn bastan ótkerdi, al tórtten bir bóligi jańartylatyn kózderden alynatyn tuşy sý qorynyń 80%-dan astamyn paıdalanyp, sý tapshylyǵynyń "óte joǵary" deńgeıine tap boldy. BUU klımattyń ózgerýi osy qubylystardyń jıiligi men aýyrlaýyna ákeledi jáne bul áleýmettik turaqtylyqqa qaýip tóndiredi dep boljap otyr.
Buǵan deıin kúndelikti ishetin aýyz sýdaǵy mıkroorganızmder týraly materıal jarııalanǵan edi.