Qazaqstandaǵy dinı senim bostandyǵy jaıly ne bilemiz
Qazaqstan – 18 dinı konfessııany quraıtyn 120-dan astam etnos ókili turatyn kópultty memleket. Sodan da bolar elimizde dinı senim bostandyǵyna shekteý joq.
The Cato Institute esebine sáıkes, 2020 jyly Qazaqstandaǵy dinı senim bostandyǵy ındeksi – 5,2 boldy. Bul kórsetkish boıynsha elimiz Reseıden joǵary tur (4,2). Alaıda EAEO elderiniń ishinde dinı senim bostandyǵy ındeksinde Armenııa, Belarýs jáne Qyrǵyzstan sııaqty elderden keıin ornalasqan. Dese de aradaǵy araqashyqtyq asa bir úlken emes. Armenııa – 6,8, Belarýs – 6,0 jáne Qyrǵyzstan – 5,8-di quraǵan.
Jalpy ındekske dinı senim bostandyǵy, dinı uıymdardy qýǵyndaý, qýdalaý jáne fızıkalyq zorlyq-zombylyq, zańdy retteýshi shekteýler sekildi krıterııler engizilgen.
Qazaqstanda 3 834 dinı birlestik tirkelgen
Qazaqstan - zaıyrly memleket. Statıstıkaǵa nazar aýdarsaq, Qazaqstanda 3 834 dinı birlestik tirkelgen. Onyń 2695-i - ıslam, 345-i - pravoslavıe, 88-i - katolık, 592-si - protestant, 60-y - Ehoba kýágerleri, 24-i - Jańaapostoldyq shirkeý, 12-si - Krıshna sanasy qoǵamy, 7-eýi - ıýdaızm, 6-ýy - bahaı, 2-eýi - býddızm, 2-eýi - sońǵy kúngi áýlıeler Isa Másihtiń shirkeýi (mormondar), 1-eýi - mýnıtter.
Al jalpy elimizde 3626 dinı ǵımarat bar. Olar - 2716 - meshit, 303 - pravoslavıe shirkeýi, 108 - katolık shirkeýi, 407 - protestanttyq ǵıbadat úıi, 57 - Ehoba kýágerleriniń ǵıbadat úıi, 24- Jańaapostol shirkeýiniń úıi, 6 - sınagoga, 2 - Bahaı ǵıbadat úıi, 2 - «Krıshna sanasy qoǵamy» DB ǵıbadathanasy, 1 - býddıstik ǵıbadathana.
Dese de, bizdiń qoǵamda eń kóp taraǵan dinder dep ıslam, pravoslavıe jáne katolık dinin aıtýǵa bolady. Ony biz joǵaryda kórsetilgen sandardan da anyq kóre alamyz. Endi osy atalǵan dinderge qysqasha toqtalyp óteıik.
Islam dini
Islam – bizdiń zamanymyzdaǵy VII ǵasyrdyń basynda paıda bolǵan álemdik dinderdiń ishindegi eń jasy. Júzdegen jyldar boıy ıslam Atlant muhıtynan Úndistan men Qytaıǵa deıingi úlken aýmaqqa tarady. VII-VIII ǵasyrlarda musylman ıdeıasy Orta Azııa men Qazaqstan aýmaǵyna ene bastady.
Ortalyq Azııada dástúrli musylman qoǵamynyń qalyptasýyna az ýaqyt ketken joq. Klassıkalyq ıslam aımaqtaǵy halyqtardyń ulttyq salt-dástúrimen tyǵyz baılanysta damydy. Nátıjesinde Ortalyq Azııada jergilikti etnomádenı dástúrge beıimdelgen musylman dininiń aımaqtyq formasy qalyptasty.
Mamandardyń aıtýynsha, qazirgi tańda halyqtyń ártúrli toby ókilderiniń qoǵam ómiriniń rýhanı, onyń ishinde dinge degen qyzyǵýshylyǵy aıtarlyqtaı artqan. Buǵan sońǵy jyldary Qazaqstandaǵy dinge senýshiler sanynyń artqany dálel bola alady. Máselen, mamandar dinge senýshiler sany 1980 jyldardyń ortasymen salystyrǵanda 20-25%-dan 90-95%-ǵa deıin óskenin aıtyp otyr. Dinge senýshiler sany boıynsha dástúrli túrde musylmandardyń dinı birlestikteri kósh bastap tur. 2009 jylǵy ulttyq halyq sanaǵynyń qorytyndysy boıynsha, olar dinge senýshilerdiń 90%-dan astamyn quraıdy. Sondaı-aq ǵıbadat oryndarynyń sany boıynsha statıstıkalyq málimetterge súıensek, 1979 jyly Qazaqstanda nebári 25 meshit bolsa, 2022 jylǵy tamyzdaǵy jaǵdaı boıynsha olardyń sany - 2716-ǵa jetken.
Joǵarydaǵy ınfografıkaǵa qarasaq, meshitterdiń sany boıynsha, Túrkistan oblysy (753) kósh bastap tur: Al eń azy (respýblıkalyq mańyzy bar qalalardy qospaǵanda) – Qostanaı (26), Ulytaý (31) jáne Atyraý (32) oblystary.
Elimizde biryńǵaı ıslam respýblıkalyq dinı birlestigi – Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasy (QMDB) bar. Táýelsiz QMDB 1990 jyly 12 qańtarda quryldy. Bas múftı basqaratyn múftııattyń atqarýshy organy – QMDB apparaty Qazaqstan musylmandarynyń qyzmetin basqaryp, ony júrgizedi. QMDB qurylǵaly beri Qazaqstan ımamdarynyń 4 forýmy ótkizildi. Sonymen birge táýelsizdik jyldarynda elimizde «Nur-Múbarak» ýnıversıteti, 9 medrese kolledji, QMDB janyndaǵy Imamdardyń biliktiligin arttyrý ınstıtýty sııaqty dinı ıslamdyq baǵyttaǵy jańa oqý oryndary ashyldy. Qazirgi tańda 13 rýhanı bilim oshaǵy bar, olarda 4 myńnan astam adam bilim alýda.
Búginde Qazaqstanda joǵary dinı bilim alýdyń qoljetimdiligin qamtamasyz etý úshin jaǵdaı jasalǵan. Mysaly, stýdentterge bilim berý granttary Bilim jáne ǵylym mınıstrliginen, sondaı-aq jergilikti atqarýshy organdardan bólinedi. Din salasyndaǵy kadrlardy daıarlaý «Islamtaný», «Dintaný» jáne «Dintaný» mamandyqtary boıynsha júzege asyrylady. Jalpy ıslam dini qazaqstandyq qoǵamnyń áleýmettik-mádenı ómirinde mańyzdy oryn alady.
Pravoslavıe dini
Qazaqstanda pravoslavıe dini senýshiler sany boıynsha ıslamnan keıingi ekinshi orynda tur. Tarıhqa kóz júgirtsek, bizdiń elimizde pravoslavıe dininiń paıda bolýy Qazaqstannyń Reseı ımperııasyna qosylýymen baılanysty. Ońtústikte alǵashqy áskerı dinı basqarmalar (shaǵyn shirkeýler, namazhanalar) 1866 jyly Túrkistan men Shymkentte paıda bolǵan edi. 1871 jyly Túrkistan eparhııasy quryldy. Qazaqstannyń ońtústiginde shirkeýlerdiń qurylysy HІH ǵasyrdyń 80-jyldary bastaldy. Máselen, 1901 jyly Syrdarııa oblysynda kúıdirilgen kirpishten salynǵan segiz hram bolǵan. HH ǵasyrdyń basynda Túrkistanda 391 000 pravoslav hrıstıany ómir súrip, 306 shirkeý jumys istegen.
Keıinnen atalǵan dinniń taralýy Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde toqtap qaldy. Sóıtip ár jyldary aımaqta bolǵan túrli saıası-áleýmettik jaǵdaılar onyń keńinen taralýyna ne toqtap qalýyna áser etip otyrdy.
Keıin pravoslavıe dini men shirkeýiniń shyn mánindegi damýy Qazaqstan táýelsizdik alǵan soń bastaldy. Mysaly, 1956 jyly Qazaqstanda 55 orys pravoslavıe shirkeýi bolsa, 1999 jyldyń basynda respýblıka aýmaǵynda 212 shirkeý men 8 monastyr bolǵan. QR Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstrliginiń málimetine súıensek, qazirgi tańda elimizde 345 pravoslavıe dinı birlestigi tirkelgen. 300-den astam pravoslavıe shirkeýi bar.
Búginde pravoslavıe dininiń ókilderi ártúrli deńgeıdegi forýmdarǵa, konferentsııalarǵa, dóńgelek ústelderge belsendi túrde qatysyp keledi. Sonymen qosa pravoslavıe shirkeýi birqatar etno-mádenı ortalyqtarmen, qoǵamdyq uıymdarmen tyǵyz baılanysta jumys isteıdi.
Katolık dini
Katolıtsızm – Qazaqstandaǵy dástúrli konfessııalardyń biri. Qazaqstandaǵy katolıkterdiń sany shamamen 182,6 myń adamdy quraıdy, bul jalpy halyqtyń shamamen 1,3%-y. Al álemde bul dindi ustanýshylar sany 1,34 mıllıardtan asady. Sondaı-aq aıta ketý kerek, elimizde 108 katolık shirkeýi men 80-nen astam dinı birlestigi bar.
Jalpy katolık shirkeýi Batys órkenıetiniń tarıhynda mańyzdy ról atqardy. Atalǵan shirkeýdiń basshysy – Rım Papasy, onyń rezıdentsııasy Vatıkandaǵy Apostoldar saraıynda ornalasqan.
Ony nege aıtyp otyrmyz, bıylǵy elimizde ótkeli otyrǵan Álemdik jáne dástúrli dinder lıderleriniń VII seziniń basty qonaqtarynyń biri de katolık shirkeýiniń ári álemdegi eń kishkentaı memleket Vatıkannyń basshysy Rım Papasy Frantsısk bolmaq. Sondyqtan da onyń saıası, mádenı jáne dinı mańyzy artyp otyr. Ol Qazaqstanǵa Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń shaqyrýymen kelmekshi.
Buǵan deıin Vatıkannyń saıtynda Rım Papasynyń resmı sapary týraly aqparat jarııalanǵan edi. «Azamattyq jáne shirkeý bıliginiń shaqyrýyn qabyldaı otyryp, Rım Papasy Frantsısk bıylǵy 13-15 qyrkúıek aralyǵynda Álemdik jáne dástúrli dinder kóshbasshylarynyń VII sezine baılanysty Nur-Sultan qalasyna is-saparmen barady», - delingen Vatıkan málimdemesinde.
Sonymen qosa Vatıkan Rım Papasynyń Qazaqstanǵa saparynyń logotıpi men uranyn jarııalaǵan bolatyn.
Rım Papasy Frantsısk týraly ne bilemiz?
Frantsısk, Papa bolǵanǵa deıingi aty-jóni - Horhe Marıo Bergolo, 266-Rım Papasy. Ol 1936 jyly Býenos-Aıreste ıtalıandyq ımmıgrant, temirjolshy Marıo Djýzeppe Bergolo men onyń áıeli Regına Marııa Sıvorıdiń otbasynda dúnıege kelgen. Bes balanyń kenjesi. Hımııa ınjeneri mamandyǵy boıynsha dıplomy bar. Býenos-Aırestegi Vılla Devoto semınarııasynda oqydy.
Keıin Býenos-Aırestegi Sent-Djozef kolledjinde bilimin jalǵastyrdy, onda fılosofııa boıynsha lıtsentsat dárejesin aldy.
Ol Býenos-Aırestegi úsh katolık kolledjinde ádebıet, fılosofııa jáne teologııadan sabaq bergen. Ispan tilinen basqa ıtalıan jáne nemis tilderin jetik meńgergen.
Ol 2013 jyly 13 naýryzda Rım Papasy bolyp saılandy. Áýlıe Frantsıskiniń qurmetine óziniń esimin ózgertti. Frantsısk 2005 jyldan 2013 jylǵa deıin Rım Papasy bolyp qyzmet etken Benedıkt XVI-nyń ornyna keldi. Benedıkt XVI-nyń aldynda Rım Papasy Ioann Pavel II bolǵan edi, ol 1978 jyldan 2005 jyly qaıtys bolǵanǵa deıin bılik etti.
Álemdik dinder sezi
Ony nege aıtyp otyrmyz, elimizde álemdik dinder sezderin ótkizý tarıhy 2001 jyly Qazaqstannyń táýelsizdigine 10 jyl tolǵanda Rım Papasy Ioann Pavel II-niń aıtýly saparynan bastaý alady. Al eki jyldan keıin Qazaqstanda álemdik jáne dástúrli dinder kóshbasshylarynyń birinshi sezi ótti. Sodan keıin kongress úsh jylda bir ret ótkizilip turdy.
Sol jyldary Qazaqstan konfessııaaralyq kelisimdi óz saıasatynyń negizgi baǵyty retinde belgiledi. Elimizde ótken álemdik jáne dástúrli dinder kóshbasshylary seziniń arqasynda Qazaqstan beıbitshilik pen kelisimniń ordasyna aınalyp, álemdik shıelenisterdi sheshýge atsalysqan el retinde tanyla bastady.
Osy VII Kongress 2021 jyldyń 15-16 maýsymyna josparlanǵan bolatyn, alaıda koronavırýs pandemııasyna baılanysty keıinge shegerildi.
Bıyl da álemdik dinder kóshbasshylary postpandemııa kezeńindegi rólin baǵalaý úshin Qazaqstannyń astanasynda bas qospaq.
Dinderdiń VII sezi – Qazaqstannyń halyqaralyq arenadaǵy damý modeliniń jańa úlgisi
Jahandy jaılaǵan koronavırýs pandemııasy álem úshin, ekonomıka, mádenıet, bilim salalarynda, sonyń ishinde dinı salada da birqatar problemany týyndatqany anyq. Barlyq dinı rásim onlaın rejımde ótti. Mamandardyń aıtýynsha, ol adamdarǵa ártúrli áser etti.
Osy turǵydan alǵanda, Álemdik dinder kóshbasshylarynyń sezi álem aldyndaǵy jańa jaýapkershilikti arttyryp otyr. Mine, osy jaǵynan qarasaq, konfessııaaralyq kelisim saıasatyn júrgizý arqyly tanymal bolǵan kópultty memleket Qazaqstan búkil álem úshin, onyń ishinde elimiz úshin mańyzdy dıalog alańyna aınalǵany jasyryp emes.
Álemdik jáne dástúrli dinder lıderleriniń VII seziniń resmı ókili Nazym Janǵazınovanyń aıtýynsha, sezde búginde álemdik jahandyq problemalardy sheshýge yqpal etetin asa mańyzdy qujattar qabyldanady dep kútilýde.
«Halyqaralyq quqyq daǵdarysy men bir-birine degen ortaq senim jaǵdaıynda bul sezd ǵalamshardaǵy beıbitshilik pen qaýipsizdik úshin jahandyq mańyzǵa ıe. Óıtkeni onda jer betindegi halyqtyń jartysynan kóp bóliginiń atynan shyǵatyn jáne olarǵa kúndelikti ómir saltyna áser etetin kóshbasshylar bolady»,-dedi ol.
Eske salaıyq, bıylǵy 14-15 qyrkúıekte Qazaqstan astanasynda Álemdik jáne dástúrli dinder kóshbasshylarynyń VII sezi ótedi. Aldaǵy forým adamzattyń pandemııadan keıingi kezeńdegi áleýmettik-rýhanı damýyndaǵy álemdik jáne dástúrli konfessııalar kóshbasshylarynyń róline arnalmaq.
