Qazaqstandaǵy kıberqaýipsizdik: onlaın saýda, áleýmettik jeliler jáne jeke derekter
Kóptegen qyzmet salalary tsıfrlanyp, adamdardyń jeke derekterine qaýip tóndi. Osy oraıda QR UQK Kompıýterlik ıntsıdentterge áreket etý qyzmeti (KZ-CERT) jeke derekterdi kıberqylmyskerlerden qorǵaý boıynsha usynymdar berdi, dep habarlaıdy QazAqparat tilshisi.
Kompıýterlik ıntsıdentterge áreket etý qyzmeti – kompıýterlik qaýipsizdik qaýipteriniń aldyn alýda paıdalanýshylarǵa konsýltatıvtik jáne tehnıkalyq qoldaý kórsetetin, kompıýterlik ıntsıdentter jónindegi aqparattardy jınaıtyn jáne taldaıtyn biryńǵaı ortalyq.
Qazaqstannyń kıberqaýipsizdigi qandaı deńgeıde?
Memleketterdiń kıberqaýipsizdik deńgeıin baǵalaıtyn Jahandyq kıberqaýipsizdik ındeksine sáıkes, 2018 jyly Qazaqstan bir jylda 83-orynnan 40-orynǵa deıin 43 pozıtsııaǵa kóterildi. TMD elderi arasynda Qazaqstan Reseıden keıin ekinshi oryndy ıelendi, sondaı-aq úzdik bestik qataryna Ózbekstan, Ázirbaıjan jáne Belarýs engen.
Aqparattyq qaýipsizdik boıynsha ótken jyly Qazaqstanda 20 myńnan astam hakerlik shabýyl tirkelgen. KZ-CERT qyzmetine azamattar vishing, zııandy baǵdarlamalyq jasaqtama, buzý, aqaýlar men botnetter oqıǵalary boıynsha jıi júginedi.
Hakerlik shabýylǵa qaı salalar jıi ushyraıdy?
Karantın kezinde Qazaqstan aýmaǵynda bank sektory aıryqsha shabýylǵa ushyrady. Oqıǵalardyń basym bóligi bankterdiń ınternet-resýrsynyń emýlıatsııasyna baılanysty boldy. Munda onlaın-saýalnama nemese avtorızatsııa qajettigi syltaýymen paıdalanýshyny ınternet-bankıngtegi «Jeke kabınet» nemese nesıe kartasynyń derekterin qaldyrýǵa ıtermeleıdi. Sonymen birge, qaskóıler azamattardyń qarjylyq muqtajdyǵyn paıdalanyp, jalǵan Telegram-bottar, saýalnama-saıttaryn quryp, qarapaıym saýalnamadan ótip, aqshalaı syıaqy alý usynylǵan.
Bıyl áleýmettik ınjenerııa paıdalanylatyn vishing túrindegi alaıaqtyq jaǵdaılary jıi oryn aldy. Bul jaǵdaıda qaskóıler telefon arqyly belgili bir róldi (bank qyzmetkeri, satyp alýshy jáne t.b.) atqaryp, túrli syltaýmen karta ıesiniń qupııa aqparatyn alady nemese kartalyq shotymen/nesıe kartasymen belgili komandalardy jasaýǵa ıtermeleıdi.
Onlaın saýdada neni eskerý kerek?
Sońǵy ýaqytta qazaqstandyqtar onlaın saýdaǵa basymdyq berip, karta arqyly kóptegen onlaın tólemder júrgizedi. Munda zańsyz buzýlar men jeke derekterdiń jarııa bolýy qaýpi joǵary bolǵandyqtan, KZ-CERT qyzmeti birqatar keńes beredi.
Eń aldymen, tekserilgen ınternet-dúkenderdi ǵana paıdalanyp, ınternet-dúkeniniń braýzerdegi ataýyn, taýar nemese qyzmetter týraly pikirlerdi muqııat tekserý qajet. Satyp alýdy ınternet-dúkenderdiń resmı qosymshalary arqyly ǵana júrgizip, múmkindiginshe ınternet-saýda úshin qosymsha nemese vırtýaldy kartany jáne bólek poshtany paıdalanǵan jón.
Satyp alýdy qoǵamdyq Wi-Fi jelilerinde oryndamaý kerek nemese jaı ǵana qoǵamdyq jelilerdi paıdalanbańyz. Habarlandyrý saıttaryndaǵy beıtanys adamdarǵa taýar nemese qyzmet úshin aldyn ala tólem jasamańyz. Kartadaǵy ınternet-saýda men aýdarymdarǵa shekteý qoıǵanyńyz abzal.
Bank kartasyna aýdarym jasamaı turyp, alýshynyń derekterin muqııat tekserińiz, kartanyń nómiri boıynsha bankti anyqtaý servısin paıdalanyńyz. Banktiń SMS jáne PUSH-habarlamalarynyń kodtaryn, bank kartasynyń PIN-kodyn, baqylaý suraqtaryn, kart derekterin, jaramdylyq merzimi men úshsandy kodty (CVC) qupııada saqtańyz. Ózińizdiń jeke derekterińizdi: aty-jónińiz, týǵan jerińiz men jylyńyz, pasport nemese jeke kýálik derekterin jarııa etpeńiz.
Eger aqsha aýdarý úshin qosymshany júkteý qajet bolsa, smartfonǵa beıtanys adamdardyń ótinishimen eshqandaı baǵdarlama qondyrmańyz jáne eshkimge qoljetimdi etpeńiz. Eger shotyńyzdan aqsha urlansa, bankke habarlasyp, kartany buǵattańyz, odan keıin eń jaqyn aýdandyq ІІB ótinish jazyp, bankke ótinishtiń qabyldanǵany týraly talon jiberińiz. Al eger mobıldi telefonyńyz joǵalsa, qosymshany buǵattap, kartanyń mobıldik nómirden ajyratý úshin bankke habarlasýyńyz qajet. Sonymen birge mobıldi telefon nómirin buǵattaý úshin shuǵyl uıaly operatorǵa júginip, bank bólimshesinde kartadaǵy sońǵy operatsııalardy tekserý kerek.
Elektrondy poshtanyń da qaýipsizdigi mańyzdy
Elektrondyq poshta men áleýmettik jelilerdegi akkaýnttar da kúndelikti mańyzdy sharýaǵa aınaldy. Onda adamnyń derbes derekteri erekshe qorǵaýdy qajet etedi. Elektrondy poshta men áleýmettik jeli akkaýnttaryńyzdy qorǵaý úshin KZ-CERT qyzmeti mynadaı keńesterdi usynady.
Áleýmettik jelilerdegi akkaýnttaryńyz ben elektrondyq poshtalaryńyzǵa túrli qupııasózderdi paıdalanyńyz. Jańa elektrondy poshtany tirkeýde onyń eki faktorlyq sáıkestendirý júrgizetinin anyqtańyz. Kúdikti siltemelerdi baspańyz jáne elektrondy hattardaǵy kúdikti qujattardy ashpańyz, mundaı hattar tabylǵan jaǵdaıda – KZ-CERT qyzmetiniń incident@kz-cert.kz elektrondy poshtasyna habarlasqan jón.
Kópshilikke qoljetimdi WI-FI jelilerin nemese kompıýterlerdi paıdalanbańyz. Lıtsenzııalanǵan baǵdarlamalyq jasaqtamalardy paıdalanyńyz jáne jáne kompıýterler men smartfondardyń qosymshalaryn únemi jańartyp otyryńyz.
Balalardy kıberbýllıngten qalaı qorǵaımyz?
QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev kezekti Joldaýynda azamattardy, ásirese balalardy ınternettegi qýdalaýdan qorǵaýdy tapsyrǵan edi. KZ-CERT qyzmeti azamattardy ınternette qorǵaý jóninde oqýshylar men ata-analarǵa turaqty negizde usynymdar beredi.
Eń aldymen balaǵa qaýipti aqparatty irikteý men baqylaýǵa kómektesetin baǵdarlamalyq jasaqtamany paıdalaný qajet. Braýzerdiń baptaýlarynda balanyń ınternetti paıdalanýyn baqylaýǵa kómektesetin «ata-analyq baqylaý» fýnktsıonalyn paıdalaný kerek.
Eger áleýmettik jelilerdiń birinde (Vk.com, Instagram, TikTok t.b.) balańyzdyń akkaýnty bolsa, onyń qatysýshylary óz profılderi men blogtarynda ornalastyrǵan aqparatty, onyń ishinde sýretter men beınelerdi muqııat zertteńiz. Balańyzdyń áleýmettik servısi qandaı saıttarymen baılanysty ekenin tekserińiz. Sizdiń balańyzdyń paraqshalary qaýipsiz bolýy múmkin, degenmen olarda qaýipti saıttarǵa siltemeler bolýy yqtımal.
Balańyzǵa áleýmettik jelide nemese ınternet qoljetimdi qurylǵylarda bolýy yqtımal keleńsiz jaǵdaılar týraly habarlaý qajettigin túsindirińiz. Balańyzdyń jelidegi ómirin tekserińiz. Onyń ınternettegi dostary kim ekenin anyqtap, dostarynyń tizimin tekserińiz.
Balalardyń jeke poshta ashýyna jol bermeý úshin otbasylyq elektrondyq jáshik ashyńyz. Balalardyń ınternetti paıdalaný qaǵıdalaryn jasap, ony oryndaýdy talap etińiz. Kompıýterde jumys istegen kezde balany baqylańyz, ózińizdiń onyń qaýipsizdigine alańdaıtynyńyzdy jáne árdaıym kómek kórsetýge daıyn ekenińizdi kórsetińiz.
Internetke qosylatyn kompıýter ata-analardyń baqylaýynda ortaq bólmede bolýy kerek. Balalardy óz ruqsatyńyzben ǵana baǵdarlama júkteýge úıretińiz. Olardyń abaısyzda vırýsty nemese basqa da jaǵymsyz baǵdarlamalyq jasaqtamany júkteýi múmkin ekenin túsindirińiz. Standartty ata-analyq baqylaýǵa qosymsha retinde jaǵymsyz kontentti buǵattaý quraldaryn paıdalanyńyz.
