Qazaqstandaǵy Halyqaralyq tórelik ortalyǵy ınvestorlardyń senim deńgeıin qalaı arttyrady

ASTANA. KAZINFORM – Qazaqstandaǵy Halyqaralyq tórelik ortalyǵynyń (HTO) tóraǵasy, Germanııanyń memlekettik sottarynda 35 jyl qyzmet etken Tomas Krıýmmel Kazinform agenttigine bergen eksklıýzıvti suhbatynda nelikten kelisimsharttarǵa arbıtrajdy (tórelik) engizý múmkindigi ınvestorlar úshin negizgi faktor bolatynyn jáne Ortalyq Azııa sheńberinde HTO-nyń keleshegi qandaı ekenin aıtyp berdi.

— Sizdiń birneshe onjyldyqty qamtıtyn mansabyńyz kommertsııalyq tóreliktiń kúrdeli isterine qatysýmen baılanysty boldy. Sizdiń tájirıbeńiz boıynsha, tórelik qalaısha resmı sot isin júrgizýdiń balamasyna aınaldy jáne ol ınvestorlardyń senimin arttyrýda qandaı ról atqarady ?

— Arbıtraj – ınvestorlar úshin ǵana emes, barlyq taraptar úshin mańyzdy bola bastaǵan birqatar aspekti boıynsha memlekettik sottardaǵy sot isin júrgizýge balama bolyp otyr. Birinshi aspekt – talqylaýdyń uzaqtyǵy. Taraptar daýdy tez sheshkisi keledi. Olar jyldar boıy zańdy tartystarmen aınalyspaı, ádettegi iskerlik qyzmetin jalǵastyrǵysy keledi. Ekinshi aspekt – nátıjeniń boljanbaýy. Árıne, sot nemese arbıtrajdyq trıbýnal qandaı sheshim qabyldaıtynyn eshkim boljaı almaıdy, biraq is júrgizýshi sýdıanyń faktilerdi tolyq túsingenin bilmegende, ásirese is tehnologııaǵa, IT nemese ónerkásipke qatysty bolsa, problemalar týyndaıdy. Bul sýdıalardyń quzyrettiligi týraly máseleni kóteredi. Barlyq sýdıalar zańnan tys máseleler boıynsha sarapshy bola bermeıdi. Kerisinshe, tóreshilerdi taraptardyń ózi tańdaıdy jáne olardyń tańdaýy daý taqyrybyndaǵy saraptama deńgeıine baılanysty bolýy múmkin. Taǵy bir másele — sheshimderdiń oryndalýy. Keremet sot sheshimin alýǵa bolady, biraq keı jaǵdaılarda ony qaı jerde oryndaý kerektigin anyqtaý qıyn. Kóptegen jaǵdaılarda arbıtrajdyq sheshimdi oryndaý ońaıyraq bolýy múmkin, mysaly, Qazaqstanda oryndalatyn IAC erejeleri boıynsha shyǵarylǵan sheshimder bar.

— Sizdiń mansabyńyzǵa oralsaq, arbıtrajǵa jáne quqyqqa degen kózqarasyńyzǵa aıtarlyqtaı áser etken qandaı da bir betburys boldy ma?

— Joq, mundaı jaǵdaı bolǵan joq. Biraq men memlekettik sottardaǵy sot protsesterimen jaqsy tanyspyn. Bul Germanııada biz aınalysatyn ádettegi jumys. Biz advokattardy barrısterler men solısıtorlarǵa bólmeımiz (sot advokattarynyń eki biliktiligi – red.). Germanııadaǵy árbir zańger turaqty túrde sotqa barady – men 35 jyl boıy memlekettik sottarda sot talqylaýlaryn ótkizdim. Siz aıtqan betburys sátin men 30 jyldan beri jumys istep kele jatqan klıentter únemi «Bul sot protsesteri qaıda aparady jáne men paıdalana alatyn nátıjege jetý úshin qansha ýaqyt qajet?» dep suraıtyn. Arbıtrajda memlekettik sottarǵa qaraǵanda protsesti ilgeriletýdiń kóptegen ádisi bar, sonyń ishinde – tóreshilerdi tańdaý múmkindigi, olardyń daǵdylary men klıenttiń isin tikeleı sheshim qabyldaý protsesine tartý, ýaqytty eskere otyryp jumysty tıimdi etý jáne árıne, trıbýnaldyń beıtaraptyǵyna senimdilik. Bul, ásirese mıllıondaǵan dollar tólemderi bar iri korporatsııalar úshin aıtarlyqtaı artyqshylyq sanalady. Mundaı sátter eki-úsh apta saıyn bolady — olar eshqashan toqtamaıdy.

— HTO Qazaqstannyń quqyqtyq ortasynyń turaqtylyǵy men boljamdyǵyna qandaı úles qosa alady jáne sheteldik ınvestorlardyń AHQO-nyń daýlardy sheshý júıesine degen senimdiligin sezinýi úshin qandaı qadamdar jasaýy kerek?

— Meniń oıymsha, zamanaýı memlekettiń óz aýmaǵynda óz yqpalynan tys búkil álemniń taraptary halyqaralyq sot isin júrgizetin, daýlardy beıtarap, ádil jáne táýelsiz sheshýge umtylatyn ınstıtýtty qurýy – eń mańyzdy sheshim. HTO-nyń jumys isteýiniń ózi Qazaqstannyń quqyqtyq ortasynyń turaqtylyǵy men boljamdyǵyna eleýli úles bolyp sanalady. Biz ınvestorlar men olardyń zańgerlerinen HTO arbıtrajyn kelisimsharttarǵa qosý múmkindigi – ınvestıtsııalaý týraly sheshim qabyldaýdyń negizgi faktory ekenin jıi estımiz.

Eger bizdiń jetistikterimizge qarasańyz, 2018 jyldan beri jumys istep kele jatqanymyzdy bilesiz. Búgingi tańda biz HTO erejeleri boıynsha 3000-nan astam tórelik jáne medıatıvtik isterdi sheshtik. Olardyń kópshiligi medıatıvti kelisimder, biraq 650-ge jýyǵy tórelik sheshimder. Muny álemdegi kez kelgen basqa tórelik ınstıtýttyń alǵashqy kezeńderimen salystyrsańyz, bul keremet jetistik.

Muny qoldaý úshin qabyldanǵan sharalar isterdi qalaı qaraıtynymyzdy únemi jetildirip otyrýdy qamtıdy. Mysaly, transkrıptsııalar men aýdarmalar úshin zamanaýı tehnologııalardy qoldaný jáne JI testileý bar. Oǵan qosa, biz qyzmetkerlerimizdi úzdiksiz oqytýǵa erekshe nazar aýdaramyz. Bizde sýdıalardy, zańgerlerdi jáne tóreshilerdi ǵana emes, zań qyzmetkerlerin de oqytatyn AHQO jáne HTO sotynyń Oqý ortalyǵy bar. Bizdiń barlyq qyzmetkerler sońǵy zańdy talaptardan tolyq habardar jáne qajetti daǵdylarǵa ıe.

Daý taraptary úshin taǵy bir basymdyq – bizdiń halyqaralyq keńselerimiz. Biz tek Astanadan ǵana jumys istemeımiz, Almatydaǵy Narhoz ýnıversıtetinde beınetehnologııalardyń tolyq jıyntyǵymen jáne tyńdaýǵa arnalǵan bólmemen jabdyqtalǵan tolyqqandy keńsemiz bar. Bizde Eýrazııa aımaǵynyń 8 elinde — Túrkııadan Grýzııa men Ázerbaıjanǵa deıin osyndaı jaǵdaı jasalǵan. Qytaıdaǵy jańa keńsemizdi de erekshe maqtan tutamyz, óıtkeni ol bizdiń qyzmetimizdiń geografııasyn aıtarlyqtaı keńeıtedi dep kútilýde. Qytaılyq ınvestorlar Qazaqstanda óz elinen tys daýlardy sheshý mehanızmderin izdeýde. Ózińiz biletindeı, biz qazaqstandyq ıýrısdıktsııa aıasynda jumys istep jatyrmyz. Qazaqstan óz aýmaǵynda, AHQO quqyqtyq sheńberinde halyqaralyq ınvestorlar úshin qoljetimdi ekinshi ıýrısdıktsııany qurý arqyly ınnovatsııalyq qadam jasady.

Bizdiń isterimizdiń sany artyp keledi: bir ǵana 2023 jyly 718 sheshim, qaýly jáne medıatıvtik kelisimder boldy. Al qazirgi ýaqytta olardyń sany 880-ge jetti jáne osy jyldyń sońyna qaraı mejeli myń sanyn eńseretinimizge senimdimiz.

— Germanııadaǵy eleýli tájirıbeńizge súıene otyryp, HTO-da daýlardy sheshýdiń álemdik standarttaryna sáıkes kelý úshin qandaı tájirıbeler men prıntsıpterdi qoldanasyz?

— Halyqaralyq tórelik ortalyǵynda arbıtrajdy talqylaýǵa qoldanylatyn erejelerimizde bazalyq zań jáne ondaǵy irgeli ereje bar – biz ony «Basty maqsat» dep ataımyz. Bul barlyq nárseni anyqtaıtyn, daýlardy beıtarap trıbýnalmen qajetsiz kedergisiz nemese shyǵyndarsyz ádil sheshýdiń faktory. Sizdiń tóreshilerińiz táýelsiz jáne beıtarap bolýy kerek, al sizdiń mekemeniń qyzmetkerleri jaqsy daıyndalǵan bolýy kerek. Tıimdilik óte mańyzdy – ýaqyt pen resýrstardy ysyrap etpeý kerek. Qalǵanynyń bári osy prıntsıpterden týyndaıdy.

— Qazaqstannyń jalpy ınvestıtsııalyq ahýalyn jaqsartý úshin jergilikti zańgerlerdiń bilimi men daıyndyǵy qanshalyqty mańyzdy?

— Óte mańyzdy. Qazaqstan óz jolyn táýelsiz memleket retinde bastaǵanda quqyq salasyndaǵy, ásirese zańgerlik bilim berý turǵysynan kóptegen mamandar dál qazirgideı emes edi. Men tek sýdıalardy emes, quqyq qorǵaý organdarynyń qyzmetkerleri, sot qyzmetkerleri jáne zań qyzmetkerleri týraly da aıtyp otyrmyn. Zamanaýı, únemi jetildirý, ásirese qarqyndy damyp kele jatqan jáne serpindi halyqaralyq saýda jáne iskerlik ortanyń talaptaryna beıimdelý qabileti óte mańyzdy.

— Dál qazir tórelikpen aınalysqysy keletinder jasandy ıntellekt pen tehnologııa salasynda ǵana emes, kóptegen basqa salalarda da trendterden habardar bolý úshin ne bilýi kerek?

— Bir ǵana sózben jaýap bere alamyn — jumys. Zamanaýı kommýnıkatsııanyń fantastıkalyq quraldaryna nemese jasandy ıntellektke qatty senýdiń qajeti joq. Olar mańyzdy bolǵanymen, qajyrly jumys birinshi kezektegi mindet bolýy kerek. Tóreshi, ol jas nemese úlken bolsa da, tehnologııaǵa qaramastan tóreliktiń qajyrly jumysty qajet etetinin túsinýi kerek.

Tóreshiniń negizgi qasıetteri ol paıdalanatyn jabdyqtar men ınfraqurylymmen anyqtalmaıdy. Biz ozyq tehnıkalyq qoldaýdy qosa alǵanda, álemdik deńgeıdegi qyzmetterdi usynamyz, biraq tóreshi bastapqyda basqalarǵa olardyń daýlaryn sheshýge kómekteskisi keletin adam bolýy kerek. Taǵy bir praktıkalyq aspekt: muny bilesiz be, bilmeımin, biraq tóreshi bolý óte qıyn bolýy múmkin, óıtkeni tabysty tóreshiler ózderiniń tabysty isterin jańadan bastaýshylarǵa ashyp aıta bermeıdi.

— Zańgerlik mansabynda osyndaı bıikterge jetýge umtylatyn jas zańgerler men tóreshilerge qandaı keńes berer edińiz?

— Taǵy da jumys, jumys, jumys — báriniń kilti osy. Óz mańyzdylyǵyńyzdy asyrmańyz, qyzmet kórsetýshi ekenińizdi umytpańyz. Sizdiń qyzmetińizden kez kelgen ýaqytta bas tartýy múmkin. Nemese qatelesýińiz múmkin, álemniń bar qupııasyn bilý múmkin emes. Shynymen jaqsy zańger bolý úshin esh mártebe belgileri qajet emes. Siz adamdardy tyńdaýyńyz kerek, ár iste tyńǵylyqty jáne tereń jumys isteýińiz kerek jáne júregińiz ben túısigińizge qulaq asýdy da eshqashan umytpaýyńyz kerek.

— Sizdiń oıyńyzsha, HTO Qazaqstannyń halyqaralyq qarjy jáne saýda ortalyǵy retindegi jahandyq mártebesine qandaı uzaq merzimdi áser kórsete alady?

— Bul jaı ǵana úmit emes, alda kútetin nátıje deýge bolady. Men halyqaralyq arbıtrajdyń álemdik kartasyna myqtap enip qana qoımaı, sol jerde qalyp, ósemiz dep oılaımyn. Biz eń mańyzdy halyqaralyq tórelik ınstıtýttarynyń ondyǵyna kirýdi jáne osyndaı sapa men aýqymda Ortalyq Azııadaǵy jalǵyz ortalyq bolýdy asyǵa kútemiz.

— Qazir Qazaqstandaǵy ınvestıtsııalyq ahýal týraly ne aıta alasyz? Halyqaralyq ınvestorlardy Qazaqstannyń jaqsy múmkindikter usynatynyna jáne belgisiz syn-qateri bar oryn emestigine qalaı sendiremiz?

— Buǵan birneshe jaýap bar. Eń aldymen Qazaqstan ýran, munaı, tabıǵı gaz jáne sırek jer metaldary sııaqty tabıǵı resýrstaryna baılanysty sheteldik ınvestorlar úshin óte tartymdy bolyp otyr. Olardyń bolýy, elimizdiń tamasha adamı resýrstaryn aıtpaǵanda, Qazaqstandy óte tartymdy ekonomıkalyq baǵytqa aınaldyrady.

Ekinshiden, Qazaqstan Úkimeti ınvestorlardy tartý úshin kóptegen sharalar qabyldaýda dep oılaımyn, áıtse de olardyń arasynda HTO jáne AHQO sotynyń bolýy sheshýshi mánge ıe. Investorlardyń senimin arttyrý úshin sizge qajet jalǵyz nárse – olarǵa bizdiń tóreshiler usynatyn múmkindikterdi kórsetý. Biz HTO-da elimizdiń qanshalyqty kóp ınvestıtsııa alýyna kómektessek jáne biz qanshalyqty halyqaralyq bola bastasaq, soǵurlym kóptegen tarap úkimetten tys, álemdik deńgeıdegi daýlardy sheshý ınstıtýty ekenimizdi taratady. Dál osy qajyrly eńbegimizdi jalǵastyra bersek, HTO jáne AHQO soty kez kelgen jańsaq pikirdi múmkindikterge aınaldyrýdyń negizgi elementi bolady.