Qazaqstandaǵy qala ataýlary qaıdan shyqqan
ALMATY. KAZINFORM — Fılologııa ǵylymdarynyń doktory Qyzdarhan Rysbergen Kazinform agenttiginiń tilshisine Qazaqstandaǵy iri qala ataýlary men olardyń shyǵý tarıhy týraly aıtyp berdi.
Astana
Astana — memlekettiń saıası, ákimshilik, ekonomıkalyq, mádenı ortalyǵy. Eldikti, ulttyq birlikti bildiretin bas qala. Shahardyń ataýy óz tarıhynda birneshe ret aýystyryldy. Qazirgi Astana baıyrǵy Bozoq qalasynyń zamanǵa laıyqtalǵan murageri.
Eń alǵashqy ataýy Aqmola qalasy XIX ǵasyrdyń aıaǵynda Aqmola oblysynyń ákimshilik ortalyǵy, Tashkent pen Buharadan qatynaǵan kerýender jınalatyn oryn bolǵan.
Reseı ımperııasynda orys tilindegi resmı ataýy Akmolınsk bolǵanymen, qazaqtardyń arasynda Aqmola degen ataýy qalyptasqan.
Qalanyń qazaqsha ataýy Brokgaýz-Efron entsıklopedııalyq sózdiginde de «oblystyń bas qalasy Akmoly nemese Akmolınsk» dep keltirilgen.
Sondaı-aq Aqmola ataýy bas shtab podpolkovnıgi Krasovskıı jasaǵan kartada da kórinis tapqan.
Qazaqstanǵa jer aýdarylǵan polıak zertteýshisi Adolf ıAnýshkevıch óziniń joljazbalarynda «búkil qazaq dalasynyń bolashaq astanasy — Aqmola» dep jazǵan.
Ár jyldary qala Tselınograd, Aqmola, sodan keıin Astana dep ataldy. 2019 jyly Nur-Sultan bolyp ózgertildi. Alaıda, 2022 jyly Astana ataýy qaıtaryldy.
Almaty
Almaty — Qazaqstandaǵy eń iri qala, mádenıet pen qarjy ortalyǵy.
Almaty qalasynyń kóne ataýy — Almalyq. Sharaf ad-dın Iezdıdiń jazbalarynda Almatý ataýy kezdesedi.
Arheolog Karl Baıpaqov «Ońtústik Qazaqstan men Jetisýdyń ortaǵasyrlyq qala mádenıeti» atty eńbeginde bul ataý qazirgi Almaty aýmaǵyndaǵy eldi mekenderge qatysty dep jazady.
— Almalyq (Almaty) Іle alqabynda ornalasqan. Sharaf ad-dın Iezdıdiń jazbalarynda 1390 jyly Ámir Temirdiń Moǵolstanǵa jasaǵan joryǵynda Almalyq sıpattalǵan, — dep jazady Baıpaqov.
XV ǵasyrda qazaqtyń uly oıshyly, jyrshysy Jeruıyqty izdegen Asan qaıǵy Alataýdyń etegine kelip, bul aımaqty Úsh Almaty dep ataǵan.
Qyzdarhan Rysbergen munyń Úlken, Orta jáne Kishi Almaty ózenderimen baılanysty ekenin aıtady.
Belgili jazýshy, pýblıtsıst Marat Toqashbaev Almaty ataýyn osy jerge alǵash kelgen otarshyl otrıadtyń bastyǵy maıor Peremyshelskıı de qoldanǵanyn jetkizdi.
— Almaty «almaly, alma kóp ósken jer» degendi bildiredi, ataý quramyndaǵy –ty qosymshasy maǵynasy –ly jurnaǵynyń kónergen formasy, mysaly, Yrǵaıty, Arǵanaty, Buǵyty ataýlarynda kezdesedi, — deıdi Qyzdarhan Rysbergen.
1867 jyldan bastap qala Vernyı dep ataldy. 1921 jyly qala ataýy oryssha Alma-Ata bolyp ózgertilgenimen qazaqtar sol burynǵysynsha Almaty ataýyn qoldandy. Buǵan muraǵat qujattary, sonyń ishinde 1930 jyldary shyqqan jýrnaldar men kitaptar dálel.
Aqtaý
Aqtaý qalasy Kaspıı teńiziniń shyǵys jaǵasynda, Mańǵystaý túbeginiń batys bóliginde ornalasqan. Іrgesi 1959 jyly munaı, gaz, ýran jáne taǵy basqa tabıǵı qazba baılyqtarynyń ashylýyna baılanysty qalanǵan. Buryn Aqqoltyq dep atalǵan.
1963 jyly oǵan qala mártebesi berildi. 1964 jyly ataýy Taras Shevchenko dep ózgertildi. 1991 jyly tarıhı ataýyn qaıtaryp aldy.
— Aqtaý ataýynyń semantıkasy Aqtas toponımdik ataýyna jaqyn keledi. Aqtas geograf, geologtardyń aıtýynsha, kvarts, áktas sııaqty ártúrli taý jynystaryna baılanysty qalyptasqan kórinedi. Aqtaý ataýy da taý jynystarynyń quramyna, túr-túsine baılanysty bolýy múmkin. Alaıda 1959 jyly keıinirek qoıylǵan ataý bolǵandyqtan, bul ataý jergilikti fızıka-geografııalyq erekeshelikpen baılanystyrylmaı, jasandy qoıylǵan toponım syńaıly, — dep paıymdaıdy fılolog.
Jezqazǵan
Jezqazǵan qalasynyń irgetasy 1954 jyly qalanǵan. Bul aımaq mys kenine baı ekenin orys saıahatshylary erteden jaza bastaǵan. Al 1847 jyly orys ónerkásipshisi N. Ýshakov mys ken ornyn resmı tirketti.
Qazaq jerindegi tústi metallýrgııanyń iri ortalyǵy bolyp kelgendikten, qalaǵa Jezqazǵan ataýy berilgen. «Jez» sózi metaldy bildirse, «qazǵan» sózi etistikke esimsheniń ótken shaqtyq -ǵan jurnaǵy jalǵaný is-árekettiń bolǵandyǵyn baıandaıdy.
Petropavl
Petropavl 1752 jyly áskerı bekinis retinde qalanyp, hrıstıan áýlıeleri Petr men Pavldyń qurmetine atalǵan. 1804 jyly qala mártebesin aldy.
Osy jerde meken etken qazaqtar bul qalany áýelden Qyzyljar dep ataıdy. Sebebi, qala Esil ózeniniń bıik jar qabaǵyna ornalasqan. Ol jar qabaqtyń topyraǵy qyzyl bolatyn.
Kóktem saıyn Esildiń sýy tasyǵanda, laılanyp, qyzyl-qońyr túske boıalady. Munda olar kóbine kóp sol jerdiń ózindik ereksheligin eskere otyryp, esim bergen.
«Qyzyljar» ataýy A. Vamberıdiń «Orta Azııa boıynsha saıasahat jasaǵanda» atty shyǵarmasynda kezdesedi (1874).
Taraz
Taraz — Talas ózeniniń boıynda ornalasqan Qazaqstannyń eń kóne qalalarynyń biri.
Bul qala jaıly eń alǵashqy málimetter IV ǵasyrdyń aıaǵyna (568 jyl) jatatyn vızantııalyq jazbalarda kezdesedi. Ondaǵan jyldar ótken soń 630 jyly qytaı saıahatshysy Sıýan-Tszan, Taraz Uly Jibek jolynyń boıynda turǵan mańyzdy saýda ortalyǵy dep ataıdy. VIII ǵasyrda Taraz Arǵý-Talas, Altyn Arǵý, Talas-ulys degen ataýlarmen belgili boldy.
XI ǵasyrdyń ǵulama ǵalymy Mahmut Qashqarı Taraz turǵyndary túrik jáne soǵdy tilderinde sóılegenin aıtyp ketken.
— Qala ataýynyń shyǵý tegi men maǵynasy áli kúnge deıin pikirtalas týǵyzyp otyr. Keıbir zertteýshiler Tarazdy Talas ózeni ataýynyń túrlendirilgen túri dep eseptese, endi biri bul eki túrli toponım ekenin alǵa tartady. Bul eki ataý da ǵalymdardyń pikirinshe, kóne túrki tilderine jatady. Iran jáne túrki tilderinde «dar/tar» «shatqal, ańǵar», «az/as» «sý, ózen» degendi bildiredi. Demek, Tarazdy «taý ózeni» dep aýdarýǵa bolady, — deıdi Qyzdarhan Rysbergen.
Túrkistan
Túrkistan — bir jarym myńjyldan astam tarıhy bar Qazaqstandaǵy eń kóne qalalardyń biri.
Arabtardyń geografııalyq jazbalaryna qaraǵanda ІV-H ǵasyrlarda bul qalanyń ornynda Shavgar (arabsha Shavagar) mekeni bolǵan. HІІ-HІV ǵasyrlarda Túrkistan ıAsy dep atalǵan.
Qoja Ahmet ıAsaýı ǵımaraty salynǵannan keıin túrkilerdiń dinı ortalyǵyna aınaldy.
Spıkerdiń sózinshe, toponım eki sózdiń birigýinen jasalǵan: Túrki+stan, túrkilerdiń eli, turaǵy, mekeni degen maǵynany bildiredi.
Shymkent
Ǵalymdar Shymkent týraly kezdesetin ártúrli tarıhı derekterdi keltire otyryp, qala ataýynyń maǵynasyn baý-baqshaly qala, jasyl qala, shymmen qorshalǵan qala dep túsindiredi.
— Shym — óziniń týra maǵynasyndaǵy sóz, oryssha «dern» bolsa, ekinshi kent — ıran tilderindegi «qala» sózi ekenine qosyla otyryp, bul jerde eń alǵashqy qystaqty qorshaı shymnan qalyń etip soǵylǵan bekinis, qorǵan bolǵanyn baıqaımyz. Sol qorǵannyń qaldyǵy qazir de Shymkent qalasynyń orta sheninde jatqany kópke málim. Keıinnen sol qystaq úlken qala bop ósken soń da, shym sózine kent sózi qosylyp, «shymnan soǵylǵan myqty qala» maǵynasyn bildirgen, — dep atap ótti fılologııa ǵylymdarynyń doktory.
Atyraý
Bul ataý entsıklopedııalyq anyqtamalyqta ózenniń saǵasynda turǵanyna baılanysty qalyptasqan delingen.
Atyraý ataýynyń etımologııasyn qazaq til bilimindegi túbirtek teorııasynyń negizin salýshy fılologııa ǵylymdarynyń doktory B.Saǵyndyquly bylaısha anyqtaıdy.
Ǵalym Atyraý sóziniń túp-tórkinin aıqyndaýda kóne túbirler men jańa túbirlerdiń genetıkalyq ishki baılanystaryn, tarıhı damý barysyndaǵy daýyssyz dybystardyń sáıkestigin negiz etedi.
— Bul pikir akademık Á.Qaıdarovtyń aı//ad//aj//ash//al//ar túbirleriniń morfosemantıkalyq rekonstrýktsııasymen de sabaqtasady. Ǵalym atalǵan túbirlerdiń bólý, aıyrý, ashalaý jáne basqa maǵynada qoldanylatynyn aıtady. Atyraý at+yr+aý ózenniń, kóldiń, teńizdiń jaǵasynan bólektengen aýmaq, jer; atyrap at+yr+ap tutas bir terrıtorııanyń bóligi, — deıdi spıker.
Qostanaı
Qostanaı — Tobyl ózeni boıyndaǵy qala. 1893-1895 jyldary Nıkolaevsk, budan júz jyl buryn Ordabaı, Jańa Ordabaı dep atalǵan. Ordabaı saıy — attas kisiniń esiminen qoıylǵan.
Qostanaı ataýynyń shyǵýy jaıly túrli ańyz-áńgimeler kóp.
— Ǵalym B. Bektasovanyń pikirinshe «Qostanaı ataýy qala salynbastan buryn paıda bolǵan, onyń birinshi syńary túrki tilderindegi qos — eki, teń jáne skıftiń tanaı//tanaıs — ózen mánindegi sózi. Don/Dan, Dýnaı, Dnepr, Dnestr (Dan +astr) ózen ataýlarynyń ıran tilindegi danu — ózen sózi. Qostanaı ataýynyń quramyndaǵy tanaı sózi sol danaı/dýnaı sózderiniń dybystyq turǵydan ózgergen túri, — deıdi ǵalym.
Erte zamandarda Qostanaı óńiriniń saqtardyń, odan keıin ǵundardyń mekendegeni tarıhı shyndyq. Olaı bolsa, ataýdyń kóne zamannyń qart kýási retinde saqtalyp, bizdiń dáýirimizge jetýi zańdy qubylys.
Buny respýblıkamyzdyń basqa óńirlerindegi Kaspıı, Ertis, Altaı, Іle, Hantáńiri sııaqty ataýlar tolyq rastaı túsedi.
Qyzylorda
Qyzylorda oblysynyń Syrdarııa ózeni boıyndaǵy ortalyǵy. Negizi 1820 jyly Qoqan handyǵynyń bekinisi, qorǵan retinde qalanǵan.
Aqmeshit 1818 jyly Qoqan handyǵy kezinde Syrdarııa boıynda alǵash qorǵan retinde salynǵan. Onyń ishindegi aq kirpishten órilgen meshittiń túsine saı bekinis Aqmeshit dep ataldy.
1853 jyly 28 shildede Orynbor general-gýbernatory V. A. Perovskıı Syr qazaqtaryn qorǵaýdy syltaýratyp, orys áskerlerimen qamalǵa basyp kirip, qoqandyqtardy qaladan qýyp shyǵady. Qala Perovsk atalyp, 1867 jyly ol Syrdarııa ýeziniń ortalyǵyna aınalady.
1922-1925 jyldary qala qaıtadan Aqmeshit atanyp, 1925-1929 jyldary Qazaqstannyń astanasy boldy. 1925 jyly qalaǵa Qyzylorda aty beriledi.
Óskemen
Qalanyń oryssha ataýy — Ýst-Kamenogorsk, «ýst» — quıý, sýdyń quıar jeri, «kamen»-tas, «gor» -taý, «ýste kamennyh gor» bolyp birlesip, tabıǵı ereksheligine saı atalǵan.
Al, Óskemen sózi fonetıkalyq ózgeriske ushyrap, qazaqshalanǵan nusqasy. Budan bólek «Ýst-kem» orys tilinen emes, túrki-altaı tilinde «Sýly ózen» degen maǵynany bildiretindigi jýrnalıst B.Toqanulynyń jazba derekterinde kezdesedi.
Qyzdarhan Rysbergenniń aıtýynsha, Óskemenniń ertedegi ataýy «Dom» bolǵandyǵy jaıynda da aqpar bar, Qurbanǵalı Halıdtiń «Taraýıh hamsa» kitabynda: «Dom» ataýy munda orys ulty kelmeı, qala salynbaı turǵan sətten bastap Dom atty kisiniń qystaýy bolǵanynan qalǵan.
Qonaev (burynǵy Qapshaǵaı)
Qapshaǵaı sý qoımasy 1970 jyly Іle ózeninde sý elektr stansasynyń qurylysy arqasynda paıda boldy. Ejelgi túrik sózi «Qapshaǵaı» «tas ańǵar», nemese «shatqal» degen maǵynany bildiredi.
Bul sózdiń shyǵý teginiń taǵy bir boljamy Jońǵar shapqynshylyǵy zamanymen baılanysty, qazaq qolbasshysy Qaptaǵaı batyr bul jerde ózen arqyly ótip, onyń arnasyn qum salynǵan qaptarmen bekitip tastamaqshy bolady. ıAǵnı, qap sózi de Qapshaǵaı atalýyna negiz bolsa kerek.
Aıta keteıik, 2022 jyly QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń Jarlyǵymen Almaty oblysynyń Qapshaǵaı qalasyna Qonaev esimi berildi.
— Qapshaǵaı qalasy halqymyzdyń birtýar perzenti Dinmuhamed Qonaevtyń esimimen tyǵyz baılanysty. Eger jurtshylyq Qapshaǵaıǵa Qonaevtyń esimin berý kerek dep usynys aıtsa, men bul pikirge qosylamyn. Men munyń bárin azamattardyń usynys-pikirlerine súıenip aıtyp otyrmyn. Jergilikti turǵyndar jappaı qoldasa osy bastamalarda taıaý arada júzege asyrýǵa bolady dep sanaımyn, — degen bolatyn Memleket basshysy Qazaqstan halqyna Joldaýynda.
Taldyqorǵan
1869 jyly Taldyqorǵan qystaýynyń ornyna Gavrılovka aýyly boı kóterdi. 1921 jyly Qapal ýeziniń ortalyǵy bolyp, Gavrılovka Taldyqorǵan degen ataý atalady.
— Taldyqorǵan — Jetisý oblysynyń ákimshilik ortalyǵy. Ataýdyń mán-maǵynasy qalyń qaýymǵa anyq ta, túsinikti. Ataýdyń birinshi syńaryndaǵy taldy — «taly kóp», ekinshi synaryndaǵy qorǵan — qamal, bekinis degen sóz, — dep túsindirdi ǵalym.
Oral
Oral — Batys Qazaqstan oblysynyń ortalyǵy. Oral taýy men Oral ózeniniń atymen qoıylǵan. Oral taýy — Evropa men Azııany bólip jatyr.
Oral — ózen ataýy jáne onyń qandaı maǵyna beretini jaıly birneshe nusqa bar. Sonyń biri Oral taýynan bastaýyn alatyn Jaıyq ózeniniń sol taýdaǵy orala aǵyp jatqan bir jeri HІH ǵasyrda ogıbı dep atalypty.
Bul ataý týraly 1870 jyly halyq aýzynan bylaı dep jazylyp alynǵan: «Ogıbı — ot togo, chto krýtye berega polýkrýgom ogıbaıýt Ýral». Sóıtip, túrki sózi — oral, orys sózi — ogıbı oralyp jatqan taý men ózenniń kórinisin dál bergendikten osylaı atalǵan.
Semeı
Semeı ataýyn kóbinese «sem palat» — jeti shatyr sózinen shyqqan deıtinimiz ras.
Arabtyń saıahatshy-ǵalymy ál-Idrısı Qypshaq elin kartaǵa túsiredi. Onyń astanasy týraly «Qımaq astanasy temir qaqpaly qorǵandarmen berik qorshalǵan, ishinde bazarlary, ǵıbadathanalary bar iri qala» dep atap kórsetedi.
Osy ǵalymnyń jazbasy basqa derektermen tolyǵyp Semeı qalasy ornynda turǵan áıgili «Jeti saraı» («Sem palat») qımaq dáýirinen jetken eskertkish dep topshylaýǵa negiz boldy.
1660-1758 jyldary kóne saýda qalasy ornyna Jońǵar memleketiniń qalasy ornyqty. Qala Tarhan Dorjy degen dinbasy atymen Dorjynkıt (nemese Dorjynkent) dep ataldy. Qalmaqtar býdda dininiń lamaızm degen baǵytyn ustanǵan.
«Semıpalatınsk» ataýyn halyq óz tiliniń dybystyq júıesine beıimdep Semeı dep ataǵan.
Aqtóbe
1869 jyly Qarǵaly men Elek ózenderiniń quıatyn saǵasynda tóbeniń eteginde salynǵandyqtan aq tóbe ataýy shyqqan.
Reseı memlekettik muraǵatynyń eski aktiler qorynda (RGADA) Aqtóbe bekinisiniń 1879 jyly, Yrǵyz qalasynyń 1892 jyly, Berdıanka ýchaskesiniń 1895 jyly jer mejeleri jónindegi qujattar saqtalǵan.
Aqtóbe toponıminiń maǵynasyn geograf mamandar «ósimdiksiz, sýsymaly qum tóbe» dese, belgili til mamany, qazaq sózderiniń etnomádenı semantıkasyn zerttep júrgen professor Nurgeldi Ýálı halyqtyq tanymǵa negizdelgen túsindirme beredi.
ıAǵnı, Aqtóbe oronımi jylqy túliginiń qorektenetin aq otymen baılanysty atalǵan.
Pavlodar
Pavlodar — oblys jáne qala aty.
Negizi 1720 jyly orystyń Ertis boıyndaǵy áskerı bekinisteriniń aldaǵy shebi retinde qalanǵan; shebtiń ataýy odan 20 km jerde ornalasqan Korıakovka tuzdy kólinen alynǵan.
1860 jyldyń aıaǵynda jergilikti kópester stanıtsany Aleksandr II-niń jańa dúnıege kelgen Pavl ulynyń qurmetine Pavlodar qalasy dep ózgertýge ótinish bildiredi.
Osylaısha, 1861 jyly Pavlodar qalasy paıda boldy.
Pavlodardyń ornyndaǵy burynǵy ataýy jóninde kereǵar pikirler bar. Korıakov degen kásipkerdiń atymen baılanystyrady jáne Kereký ataýyn qazaqylandyrylǵan nusqasy deıdi.
Ekinshi bir pikir boıynsha Kereký kerege sózimen, Keregetas ataýymen baılanysty, ýaqyt óte azdy-kemdi ózeriske ushyrap Kereký dep atalyp ketken desedi.
Jalpy halyq Pavlodar ataýyn otarlaý tarıhymen baılanystyryp, táýelsiz tarıhymyzǵa laıyq ataýmen aýystyrýǵa yntaly.
Qaraǵandy
Qaraǵandy tarıhyn tarıhshylardyń bir bóligi kómirmen baılanystyryp, jerdiń basty baılyǵyn qazaqsha dál osylaı ataǵan. Bul óz maǵynasynda «qara qan», «qara (qoıý) qan», «qara uıyǵan qany bar jer» degendi bildirgen.
ıAǵnı osynda óndiriletin kómir plasttaryn jurt uıyǵan qara qanǵa uqsatqan. Qala ataýynyń shyǵý teginiń ekinshi bir nusqasyn osy aımaqta ósetin ósimdik — qaraǵanmen baılanystyrady. (Qazaqsha — qaraǵandy, qaraǵan).
Ataýdyń maǵynasy — «qaraǵan qalyń ósken jer». Qaraǵan — ósimdik aty. Qaraǵan sózine -dy qosymshasy jalǵanǵan ataý. Qaraǵandy ataýy qaraǵan ósimdiginiń atynan ýájdelgen.
Kókshetaý
Qalanyń 1868 jylǵa deıingi burynǵy ataýy — Kókshetaý bekinisi.
1993 jylǵa deıin orys transkrıptsııasynda — Kokchetav dep jazylyp keldi. 1993 jyly ulttyq toponımııany jańǵyrtý, tarıhı ataýlardy qaıtarý maqsatynda Kokchetav qalasynyń ataýy Kókshetaý bolyp ózgertildi.
Kókshetaý — Aqmola oblysynyń ákimshilik ortalyǵy. Qazaqstannyń soltústik bóliginde, Buqpa taýynyń etegi men Kopa kóliniń ońtústik jaǵalaýyndaǵy kórkem jerde ornalasqan.
XVIII–XIX ǵǵ. Kókshetaý jerinde qazaq halqynyń tarıhynda aıtýly rol oınaǵan ataqty Abylaı, Qasym, Kenesary handardyń ordalary ornalasty.
Kókshetaý qalasynyń irgetasy áskerı qonys, Kókshetaý syrtqy okrýgynyń ákimshilik ortalyǵy retinde qalandy. Onyń resmı ashylýy 1824 jyldyń 29 qańtarynda Býrabaıda, Kókshetaý taýynyń ońtústik betkeıinde júzege asty. 1824 jyly 17 qyrkúıekte Kókshetaý okrýktik prıkazy resmı tizimge engizildi.
Eske salaıyq, buǵan deıin elimizde qala mártebesi berilgen 90 eldi meken týraly jazǵan bolatynbyz.