Qazaqstanda tehnogendi qaldyqtardyń biryńǵaı reestri qurylýy kerek — ǵalym
PAVLODAR. KAZINFORM — Ertis-Baıan óńirinde qaýipti ónerkásiptik qaldyqtardy joıý men qaıta óńdeý salasy kenjelep tur. Bir ǵana Pavlodardyń alıýmınıı zaýytynda qoj úıindileriniń kólemi búginde 100 mln tonnadan asyp otyr. Onyń quramyndaǵy alıýmınıı oksıdi 20 paıyzdy quraǵannyń ózinde taý-taý úıilgen qoqystan 20 mln tonna boksıtti ken óndirýge bolar edi.
Pavlodar oblysy qorshaǵan ortany lastaıtyn zattardyń shyǵaryndylary boıynsha elimizde kósh bastap tur. Óndiris qaldyqtary men túrli kúl-qoqystardyń 30 paıyzy, ıaǵnı 730 myń tonnasy osy aımaqqa tıesili. Al otyn-energetıka salasyndaǵy bul kórsetkishterdiń úlesi tipti soraqy 65 paıyzdan asady. Ekologtardyń paıymdaýynsha, aımaqta shamamen 700 mln tonnadan astam óndiristik qaldyqtar jınalyp qalǵan.Qazir kóp kásiporyndarda, ásirese kenishter boıynsha jyl
Tehnıka ǵylymdarynyń kandıdaty, professor Aleksandr Mıkov kúl- qoqysty ekologııalyq tásilmen joıýdyń tıimdi joldary bar ekenin aıtady. Bastysy, ol kádimgideı tabys alyp keletin ekonomıkalyq tásil. Ǵalym bir top oqymystymen birlesip, jylý-elektr ortalyqtarynan shyǵatyn mıkrosferany qaıta óńdeý tehnologııalaryn oılap tapqan. Ol boıynsha patentteri de bar. Eger álgini óndiriske engizsek, Ekibastuzdaǵy MAES-ter men JEO-dan shyqqan qojdan metaldardy aıyryp qana qoımaı, jylý saqtaǵysh mastıkany da daıyndaýǵa bolady eken. Ekibastuzdyń jylý júıesindegi apat kezinde JEO men jergilikti ákimdik daladaǵy magıstraldardy oqshaýlaý úshin ımporttyq ónimderge kóp shyǵyndanǵany málim. Al ózimizdiń kúl-qoqysty kádege jaratar bolsaq, odan alynǵan oqshaýlaǵysh materıaldar sheteldik mastıkaǵa qaraǵanda úsh esege arzanǵa túsip, tózimdiligi jaǵynan dástúrli jylytqysh júıesinen bes esege asyp túser edi. Bul bir ǵana mysal.
— Qazaqstandaǵy kómirmen jumys isteıtin jylý jáne elektr stansalary jyl saıyn mıllıondaǵan tonna kúl men qojdy úıip jatyr. Al odan bólinetin zııandy bólshekter topyraq qabatyna túsip, jerge sińbegeni aýaǵa ushyp adamdar men jan-janýarlardyń aǵzasyn zaqymdaıdy. Daýasy joq obyr aýrýlary sonyń áserinen týyndap jatqanyna daý joq. Alaıda qaldyqtardyń adam densaýlyǵyna tóndirip otyrǵan qateri jóninde ǵylymı, júıeli baǵalaýlardyń jasalmaıtyny óte kúmándi dúnıe. Naqty tsıfrlar men faktiler kórsetilmegen soń, qaýiptilik deńgeıin aıta almaımyz. Deı turǵanmen, qoj ben kúldi baǵaly shıkizat retinde paıdalanýdy adamzat balasy baǵzy zamannan ıgergen. Qurylys pen halyq medıtsınasynda ol keńinen qoldanylady. Bylaısha aıtqanda, bizdiń ata-babalarymyz jınalyp qalǵan qoqystyń qorshaǵan ortaǵa tıgizetin áserin júıeli túrde azaıtýǵa tyrysqan. Kómir energetıkasy paıda bolǵaly beri óndiristik qaldyqtardy baqylaý múmkin bolmaı qaldy. Qazirgi kúni ol keńaýqymdy qaýipke aınalyp otyrǵanyn jasyrmaýymyz kerek. Bul rette ǵalymdardyń oılap tapqan tehnologııalaryn paıdalanyp, arzan jolmen tıimdi bıznes te qurýǵa bolady. Men Sátbaev atyndaǵy Ekibastuz ınjenerlik-tehnıkalyq ınstıtýtynda eńbek etip júrgende Astanada bizdiń jobamyz boıynsha polshalyq kompanııa qoj óńdeıtin zaýyt turǵyzdy. Sóıtip ondaǵy № 2 JEO-dan shyqqan qojdan alıýmosılıkatty mıkrosferany aıyrý múmkindigi týdy. Bul ónim jalpy kúldiń jeńil fraktsııasy bolǵandyqtan, ol jelmen alysqa ushyp, jaqyn jerdegi mal jaıylymdaryn, qala mańyndaǵy aýmaqtardy lastaıtyn. Mıkrosferanyń ózi biregeı ári baǵaly shıkizat. Ókinishke qaraı búginde elimizde kóptep óndirilgenimen basym bóligi eksportqa ketip jatyr. Sondyqtan ony ózimizde óńdep, daıyn ónimder shyǵaratyn óndiris oryndaryn qurý qajet, -deıdi ǵalym.
Alıýmosılıkatty mıkrosfera búginde Ekibastuz ben Aqsý óńirleriniń turǵyndary úshin aqsha tabýdyń eń ońaı oljasyna aınalyp turǵany da jasyryn emes. Jergilikti jurt pen resmı kompanııalar «Qarasor» kólinde jınalyp qalǵan hımııalyq elementti súzip, qapqa salyp ótkizedi. Tonnasy «qara naryqta» 160-200 myń teńgege baǵalanatyn shıkizattyń keremettiligi onyń salmaǵynyń jeńil bolýy men beriktiginde jatyr. Álemdegi munaı óndirýshi kompanııalar mıkrosferany burǵylaý uńǵymalaryna quıatyn betonǵa qosady. Arnaıy qospa quramynda ol tsementti betondy óte berik etip qatyryp tastaı alady. Sondyqtan Kaspıı teńizi mańynda munaı óndiretin elderde, sonyń ishinde bizdiń memleketimizde ol asa suranysqa ıe. «Qarasordan» bir maýsymda resmı jolmen 20 myń tonnaǵa deıin mıkrosfera súzip alynatynyn eskersek, mıllıardtaǵan teńge syrtqa ketip jatqanyn ańǵarýǵa bolar.
Negizi búginde «Jasyl ekonomıka» qaǵıdasyna umtylyp otyrǵan otandyq óndiristik kásiporyndar barshylyq. Alaıda taý-ken jáne energetıka salasyna kelgende bul arada úlken bir másele týyndaıdy. Sheteldik ınvestorlar bul salaǵa aqsha quıyp, úıindilerdi óńdeýge emeýrin tanytqanymen JEO-lar men kómir kenishteriniń qojaıyndary asa beıildi emes. Mynadaı paradoksty ahýal bar: jergilikti stansalar ózderiniń kúl-qoqysyn qaıta óńdeýshiler satyp alsyn degen talap qoıady. Al álemdik tájirıbege zer salsaq, damyǵan elderde bul úderis basqasha júredi eken. Máselen, Eýropa men AQSh-ta JEO qojdy áýeli suryptap, sertıfıkattaǵan kúıde jeke-jeke úıip, belgili bir ónim óndirisine qaraı bólip qoıady. ıAǵnı, óńdeýshi kompanııalar ony daıyn kúıinde satyp alyp ketedi. Sertıfıkattalǵan suryptarǵa kirmeı qalǵan qaldyq qojdy stansa ózge kompanııalarǵa usynyp, onyń tasymal shyǵynyn ózi kóteredi. Mine, óndirýshiniń de, óńdeýshiniń de kóńili toq degen osy. Stansa bul ádisten qosymsha tabys tappasa, utylmaıtynyn tájirıbe kórsetip otyr.
Aleksandr Mıkovtyń pikirinshe, Qazaqstanǵa tehnogendi qaldyqtardyń biryńǵaı reestrin qurý kerek. Júıe úıindilerdi paıdalanýdyń qoljetimdi tehnologııalaryna qol jetkizýge múmkindik syılar edi. Bul týraly Ekologııalyq kodekste de aıtylǵan. Al eń bastysy, qazaqstandyq tehnologııany damytýǵa, ǵylymı ázirlemelerge bıýdjetten qarajat bólýge jaǵdaı týdyrar edi. Syrttan keletin ınvestor ǵylymı zertteýler úshin aqsha quımaıtyny aıdan anyq. Al memleket salaǵa salǵan qarjysyn keıin eselep qaıtaryp alatynyna kúmán joq.
«Biz Qazaqstandaǵy qoj úıindilerin joıýǵa ekologııalyq qaýipsizdik turǵysynan ǵana emes, ekonomıkany damytý mindeti boıynsha da qaraýǵa tıispiz. Qytaıda máselen kómirdiń kúlinen glınozem alatyn kásiporyn jumys isteıdi. Onda óndirilip shyqqan ónimniń ózindik quny arzan, ıaǵnı topyraqty qoparyp boksıt qazýdyń qajeti joq. Dalada shashylyp jatqan úıindilerden kertip ala beresiń. Pavlodar qalasynda ornalasqan „Qazaqstan alıýmınııi“ AQ-nyń kúl úıindilerinde jalpy kólemi 100 mln tonnadan asatyn qoj jatyr. Onyń quramynda keminde 20 paıyz alıýmınıı bar degenniń ózinde biz qur jatqan úıindilerden 20 mln tonna boksıt alyp shyǵa alady ekenbiz. Bul turǵyda logıstıka utar edi. Ekologııalyq saıasatty ózgertý úshin bizdiń Memlekettik standarttarymyzǵa, qurylys normalary men erejelerine júıeli kózqaras kerek. Osy arqyly kásiporyn qojaıyndaryn jergilikti ekologııaǵa jaýapkershilikpen qaraýdy úıretemiz», deıdi Aleksandr Grıgorevıch.
Túıindeı aıtsaq, oblysta jyl saıyn shamamen 7,5 mln tonna kúl-qoj úıindileri paıda bolady. Jergilikti kásiporyndar onyń shamamen jıyrmadan bir bóligin ǵana óńdep otyr. Onyń ústine jyldar boıy úıilgen 700 mln tonna qaldyqtyń máselesi ol sheshilmegen.