Qazaqstandaǵy elektr qýatynyń tapshylyǵy: AES, jańaratyn energııa kózderi jáne álemdik tájirıbe
Mınıstrliktiń paıymynsha, qazirgi jaǵdaıda eldegi elektr energııasy tapshylyǵynyń ornyn toltyrý úshin atom elektr stansalaryn salý qajet. Degenmen AES-ke qatysty halyqtyń kózqarasy da eki túrli. Biri – bizge kerek dese, ekinshisi kúmánmen qaraıdy. Osy tusta, álemdik tájirıbege nazar aýdaryp, ǵalamnyń alpaýyt memleketteri elektr energııasy tapshylyǵyn joıý úshin qandaı is-sharalardy qolǵa alyp otyrǵanyna úńildik. Sondaı-aq Qazaqstan úshin AES qanshalyqty qajet, onyń quny qansha bolady, ony salǵan kúnniń ózinde elektr energııasy tapshylyǵynyń qansha paıyzy jabylady, bizdiń sarashylar ne deıdi, mine, osy máseleler tóńireginde materıal daıyndaýdy jón kórip otyrmyz. Tolyǵaraq QazAqparat sarapshysynyń materıalynda.
Elektr qýatynyń tapshylyǵyna ne sebep boldy?
Otandyq sarapshylar buǵan deıin de elektr qýatynyń tapshylyǵy qaýpi bar ekenin aıtyp, dabyl qaǵyp keledi. Mamandardyń aıtýynsha, elimizdegi keıbir energetıkalyq nysandardyń 80 paıyzy tozyp ketken. Qazaqstannyń energetıkalyq ınfraqurylymy Keńes Odaǵynan qalǵany bárimizge belgili.
Elimizdegi energııa óndirý negizinen jylý elektr stansalarynyń JEO arqyly júzege asady. Petropavl qalasynyń JEO-2 sııaqty keıbir JEO-lar 60 jyldan astam ýaqyt buryn paıdalanýǵa berilgen. Táýelsizdik alǵannan keıin de barlyq nysan kúrdeli jóndeýden jáne qaıta jańǵyrtýdan ótken joq. Sarapshylardyń sózinshe, sońǵy jyldary elektr nysandaryn jańartý múlde bolmaǵan. Elde jyl saıyn elektr energııasyn tutyný kólemi artýy sebepti elektr qýatyn óndiretin ortalyqtar shamadan tys kóp jumys isteıdi. Sondyqtan da jıi apattar bolyp otyrady. Sondaı-aq jylytý maýsymy kezindegi de apattar jıilep ketken. 2022 jyldyń qysynda elimizde jylý elektr stansalarynda apattar sany kóp boldy. Olardyń eń irileri – Ekibastuz ben Petropavlda. QR Energetıka mınıstrliginiń málimetinshe, búginde elektr energııasynyń tapshylyǵy táýligine 1200 MVt-ty (nemese 1,2 GVt) quraıdy.
Al «Samuryq-Energo» AQ Óndiris jáne aktıvterdi basqarý jónindegi basqarýshy dırektory Serik Túıtebaevtyń sózinshe, bıyl 2023 jyly elektr qýatynyń tapshylyǵy 1,4 GVt-qa jetedi. Ol bul týraly sáýir aıynda ótken «Samuryq-Qazyna» UÁQ qoǵamdyq keńesinde aıtty. Ol Qazaqstanda elektr energııasyn tutyný turaqty túrde artyp kele jatqanyn atap ótti.
«Sońǵy bes jylda elektr energııasyn tutyný deńgeıi 9,4%-ǵa ósti. Qýaty kúshti elektr energııasyn óndiretin oryndar iske qosylyp jatyr. Biraq qarjylandyrýdyń bolmaýynan, sondaı-aq tarıfterdiń tómen bolýynan áldeqaıda baıaý qarqynmen júrip jatyr. Osyǵan baılanysty jumys istep turǵan JEO-ǵa júkteme artyp keledi. Olardyń tozýy Ekibastuz, Rýdnyı, Rıdder, Temirtaýdaǵy sııaqty apattardyń jıi oryn alýyna ákelip soǵyp otyr. 2015 jyly rezervtegi elektr qýat 3 GVt quraǵan edi. Ókinishke qaraı, 2022 jyly biz bul múmkindikterimizdi sarqyp aldyq», - dedi Serik Túıtebaev.
Qazaqstan elektr energııasynyń baǵasy eń tómen elder qatarynda
Jalpy elimizdegi elektr energııasynyń quny álemdegi eń tómen baǵalardyń biri bolyp otyr. GlobalPetrolPrices.com derekterine sáıkes, 2022 jyly qyrkúıektegi jaǵdaı boıynsha Qazaqstanda elektr energııasynyń quny ‒ 0,045 dollar. Osy kórsetkishpen Qazaqstan 147 memleket arasynda arzan elektr energııasy bar úzdik 30 eldiń qataryna kiredi. Elektr energııasynyń qoljetimdi baǵasy Qyrǵyzstan men Ózbekstanda da saqtalyp otyr – 0,01 jáne 0,026 dollar. Keı sarapshylar elektr qýatynyń jetispeýshiligine onyń baǵasynyń arzan bolýy da janama sebeptiń biri bolýy múmkin ekenin aıtady.
Elektr energııasyn paıdalanýdan TMD-da alǵashqy úshtikte
Index Mundi statıstıka agenttiginiń málimetinshe, TMD jáne postkeńestik elder ishinde elektr energııasyn jan basyna shaqqanda tutynýdan Reseı, Qazaqstan jáne Belarýs memleketteri alǵashqy úshtikte tur. Máselen, Reseıde jylyna bir adamǵa shaqqanda 6,4 myń kVt/saǵat, Qazaqstanda 4,9 myń kVt/saǵat bolsa, Belarýs elinde 3,3 myń kVt/saǵatty quraıtynyn baıqaýǵa bolady.
Al eń tómengi kórsetkish Moldova (bir adamǵa 1,3 myń kVt·saǵ), Tájikstan (1,5 myń kVt·saǵ) jáne Ózbekstanǵa (1,6 myń kVt·saǵ) tıesili. Salystyrmaly túrde qarasaq, halqy bizden birneshe ese kóp memleketter elektr energııasyn az qoldanatynyn baıqaımyz. Bul da zertteýdi qajet etetin taqyryp...
Qazaqstan elektr energııasy tapshylyǵymen qalaı kúresip jatyr?
Sońǵy jyldary elimizde elektr energııasyna suranys 10%-ǵa jýyq ósken. Elordada energetıkalyq qaýipsizdik taqyrybynda ótken konferentsııada «Samuryq-Energo» AQ generatsııa departamentiniń dırektory Ǵalymbek Aýtalıpovtiń sózinshe, keıingi bes jylda elimizde elektr energııasyna degen suranys 9,4 paıyzǵa artqan. Sonymen qatar ol qoldanystaǵy energııa óndirýshi qýattar ósip kele jatqan suranysty jaba almaıtynyn da jetkizdi.
«Mınıstrlik bekitken boljamdy balansqa sáıkes, 2023 jylǵa qaraı qýat tapshylyǵy shamamen 1,4 gıgavatt, al 2029 jylǵa qaraı shamamen 3 gıgavatt bolýy múmkin. Osyǵan baılanysty QR Úkimeti men «Samuryq-Qazyna» qory jańa energııa qýatyn engizýdi tapsyrdy. Atap aıtqanda, «Samuryq-Energo» Ekibastuz GRES-2 bloktarynyń qurylysyn iske asyrýdy jáne jalǵastyrýdy josparlap otyr» - dedi ol.
Ǵalymbek Aýtalıpovtiń sózinshe, osy baǵyttaǵy qadamdar 2029 jylǵa qaraı 4 gVt deńgeıindegi energııany iske qosýǵa múmkindik bermek.
«Budan bólek biz jańartylatyn energııa kózderin engizip jatyrmyz. Burynǵy energııa resýrstary qataryndaǵy kómir jáne gaz stansalary bar. Halyqaralyq deńgeıde kómirqyshqyl gazyn azaıtý maqsaty qoıylǵanyn eskere otyryp, 2022 jyly «Samuryq-Energo» tıisti baǵdarlamany bekitti», - dedi kompanııa ókili.
Jalpy Qazaqstan kómirtegin azaıtý, jasyl tehnologııany paıdalanýǵa kóp kóńil bólip keledi. 2021 jyly Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan 2060 jylǵa qaraı kómirtegi beıtaraptyǵyna qol jetkizý jáne 2030 jylǵa qaraı jańartylatyn energııa kózderiniń úlesin 15 paıyzǵa deıin arttyrý mindetin qoıǵanyn bilemiz.
«...Kóptegen memleket osy ǵasyrdyń ortasyna qaraı kómirtegi beıtaraptyǵyna qol jetkizetinderi týraly málimdedi. Jańa retteý tetikteri engizilip jatyr. Onyń ishinde Eýroodaqtyń kómirtegi salyǵy týraly bastamalary da bar. Qazaqstan da Reseı sııaqty álemdegi eń kóp energııa tutynýshy elderdiń biri. Ónerkásip óndirisiniń 50%-dan astamyn ken óndirý salasy quraıdy. Elektr energııasynyń 70%-y kómirden alynady. Osynyń ózinde joǵary táýeldilikke qaramastan, Qazaqstan 2060 jylǵa qaraı kómirtegi beıtaraptyǵyna qol jetkizetinin málimdedi. Bul tolyq múmkin jáne aqylǵa qonymdy mindet», - degen bolatyn.
Elektr qýaty tapshylyǵyn joıýdyń tıimdi joldary qandaı?
Budan jyl ótken saıyn ári eldegi adam sany kóıbeıgen saıyn elektr energııasyna degen suranystyń arta beretinin baıqaımyz. Bul, árıne, óz kezeginde qazirgideı onyń tapshylyǵyna ákelip soǵatyny sózsiz. Eger elektr energııasynyń jetispeýshiligi búkil el boıynsha baıqalsa, onda ol kórshi Reseıden satyp alý arqyly óteledi. ıAǵnı RF energojúıesi Qazaqstandaǵy óndiris pen tutyný arasyndaǵy saǵattyq aýytqýlardy óteı otyryp, respýblıkamyzdyń Biryńǵaı energojúıesin qalypty deńgeıde ustap turady. Shyn máninde, bul elimizdiń energetıkalyq júıesi RF-ǵa táýeldi ekenin kórsetedi.
Sondyqtan da qazirgi tańda mamandar elimizdiń elektr qýatyn ımporttaýdan aryltý úshin balama energııa kózi retinde AES salýdy usynyp otyr. Óıtkeni elektr qýatynyń jıi úzilip, sónip qalýy el ekonomıkasy men halyqtyń turmys-tirshiligine keri áserin tıgizip, eldiń damýyn tejep otyr. Sondyqtan da ıadrolyq energetıkany Qazaqstan úshin mańyzdy dep sanaýdyń birneshe sebepteri bar. Jalpy bul másele birazdan beri talqylanyp keledi. Biz AES-tiń elimiz úshin nelikten mańyzdy ekenin buǵan deıin jazǵan bolatynbyz.
Jaqynda elordada ótken AES-tiń ekologııaǵa áserin talqylaýǵa arnalǵan dóńgelek ústel otyrysynda «Qazaqstan atom elektr stansasy» JShS atom energetıkasy bóliminiń jetekshi ınjeneri Qumar Áýsenov AES-tiń artyqshylyqtaryna toqtalyp ótken edi.
«Jalpy jańaratyn energııa kózderi óte jaqsy. Biraq olarǵa barlyq ýaqytta jaǵdaı bola bermeıdi. Qazaqstanda biz oılaǵandaı jel jıi soqpaıdy eken. Al túnde kún sáýlesi bolmaıdy. Sondyqtan halyqqa jáne zaýyttarǵa energııa berý úshin bizge AES qajet», - dedi ol.
Onyń aıtýynsha, AES taza elektr energııasyn óndiredi. Ári onyń shyǵaryndylary da az.
«Biz qaýipti shyǵaryndylarǵa qatysty máseleni pysyqtap jatyrmyz. Mamandar, ıAdrolyq tehnologııa qaýipsizdigi ǵylymı-tehnıkalyq ortalyǵy bar. Olar baıaǵydan beri shyǵaryndylar máselesimen aınalysyp keledi. Ony sheshýge bolady. Keıbir adamdardy sý máselesi tolǵandyrady. Eger stansa salar bolsaq, onda Balqashtyń búkil sýynyń tek 3 paıyzy ǵana býlanady. ıAǵnı, kóldiń mol kólemimen salystyrǵanda sý óte az ketedi. Jáne de biz bul sýdy týrbına kondensatorlaryn salqyndatý úshin ǵana alamyz. Máselen, 200 tekshe metr sý alsaq, ol únemi júıede bolady. Al qalǵan sý energetıkalyq jabdyqtardy salqyndatý úshin qajet», - dedi ınjener.
AES elektr energııasyn tutynýdyń 12 %- yn jabady
Sonymen qatar Qumar Áýsenoa Qazaqstanda qurylysy josparlanǵan AES-tiń qansha elektr energııasyn óndiretinin de atap ótti.
«Bizdiń esepteýlerimiz boıynsha, 2035 jylǵa qaraı tutynýdyń 12%-yn jabamyz. Solaı bolady dep úmittenemiz», - dedi ol.
Osy tusta, mamandar usynǵan AES-tiń utymdy tustaryna toqtalyp ótýdi jón kórip otyrmyz. Olar:
- Energetıkalyq qaýipsizdik. Atom elektr stansalary eldiń otyn ımportyna degen táýeldiligin azaıtyp, energetıkalyq táýelsizdigin arttyrady.
- Klımattyń ózgerýin aldyn alý. Atom energııasy - bul eldiń ósip kele jatqan energııa qajettilikterin qanaǵattandyrý kezinde klımattyq maqsattarǵa jetýge kómektesetin tómen kómirtekti energııa kózi.
- Ekonomıkalyq damý: Qazaqstanda atom energetıkasyn damytý jumys oryndaryn qurýǵa, ınnovatsııalardy yntalandyrýǵa jáne el ekonomıkasynyń ósýine yqpal ete alady. Onyń ústine, Qazaqstan atom elektr stansalaryna otyn retinde paıdalanylýy múmkin jáne basqa elderge eksporttalýy múmkin ýran óndirý boıynsha álemdegi jetekshi elderdiń biri ekenin atap ótý kerek.
Mamandardyń sózinshe, atom energetıkasy turaqty, tómen kómirtekti jáne ekonomıkalyq turǵydan tıimdi elektr energııa kózin qamtamasyz etedi. Qazaqstanda ǵylymı baza, bilimdi de bilikti jumys kúshi bar, olardyń arasynda energetıka salasyndaǵy bilikti mamandar, sarapshylar kóp. Sonydyqtan da Qazaqstan óziniń energetıkalyq bolashaǵyn qamtamasyz ete alýǵa múmkindigi bar. Sonymen birge jahandyq klımattyń ózgerýin azaıtý jónindegi kúsh-jigerge óz úlesin qosyp, taza energııa men ıadrolyq tehnologııa boıynsha aımaqtyq kóshbasshy retinde kórsete alady.
Energetıka mınıstrliginiń Atom energetıkasy jáne ónerkásip departamenti dırektorynyń orynbasary Gúlmıra Mursalovanyń sózinshe, AES qurylysy halyqaralyq qoǵamdastyqtyń qadaǵalaýymen júrgizilmek.
«AES-ti qaýipsizdik paıdalaný árıne, basty másele. AES qurylysy bastalar aldynda Halyqaralyq atom energetıkasy agenttigi, sonymen qatar halyqaralyq retteýshi daıyndyqty baǵalaý úshin qurylys alańyna mıssııamen keledi. AES qurylysy halyqaralyq qoǵamdastyqtyń qadaǵalaýymen júrgiziletin bolady», - dedi ol.
AES salý úshin qansha qarajat pen ýaqyt kerek?
Buǵan deıin «Samuryq-Qazyna» AQ-niń enshiles kásiporny «Qazaqstan atom elektr stansalary» JShS baspasóz qyzmetiniń málimetinshe, Qazaqstanda AES-tiń eki reaktorynyń qurylysyna 10-12 mlrd dollar jumsalýy múmkin. «Aldyn ala esepteýlerge sáıkes, elimizde árqaısysynyń qýaty 1,4 myń MVt bolatyn eki reaktorly AES salynýy kerek. Boljam boıynsha, onyń qurylysyna 10-12 mlrd dollar qajet»,-delingen málimette.
Mamandardyń aıtýynsha, AES-ti salýǵa shamamen 6 jyl ýaqyt ketedi. Alaıda usynysty qoǵamdyq talqylaýdan ótkizýge, qajetti qujattar daıyndaýǵa da ýaqyt kerek. Jalpy bul protsess 10 jyl merzimdi qamtýy múmkin.
Jýyrda el astanasynda AES-tiń ekologııaǵa áseri týraly ótken dóńgelek ústelde QR Energetıka mınıstrliginiń Atom energetıkasy jáne ónerkásibi departamenti dırektorynyń orynbasary Gúlmıra Mursalovanyń sózinshe, AES qurylysynyń qunyna birqatar faktor áser etedi.
«Ázirge biz eki bloktan turatyn bir ǵana oryndy qarastyryp jatyrmyz – bul eki reaktory bar bir atom elektr stansasy. Reaktorlar neǵurlym kóp bolsa, qurylystyń jalpy quny soǵurlym arzan bolady. Al AES qurylysynyń birinshi blogy árqashan ekinshisinen qymbatyraq. Óıtkeni ekinshi bloktyń qurylysy bastalǵanǵa deıin qurylys, jobalyq-smetalyq qujattama, ýchaskeni daıyndaý, qandaı da bir ınfraqurylymdy júrgizý tájirıbesi bolady», - dep atap ótti ol.
Onyń aıtýynsha, álemdik tájirıbede eki energoblokty salý úshin 10-12 mlrd dollar jumsalady.
Qazaqstanda AES-salýy múmkin yqtımal memleketter
Sondaı-aq jýyrda elordada ótken jıynda «Qazaqstan atom elektr stansasy» JShS atom energetıkasy bóliminiń jetekshi ınjeneri Qumar Áýsenov birneshe jyldan beri AES-tiń jobasyn jasaýmen aınalysyp jatqanyn, sonymen qatar AES-ti qaı eldiń kompanııalary salýy múmkin ekenin atap ótti.
«Atom elektr stansasyn jobalaýmen aınalysyp jatqanymyzǵa 5 jyl boldy. Munyń bári elektr energııasynyń tapshylyǵyna baılanysty. Biz kóptegen jobany qarastyrdyq, ólshemsharttaryn ázirlep, baǵalaý júrgizdik. 2019 jyly 9 kompanııaǵa suranys jibergen edik. Olardyń ishinde amerıkalyq, reseılik, koreılik jáne qytaılyq 5 kompanııa jaýap berdi. Bul 4 eldiń tehnologııasy shamamen birdeı, uqsas», - dep atap ótti ol.
Onyń sózinshe, atalǵan elderdiń barlyǵynyń tehnologııasy qaýipsiz. Jalpy AES-tegi apat 10 mln jylda shamamen 1 ret qana oryn alýy múmmkin.
«Qazirdiń ózinde tapshylyq shyrqaý shegine jetkende 1 gVt-qa deıin energııa tapshylyǵy bar. AES qana bazalyq senimdi energııa kózin bere alady. Árıne, jylý stansasy da bar. Biraq olar kómirtegin bóledi», - dedi Qumar Áýsenov.
Álemdik tájirıbe: Germanııa AES-ten bas tartsa, Frantsııa jańa AES salýdy josparlap otyr
Dese de, AES-ti qajet etpeıtin elder de barshylyq. Máselen, bıyl Germanııa jańartylatyn energııa kózderiniń qymbattyǵyna jáne Reseı eksporttaıtyn tabıǵı gaz baǵasynyń ósýine baılanysty elektr qýatynyń baǵasynyń úsh ese qymbattaǵanyna qaramastan, óz aýmaǵyndaǵy sońǵy úsh atom stansasyn japty. Onyń maqsaty – 2045 jylǵa qaraı tómen kómirtekti, ıadrosyz ekonomıkaǵa jáne parnıktik gazdar shyǵaryndylaryn nólge teńestirý. Degenmen Energiewende agenttigi eger Germanııa kómirteksiz ıadrolyq stansalardyń qyzmetin tıimdi paıdalanyp, oǵan qosymsha stansalar salǵan kezde, bul kósretkishke áldeqaıda erterek ári ońaı qol jetkizer edi dep jazdy.
Al Germanııanyń kórshisi Frantsııa óziniń elektr qýatynyń 70%-dan astamyn atom elektr stansalarynan óndiredi, al Germanııanyń jalpy jyldyq kómirqyshqyl gazy shyǵaryndylary Frantsııadan eki ese kóp boldy (Germanııada jan basyna shaqqandaǵy shyǵaryndylar 7,7 metrıkalyq tonnany qurady, Frantsııada bul 4,2 metrıkalyq tonnany quraıdy).
Aıta keteıik, negizi Germanııa atom elektr stansalarynan 2022 jyly bas tartýǵa tıis edi. 2011 jylǵy Fýkýsımadaǵy apattan keıin sol kezdegi kantsler Angela Merkel ýrannan energııa alýdan birjola bas tartýǵa sheshim qabyldady. Sóıtip aqyrǵy merzim 2022 jyl dep belgilendi. Biraq Ýkraınadaǵy jaǵdaıǵa baılanysty Reseıden keletin gazǵa shekteý qoıylǵandyqtan, bul bir jylǵa shegerildi.
Eýropalyq qorshaǵan ortany qorǵaý agenttiginiń 2021 jylǵy esebine sáıkes, 2020 jyly Germanııa kVt-saǵatyna 311 gramm kómirqyshqyl gazyn shyǵardy, al Frantsııa kVt-saǵatyna 51 gramm kómirqyshqyl gazyn shyǵarǵan. Bul Germanııanyń jańartylatyn energııaǵa salyp jatqan ınvestıtsııasyna qaramastan, onyń elektr energııasyn óndirýden shyǵatyn shyǵaryndylary jahandyq jylynýǵa qosqan úlesi boıynsha Frantsııanyń shyǵaryndylarynan alty ese kóp ekenin kórsetedi.
Germanııa úshin kún men jel qýatynyń ósýi atom stansalaryn aýystyrý úshin jetkiliksiz bolyp, jaqyn arada qazba otynynan alynatyn elektr energııasynyń úlesi artýy múmkin ekeni boljanyp otyr. Sonymen birge Frantsııa prezıdenti Emmanýel Makron 2050 jylǵa qaraı energetıkalyq táýelsizdik pen kómirtegi beıtaraptyǵyn qamtamasyz etý úshin alty úlken qýatty atom stansasyn salýdy josparlaýda.
Budan biz Eýropanyń ekonomıkalyq jaǵynan alpaýyt eki memleketi kómirtegi beıtaraptyǵyna jetý úshin múldem qarama-qarsy joldy tańdap otyrǵanyn baıqaımyz. Mamandardyń aıtýynsha, olardyń biri sanaly túrde óz azamattarynyń ómir súrý saltyn qymbattatsa, ekinshisi otandastarynyń ómirin jeńildetý úshin jańa zamanaýı tehnologııalardy tańdap otyr. Mundaı sheshim álemniń basqa elderindegi, tipti bizdiń Qazaqstandaǵy AES-tiń salynýyna qatysty máselege óz áserin tıgizbek.
