Qazaqstandaǵy bıýdjet tapshylyǵy: Dabyl qaǵarlyq jaǵdaı ma, qalypty qubylys pa
ASTANA. KAZINFORM – Qazaqstannyń 2024 jylǵy bıýdjet tapshylyǵy ІJÓ-niń 2,7%-yn qurady. Alaıda qarjy sarapshylary buny alańdaýǵa negiz bolarlyq kórsetkish sanamaıdy, sebebi búkil álem «boryshtyq ekonomıka» jaǵdaıynda ómir súrip jatyr. Kazinform tilshisi sarapshylar — Andreı Chebotarev jáne Rasýl Rysmambetovpen tildesip, taqyrypty tarqatyp kórdi.
Halyqaralyq tájirıbe
Qazaqstan – jahandyq ekonomıkanyń ajyramas bir bóligi, sondyqtan oǵan álemde bolyp jatqan kúrdeli qarjylyq qıyndyqtar áser etpeı qoımaıdy. Halyqaralyq valıýta qory (HVQ) bul qıyndyqtarǵa aldaǵy kúnge boljamnyń «bulyńǵyrlyǵy» sebep bolyp otyrǵanyn málimdeıdi. Atap aıtqanda, bolyp jatqan qarýly qaqtyǵystar, sanktsııalar men tarıftik soǵystar jahandyq saýda-sattyqqa salqynyn tıgizip otyr.
HVQ boljamyna sáıkes, 2025 jyly jahandyq memlekettik qaryz ІJÓ-ge shaqqanda taǵy 2,8 paıyz ósedi, al osy onjyldyqtyń sońyna qaraı pandemııa kezindegi eń joǵary deńgeıden asyp, 100 paıyzǵa jýyqtaıdy.
Sarapshylar bul jaǵdaıda «aldymen bıýdjetti retke keltirý keregin» aıtady.
Eýroodaq elderinde bıýdjet tapshylyǵy máselesi qatań qarjylyq erejeler men baqylaý tetikteri arqyly sheshiledi. Talapqa saı, bıýdjet tapshylyǵy ІJÓ-niń 3%-ynan aspaýǵa tıis. Joǵaryda atap ótkendeı, ótken jylǵy Qazaqstannyń bıýdjet tapshylyǵy ІJÓ-niń 2,7%-yn quraǵanyn eskersek, bizdiń el EO-daǵy talaptyń údesinen shyǵyp otyr. Bul Qazaqstannyń teńgerimdi bıýdjet saıasatyn berik ustanatynyn kórsetedi.
Eýroodaqtyń óz ishinde bul máselege túrli kózqaras bar: Germanııa saqtyqpen áreket etedi, al keıbir elderde bıýdjet tapshylyǵy shekten tys joǵary. Olardyń qatarynda Frantsııa, Italııa, Belgııa, Vengrııa, Malta, Polsha, Slovakııa jáne basqa da elder bar.
Mysaly, Frantsııada bıyl úkimet bıýdjet tapshylyǵyn ІJÓ-niń 5,4% deńgeıinde ustamaq. Bul kórsetkishti 2026 jyly 4,6%-ǵa deıin tómendetý úshin 40 mıllıard eýrony únemdeýge týra keledi. Italııada tapshylyqty ІJÓ-niń 3,3%-yna deıin qysqartý josparlanyp otyr.
Álemdegi aldyńǵy qatarly ekonomıkalardyń tájirıbesi kórsetkendeı, bıýdjet tapshylyǵy – bul álsizdik belgisi emes, qalypty jaǵdaı. Tipti damyǵan elderdiń ózi ınfraqurylymdy damytý men ekonomıkalyq ósimdi yntalandyrý maqsatynda shyǵyndaryn qaryz esebinen qarjylandyryp otyrady. Naǵyz qaýip tek tapshylyq baqylaýdan shyǵyp ketkende, ıaǵnı ony jabý múmkin bolmaı, qarjy tıimsiz jumsalyp, ysyrapqa jol berilgende týyndaıdy.
– AQSh ondaǵan jyldar boıy turaqty bıýdjet tapshylyǵymen ómir súrip keledi, biraq eshkim olardy bankrot boldy demeıdi. Kerisinshe, búkil álem dollarmen esep aıyrysady. Japonııanyń memlekettik qaryzy óte úlken, biraq olar tehnologııa men ınfraqurylymdy damytýyn toqtatqan joq. Frantsııa men Italııa jyl saıyn tapshylyǵy bar bıýdjetti josparlaıdy, biraq bul olarǵa Eýroodaqtaǵy eń iri ekonomıkalar qatarynda bolýǵa kedergi keltirgen joq, – dedi qarjy sarapshysy Andreı Chebotarev.
Qazaqstan qaryzǵa qarjy alýǵa quqyly jáne alýy tıis, biraq bul tek naqty, muqııat oılastyrylǵan damý baǵdarlamalary aıasynda, tómen paıyzdyq mólsherlemelermen jáne turaqty ekonomıkalyq ósý jaǵdaıynda júzege asýy kerek. Mundaı jaǵdaıda ol bolashaqqa salynǵan ınvestıtsııa sanalady.
– Tapshylyqpen qabyldanǵan bıýdjet – bul «syrqat» emes, sımptom: keıde ósimniń, keıde qateliktiń kórsetkishi. Biraq tapshylyqtyń ózi qorqynyshty emes, qorqynyshtysy – beıberekettik: qashan, nege, ne úshin qaryz alynǵany jáne ony qalaı qaıtaratyny túsindirilmeýi. Al bári ashyq ári aıqyn bolsa, tapshylyq qorqynyshty emes. Ol el úshin, halyq úshin, bolashaq úshin jumys isteıtin tetik, – dedi A. Chebotarev.
Sarapshy Rasýl Rysmambetov te bul oıdy qoldaı otyryp, tapshylyqtyń ózi emes, onyń turaqtylyǵy men maqsaty mańyzdy ekenin aıtty.
– Mysaly, AQSh-ta 2023 jylǵy bıýdjet tapshylyǵy 6,3%-dy qurady, bıyl bul kórsetkish odan da joǵary bolýy múmkin. Japonııada 7%-dan astam. Al bizde – shamamen 3%. Damyǵan elderdiń barlyǵy derlik bıýdjet tapshylyǵymen ómir súredi. Biraq biz úshin sandardan buryn, tapshylyqty basqarý sapasy mańyzdy, – dedi ol.
Tapshylyqtyń qurylymdyq sebepteri
«Tapshylyq» sózin estise, kóp adamnyń kóz aldyna daǵdarys pen ekonomıkalyq qıyndyqtar keledi, eldiń qarjylyq jaǵdaıy nasharlap barady dep oılaıdy. Alaıda kásibı qarjygerler bul uǵymǵa basqasha qaraıdy.
– Qazaqstanda «tapshylyq» degendi estigende, kópshiliktiń oıynda «qarjylyq qurdym» beınesi paıda bolady. Qazyna sarqylyp, sheneýnikter sharasyz kúıge túskendeı, al alda tek salyqtyń ósýi men HVQ-nyń aýyr talaptary kútip turǵandaı kúı keshedi. Biraq bul – ústirt túsinik. Qarjygerler úshin tapshylyq – bul ádettegi jaǵdaı. Adam denesiniń qyzýy sekildi: 36,6 gradýs – qalypty, 37 – ómir súrýge bolady. Tek 40 bolmasa bolǵany. Qarjygerler tilimen aıtqanda, tapshylyq – bul dabyl emes, ekonomıkanyń tabıǵı kúıi. Ásirese ósip kele jatqan elder úshin, – dedi Andreı Chebotarev.
Sarapshy Rasýl Rysmambetovtyń aıtýynsha, Qazaqstandaǵy tapshylyqqa degen úreı postkeńestik kezeńniń tarıhı jáne mádenı erekshelikterine baılanysty. Kópshilik úshin «tapshylyq» sózi taýar jetispeýshiligi men tıimsiz basqarýmen baılanysty. Alaıda qazirgi jahandyq ekonomıkada bıýdjet tapshylyǵy qarjylyq saıasat quraly retinde qarastyrylady. Mańyzdysy – qarajat qandaı maqsatpen, qandaı merzimge jáne qandaı shartpen alynatynyn túsiný.
– Kommýnıkatsııalyq turǵydan alǵanda, jaǵdaıdy birden túsindirgen durys. Bıýdjet tapshylyǵy – bul memlekettiń aldyńǵy kezeńmen salystyrǵanda sál órshil josparlary bar degen sóz, ıaǵnı «ósimge arnalǵan josparlaý» ekenin jurtqa saýatty jetkizý kerek, – dedi R. Rysmambetov.
Sarapshy tapshylyqty otbasylyq mysalmen de túsindirdi: eger ýaqytsha shyǵyndar kiristen asyp ketse – bul daǵdarys emes. Bastysy – qarjylyq tepe-teńdikti qalpyna keltirý jospary bolý kerek. Mundaı jaǵdaıda sol otbasy nesıe ala alady, buryn jınaǵan aqshasyn paıdalanady nemese bireýden qaryz suraıdy. Eger esep-qısap bolashaqta paıda túsetinin kórsetse, bul qalypty jaǵdaı. Memlekettik bıýdjet te solaı – bastysy, qarajat qaıda jumsalyp, qalaı qaıtarylatynyn bilý.
– Tipti keıbir sarapshylardyń ózi memleket tek tapqan aqshasyn ǵana jumsap, únemdeýi tıis dep sanaıdy. Biraq shyndyq mynada: biz «boryshtyq ekonomıka» jaǵdaıynda ómir súremiz. Elder tapshylyqty daǵdarys kezinde (ekonomıkany qoldaý úshin), iri jobalardy qarjylandyrýda (ınfraqurylym, qorǵanys, bilim), áleýmettik kúızelisterde (pandemııa, soǵys, tabıǵı apattar) qoldanady, – dep túsindirdi R. Rysmambetov.
Osy turǵydan alǵanda, Qazaqstan sońǵy jyldary aýyr kezeńdi bastan ótkerip jatyr – ishki, syrtqy «soqqylar» kóp boldy. COVID-19 pandemııasy kezinde memleket áleýmettik qajettilikterge orasan qarajat bóldi: 4,5 mıllıonnan astam azamatqa qarjylaı kómek kórsetildi, 1 mıllıonnan astam adam azyq-túlikpen qamtamasyz etildi. Kommýnaldyq tarıfter tómendetildi. Qajetti otbasylarǵa qosymsha kómek berildi. Bıznestiń salyqtyq júktemesi de azaıtyldy.
Ótken jyly buryn-sońdy bolmaǵan sý tasqyny boldy – bul kezde de memleket azamattardy kómeksiz qaldyrǵan joq. Bir rettik áleýmettik kómek pen ótemaqylar tólenip, 9 156 úıge jóndeý júrgizildi. Bul maqsattarǵa 54,7 mlrd teńge bólindi. Qysqa merzim ishinde 64 mlrd teńgege 2 680 jeke turǵyn úı salyndy. Bul – memlekettik bıýdjettiń basym bóligin quraıtyn áleýmettik shyǵyndardyń bir bóligi ǵana.
Qoryta aıtqanda, eldiń qarjylyq jaǵdaıyna álemdegi saıası ahýaldan bastap tabıǵı apattarǵa deıin túrli ishki jáne syrtqy faktorlar áser etedi. Degenmen, Qazaqstan bul syn-qaterlermen laıyqty túrde kúresip otyr deýge bolady – eldiń qarjylyq-bıýdjettik turaqtylyǵy halyqaralyq ólshemderge tolyq sáıkes keledi. Eń bastysy – memleket óz áleýmettik mindettemelerin tolyq oryndap keledi.
Osyǵan deıi Oljas Bektenovtiń sarapshylarmen ekonomıkanyń damý máselelerin talqylaǵany týraly jazdyq.