Qazaqstandaǵy áıelderde qandaı aýrýlar jıi kezdesedi – gınekologpen suhbat
Qazaqstanda gınekologııalyq aýrýlardy dıagnostıkalaý jyldan-jylǵa jaqsaryp keledi jáne áıelder arasynda mıoma, endometrıoz, prolaps aýrýlary jıi kezdesedi. Osy oraıda QR PІB Medıtsınalyq ortalyǵy aýrýhanasy Gınekologııa bólimshesiniń jetekshi mamany Talǵat Qapaqov Kazinform tilshisine áıelderdiń densaýlyǵy, etekkir kezindegi aýyrsyný, júktilikke deıingi dárýmender, bedeýlik jáne basqa da problemalar jóninde suhbat berdi.
− Talǵat Nurlanuly, eń aldymen ózińiz týraly aıtyp berińizshi, ádette gınekologııada er mamandy kórgende biraz áıeldiń tańdanaty ras. Medıtsınanyń bul salasyna qalaı keldińiz?
− Ýnıversıtette oqyp júrgende bizde kóptegen qyzyqty pánder, kýrstar bolatyn. Baǵyt tańdaǵanda hırýrgııaǵa, travmatologııaǵa, oftalmologııa, patologııalyq anatomııaǵa, keıde tipti psıhıatrııa salasyna barǵym keletin. Bir jyly perzenthanada taǵylymdamadan ótkende alǵash ret bosaný protsesin kórdim. Kishkentaı adamnyń úlken ómirge kelýin naǵyz ǵajaıyp sát deýge bolady. Osydan keıin balalardyń ómirge kelýine kómektesemin dep akýsherlik baǵytty tańdadym. Árıne, akýsherlik gınekologııasyz, gınekologııa akýsherliksiz bolmaıdy, ekeýi bir-birimen tyǵyz baılanysty. Ýaqyt óte kele akýsherlikpen qatar gınekologııada da jedel kómek kórsete bastadyq.
Osylaısha, 2009 jyly Astana medıtsınalyq ýnıversıtetin bitirip, 2011 jyly klınıkalyq rezıdentýraǵa tústim. «Bolashaq» baǵdarlamasyna qujat tapsyryp, 2014-2016 jyldary AQSh-tyń Pensılvanııa shtatynyń Pıtsbýrg qalasynda akýsherlik jáne gınekologııa boıynsha taǵylymdamadan óttim. Ondaǵy akýsherlik boıynsha usynymdar, hattamalar bizdegi jaǵdaıǵa uqsas bolsa, gınekologııa salasynda túbegeıli jańashyldyqtardy kórdim. Onda bizdegideı bólek emhana joq, ota jasaıtyn dárigerdiń ózi naýqasty qabyldap, tekserýden ótkizedi, medıtsına júıesi, naýqasqa qarym-qatynas, qural-jabdyq túrleri basqasha bolatyn. Biz de osy júıege birtindep kele jatyrmyz. Sol taǵylymdamada eki jyl júrip, úırengen bilimimdi Qazaqstanda qoldanysqa engizip jatyrmyn. Qazir tek qana gınekologııa salasynda jumys isteımin.
− Medıtsınalyq ortalyqtyń múmkindikteri qandaı? Bir aptada qansha ota jasaısyz? Kóp jaǵdaıda áıelder qandaı shaǵymmen keledi?
− Bul ortalyqta halyqaralyq standarttarǵa sáıkes keletin jabdyqtardyń jaqsy arsenaly bar jáne gınekologııalyq otalardyń barlyq túrin oryndaı alamyz. Onyń ishinde robot qondyrǵysymen ota jasaıtyn Qazaqstandaǵy alǵashqy ortalyqtardyń birimiz. ıAǵnı biz búginde ashyq, vagınaldy, endoskopııalyq, laporoskopııalyq jáne robot arqyly ota jasaımyz.
Operatsııa sanyna qatysty naqty san joq, degenmen shamalaı alǵanda, bizdiń bólimde aptasyna 30-ǵa jýyq ota jasalady. Barlyq jerdegi statıstıka boıynsha, bizde de birinshi orynda qatersiz isikterdi, atap aıtqanda mıomany alyp tastaý otasy tur. Jatyr mıomasy, jylaýyq (kısta) – áıelderde jıi kezdesetin patologııa. Ókinishke oraı, kóptegen naýqastar bedeýlikti hırýrgııalyq jolmen emdeýge keledi. Sondaı-aq, sońǵy ýaqytta endometrıoz ben prolaps kóp anyqtalyp jatyr.
Qazaqstandaǵy statıstıka da búkil álemdegideı, asa erekshelenbeıdi. Aýrýlar jyldan-jylǵa jasarýda, dıagnostıka jaqsaryp keledi. Medıtsına shalǵaı aýyldarǵa, aýdan ortalyqtaryna jetip, mamandar mobıldi bola bastady. Sondyqtan bizde jyl saıyn naýqastar men ota sany artyp keledi. Osylaısha, elimizde qazirgi ýaqytta jatyr mıomasy barlyq gınekologııalyq aýrýlardyń 30% astamyn alady. Sondaı-aq, 30-40% áıelderde jynys músheleri prolapsy baıqalady jáne árıne, endometrıoz bar.
− Endometrıoz týraly tolyǵyraq bilýge bola ma? Meniń bilýimshe, bul jańa aýrý túri ǵoı?
− Iá, medıtsınada endometrıozdy anyqtaý men emdeý, ota jasaý 20 jyl buryn qolǵa alyndy. Bul endometrııa tárizdi jasýshalardyń ósýine baılanysty aýrý. Ádette bul jatyr qýysynda ósýi kerek, al jatyr syrtyna – analyq bezderge, tútikterge, ishekterge, kók shandyrǵa, qýyqqa ótip ketse, endometrıoz dıagnozy qoıylady. Ony emdemeı júre berse, aýyr saldarǵa ákep soǵýy múmkin.
Endometrıoz – qatersiz aýrý, biraq keıbir jaǵdaılarda qaterli isik sııaqty áreket etedi. ıAǵnı, aýrý asqynyp, áıeldiń jynys múshesi aınalasyndaǵy organdar men tinderge taraı bastaıdy. Tipti keıbir elderde endometrıozdyń kúrdeli túrlerimen aýyrǵandarǵa múgedektik taǵaıyndalyp jatyr. Sebebi bul ómir sapasyna qatty áser etedi. Biraq endometrıozdyń agressıvti emes túrleri de bar. Tipti keı áıelder esh sımptom baıqamaı, endometrıoz bar ekenin bilmeı de ómir súre beredi. DDSU málimetinshe, búkil álemde reprodýktıvti jastaǵy áıelder men qyzdardyń shamamen 10% endometrıozdyń alýan túrlerinen zardap shegýde.
Endometrıozdyń jıi kezdesetin belgileri – etekkir kezindegi aýyrý, sodan keıin jynystyq qatynas kezinde qolaısyz aýyrsyný sezimderi paıda bola bastaıdy. Endometrıozdyń aýyr túri bolsa – qatty ish qatý, zár shyǵarýdyń buzylýy (qanmen) baıqalady. ıAǵnı, bul aýrýdyń ártúrli belgisi bar jáne kimde qandaı sımptom bolaryn boljaý qıyn.
Ázirge endometrıozdyń neden týyndaıtyny, onyń aldyn alý joldary tabylǵan joq. Tipti amerıkalyq dárigerler de bul aýrýdyń qalaı paıda bolatynyn bilmeıtinin aıtýda. Áli kúnge deıin búkil álemde endometrıoz zerttelip, jańa emdeý ádisteri izdelýde. Biraq biz ony qalaı dıagnostıkalaý keregin jáne qalaı emdeý keregin bilýimiz kerek. Eger áıel jynystyq ómirdi bastasa nemese 21 jastan asqan bolsa, jylyna bir ret gınekologqa tekserilý usynylady. Mindetti áleýmettik medıtsınalyq saqtandyrý arqyly da kóptegen gınekologııalyq qyzmetter qoljetimdi.
− Sosyn etekkir tsıkliniń retsizdigi men aýyrsyný áıelderde jıi kezdesetin sekildi. Bul aýyrsynýdy basý úshin túrli preparat ishý densaýlyqqa zııan emes pe?
− Ádette etekkir arasyndaǵy tsıkl 28 kún bolady jáne +/- 7 kún aýytqý qalypty bolyp sanalady. Bizdiń qoǵamdaǵy áıelderdiń tózimdiligi qaıran qaldyrady, etekkir tsıkly buzylsa da, aýyrsa da, bárine shydap, otbasyn, jumysyn, basqa sharýalaryn oılap júre beredi. Emhanaǵa der kezinde kelmeıdi, aýyr saldary shyqqanda ǵana em izdep bastaıdy. Etekkir tsıklynyń durystyǵyna basa mán bergen jón, bul tutas gormonaldy fonnyń kórsetkishi. ıAǵnı, turaqty, kóp qan ketpeıtin, aýyrmaıtyn etekkir – áıeldiń reprodýktıvti densaýlyǵy óte jaqsy ekenin bildiredi.
Etekkir kezindegi aýyrsynýdy basý úshin gınekolog naýqasqa steroıdsyz preparattar jazyp berýi múmkin, bul da qalypty jaǵdaı. Alaıda, dáriger qadaǵalaýynsyz, dári-dármekti beıbereket ishe berýge bolmaıdy. Máselen, gastrıti bar naýqastar mundaı dárilerdi kóp ishse, asqazan, ishek qurylysy jumysy buzylady. Negizinde tsıkldiń buzylýyn qalypqa keltiretin zamanaýı jaqsy, gormonaldy preparattar bar. Aýyrýdy basatyn dárini ishe bergenshe, tutas gormonaldy fondy qalpyna keltirý kerek. Kóbinese áıelder gormonaldy preparattar semizdikke ákeledi dep oılaıdy. Joq, gormonaldy preparattar ashyǵý sezimin azdap kúsheıtedi. Bul jaǵdaıda nan men maı emes, sábiz ben alma jep, salmaqty qadaǵalaýǵa bolady.
Jalpy, etekkir kezindegi aýyrsyný norma emes, bul patologııa. Munyń bári jynystyq jetilý kezeńinde, 13-14 jasqa tolǵanda bastalady. Al olardyń analary 30-40 jyl buryn etekkirdi bastan keshirgen, sol kezde gınekologqa bara almaǵan, ýltradybystyq nemese zamanaýı preparattar bolmaǵan. Olar ómir boıy osy azappen ómir súrdi jáne qyzdaryna kúıeýge shyqqanda, bala týǵanda etekkirdiń aýyrǵany basylady dep jubatady. Dáriger retinde meniń aıtarym, mundaı aýyrýǵa tózýdiń qajeti joq, bul bolashaqta jaǵymsyz saldarǵa ákelýi múmkin.
− Taǵy bir óte ózekti másele – elimizde 26 myń áıel «bedeýlik» dıagnozymen esepte tur. Qyz bala bedeýlikpen dúnıege kele me álde bul júre kele paıda bola ma?
− Eger bir jyl boıy tabıǵı jolmen júktilik bolmasa, tek qana áıel emes, eri de reprodýktologqa qatar tekserilýi kerek. Reprodýktolog – bedeýlik máselesimen aınalysatyn maman, bul onyń tikeleı qyzmet salasy. Al eger shynynda da kinárat áıelden bolsa, ony biz sııaqty hırýrgııalyq gınekologqa ota jasaýǵa jiberedi.
Bedeýliktiń 80-90 paıyzy týǵannan emes, keıin paıda bolǵan. Áıelder bedeýliginiń eń kóp taraǵan sebebi – tútikshe bedeýligi. Bul jaǵdaıda jatyr tútikteri analyq jasýsha men spermatozoıdtardy ótkizbeıdi jáne bul emdelmeıdi. Oǵan túrli aýrýlar, ota nemese aborttar sebep bolýy múmkin. Sondyqtan qyz bala erte jastan densaýlyǵyn kútýi kerek, jónsiz, qorǵanyshsyz jynystyq qatynasqa jol bermegen jón.
− Júktilik úshin eń qolaıly jas qansha? «Ýaqyt ótip barady, chasıkı tıkaıýt» degen sózderge negiz bar ma?
− Júktiliktiń tym erte bolǵany da durys emes. Eń qolaıly kezeń – 21-27 jas aralyǵy. Erte zamandarda qyz bala 14-15 jasta turmysqa shyǵyp, bala tapqan degen faktiler bar. Biraq ol zamanda eshkim statıstıka júrgizgen joq, qansha balanyń shetinegenin, qansha ananyń ólip ketkenin bilmeımiz. Múgedektikpen týǵan balalar sol ǵasyrlarda da boldy. Sondyqtan aǵza tutas jetilgende ǵana júktilikti josparlaý kerek.
Qazirgi zamanaýı álemde kóptegen qyzdar mansap týraly oılaıdy, áleýmettik, turǵyn úı, qarjylyq jaǵdaılaryn jaqsartqysy keledi, sondyqtan turmys qurý men sábı súıý ekinshi orynǵa qalyp qoıýda. Qyryq jasqa taqaǵanda turmysqa shyǵyp, bala kótereıin dese, follıkýlalar, uryq jasýshalary azaıǵan, gormonaldy fony buzylǵan bolady. Jas ulǵaıǵan saıyn basqa da neshe túrli aýrýlar týyndaıdy. Sondyqtan men mansap týraly oılaıtyn qyzdarǵa 30 jastan keıin reprodýktologqa baryp, sapaly uryq jasýshalaryn muzdatyp qoıýǵa keńes beremin. Mundaı saqtaý tásilderi Qazaqstannyń kez kelgen qalasynda qoljetimdi.
− Elimizde «Júktilikke aldyn ala daıyndalý» trendi keń taralyp keledi. Júktiliktiń jaqsy ótýi úshin áıel ne isteýi kerek? Qazir folıı qyshqyly, naýryzgúl maıy, omega-3 sekildi óte kóp dárýmender jarnamalanyp jatyr, olardyń qaısysyn ishý kerek?
− Júktilikti josparlaý kezinde turǵylyqty jerdegi emhanaǵa barý kerek nemese jeke qalasańyz, reprodýktologqa barýǵa bolady. Mysaly, 40 jasta uryqta genetıkalyq jáne hromosomalyq aýrýlar qaýpi artady. Sondyqtan olar skrınıng jasap, synamalar alady, genetıkke baǵyttaıdy. Ókinishke oraı, naýqastardan kommertsııalyq paıda izdeıtin, artyq preparattar taǵaıyndaıtyn áriptesterimiz de bar. Jalpy deni saý adamdarǵa eshqandaı dárýmen, qospalar qajet emes, oǵan durys tamaqtaný men qalypty ómir súrýdiń ózi jetkilikti.
Júktilikke daıyndyq kezinde qoldanýǵa bolatyn jalǵyz vıtamın – folıı qyshqyly. Denedegi folıı qyshqylynyń jetispeýshiligi uryqta júıke júıesi aýrýlaryn týyndatýy múmkin ekeni dáleldengen. Sondyqtan folıı qyshqyly – júktilikke deıin jáne júktilik kezinde 12 aptaǵa deıin barlyǵyna usynylatyn jalǵyz vıtamın.
Otandyq medıtsınada, synama taldaýlarynda keı vıtamınderdiń jetispeýshiligi aýrý nemese patologııa retinde qarastyrylady. Bul durys emes. Bizdiń elimiz – ıodtyń endemıkalyq aımaǵy, D dárýmeniniń tapshylyǵy men anemııa da jıi kezdesedi. Bul bárimizdiń aýrý ekenimizdi bildirmeıdi ǵoı. Sondyqtan qaǵazdaǵy kórsetkishterdi emes, adamdy, onyń boıyndaǵy naqty klınıkalyq belgilerdi emdeý kerek. Dáriger aǵzaǵa qajet dep tapqan dárýmenderdi jazsa, sony alý kerek.
− Sonymen birge, jynystyq saýat taqyryby qoǵamda jyldar boıy óte qyzý talqylanyp keledi. Sizdiń pikirińizshe, jynystyq saýatty qansha jastan bastaý kerek jáne qalaı uıymdastyrǵan jón?
− Meniń jeke oıymsha, bul máselede kóptegen pikirtalastyń týyndaýy halqymyzdyń mektepte mundaı taqyrypty balalarmen ashyq talqylaýǵa áli daıyn emestigin kórsetip otyr. Sondaı-aq, keı balalardyń bilimqumarlyǵy, izdenimpazdyǵy joǵary bolady, jynysqa qatysty suraq qoısa, sol balanyń ózin jazǵyryp, mazaqtaıtyndar, býllıng jasaıtyndar bolady. Sol sebepti, árbir emhanada anonımdi kabınet ashylýy kerek dep oılaımyn. Árbir ata-ana jasóspirim balasyn sol kabınetke aparsa, onda tájirıbeli psıholog nemese gınekolog jasóspirimge bárin jiti túsindirse, densaýlyq pen qaýipsizdiktiń mańyzyn aıtsa, tutas qoǵamdaǵy jynystyq saýat edáýir artar edi.
− Suhbat sońynda áıelderge densaýlyq pen gıgıena boıynsha qandaı keńes berer edińiz?
− Eń mańyzdy keńester – júktilikke deıin densaýlyqty kútý, sportpen aınalysý, durys tamaqtaný, josparsyz júktilikten qorǵaný. Óıtkeni, biz eshkimge jynystyq ómir súrme, nekege deıin eshkimmen kezdespe dep aıta almaımyz. Bul ár adamnyń jeke tańdaýy. Biraq kúndelikti tájirıbede sómkede músheqap alyp júrýge keńes beremin. Bul tek qana er adamnyń mindeti emes. Er adam jaýapsyz bolýy múmkin, al saldaryn tek qana áıel tartady. Oǵan qosa, áıelderge óz betimen emdelmeı, bilikti dárigerge barýǵa jáne jyly kıinýge keńes beremiz. Eń mańyzdysy osylar.
− Mazmundy suhbatyńyz úshin kóp rahmet!
