Qazaqstanda tabıǵı shyrshalar qalaı ósiriledi
ALMATY. KAZINFORM — Shyrsha — Jańa jyldyń basty nyshany. Jańa jyldy qyzyl-jasyl shammen kómkerilgen ásem shyrshamen qarsy alýdy dástúrge aınaldyrǵandar, shyrsha tańdaýǵa kelgende qınalady. Óıtkeni, onyń eki túri bar. Tabıǵı jáne jasandy.
Ár nusqanyń jaqsy jáne jaman jaqtary taǵy bar. Kazinform agenttiginiń tilshileri bir qylqan japyraqty aǵashty ósirýge qansha ýaqyt pen kúsh jumsalatynyn, satylymda qandaı tendentsııalar baıqalatynyn jáne turǵyndar qaısysyn jıi tańdaıtynyn anyqtap kórdi.
Shyrsha — qaraǵaı tuqymdasyna jatatyn bıiktigi 30-50 metr, baıaý ósetin qylqanjapyraqty aǵash. 15-20 jylǵa deıin óte jaı, keıin jylyna 30 sm-ge deıin ósetin bolady. Máńgi jasyl ósimdik bolǵanymen, 6-12 jylda qylqandaryn kezekpen túsirip, jańaryp otyrady.
Qylqan japyraqty aǵashtardy ósirýdegi qıyndyqtar
«Zelenstroı NS» kompanııasy dırektorynyń orynbasary Narıman Mustafaevtyń sózinshe, qylqan japyraqty aǵashtardy ósirý ońaı sharýa emes, ásirese klımattyq faktorlar óz erejelerin talap etetin Qazaqstan jaǵdaıynda.
Sondaı-aq ol jergilikti tálimbaqta shyrsha men qaraǵaı ósirýdiń qıyndyqtary men erekshelikterine toqtaldy.
Qazir seriktestiktiń qaramaǵynda Almaty oblysy Qaskeleń qalasynda eki tálimbaq bar. 2007 jyly qurylǵan tálimbaqtarda tek qylqan japyraqty aǵashtardy ǵana emes, sonymen qatar birjyldyq jáne kópjyldyq gúlderdi, butalardy, japyraqty aǵashtardy, terek, qaraǵash, úıeńki, emen, sheten, sándik aǵashtary tipti kógaldar ósiriledi. Barlyq ósimdik Qazaqstanda jaqsy ósý úshin jergilikti klımatqa beıimdelgen.
– Bizge Qazaqstanǵa negizinen 30 santımetrden bastalatyn jas kóshetter ákelinedi. Biri 60-80 santımetr, endi biri kóp kútpes úshin birden bıiktigi bir metr bolatyn kóshetti, jergilikti jaǵdaıǵa beıimdep ósiredi, — dep túsindiredi Narıman Mustafaev.
Qylqan japyraqty aǵashtardyń ishinde tıan-shan shyrshasy nemese shrenk shyrshasy sııaqty jergilikti túrler erekshelenedi.
— Ol dop sııaqty dóńgelek jáne óte baıaý ósedi, óıtkeni bul tabıǵı tuqym. Eýropadan ákelingen, býdandastyrylǵan shyrshalar tez ósedi. Jylyna 40 santımetrge deıin jetedi, — dep tolyqtyrdy ol.
Narımannyń aıtýynsha, shyrsha ósirý ýaqyt pen shydamdylyqty qajet etedi.
— 2007 jyly baqqa 30 santımetrlik kóshet otyrǵyzdyq. 17 jylda 6 metrge jetti. Keıbireýler 4 metrge deıin ósti. Aǵash — tiri organızm, ol adamdar sııaqty: biri bıik bolsa, endi biri alasa, — deıdi ol.
Taǵy bir tálimbaq ıesi Elena Ýlanova aǵash ósirý shydamdylyq, bilim jáne qomaqty qarajatty qajet etedi degenge tolyq kelisedi. Onyń sharýa qojalyǵy sonaý 1995 jyly Batys Qazaqstan oblysynda gúldi jáne sándik ósimdikterdi ósirýge mamandanǵan kezde paıda boldy.
Qazir jemis aǵashtaryn, butalardy, tańqýraı men qulpynaı sııaqty jıdekterdi, sondaı-aq qaraǵaı men shyrsha sııaqty qylqan japyraqty aǵashtardy ósirýdi qolǵa aldy.
— Bizdiń aımaqta klımattyq jaǵdaıǵa baılanysty qaraǵaı ósirý qıyn. Byltyr talpynyp kórdik, biraq sátsiz boldy. Biz otyrǵyzǵan jabyq tamyr júıesi bar eki jyldyq qaraǵaı kóshetteri kúzde ylǵaldy topyraqqa, qardyń bolmaýyna jáne qystaǵy qatty aıazǵa baılanysty úsip qaldy. Qaraǵaıdyń 1,5 — 2 metrge jetýi úshin kem degende 6 jyl kútim qajet, — deıdi ol.
Onyń aıtýynsha, Qazaqstanda satylatyn kesilgen qylqan japyraqty aǵashtardyń kóbi Reseıden ákelingen. Olardyń quny bizge qaraǵanda tómen.
— Reseıdiń ný ormanynda, tabıǵı jolmen ózi ósip shyqqan, erekshe kútimdi qajet etpeıtin shyrshalar bizge jetkizilip jatyr. Álbette, kesý úshin ósirilgen shyrshany 3 myń teńgege satýǵa bolady. Biraq Qazaqstanda shyrshalardyń arzan bolýy múmkin emes. Bálkim ózderi ormanda ósken bolsa jáne aǵashtardyń tyǵyzdyǵyn joıý úshin sanıtarlyq talapqa saı otalsa, arzan bolatyn shyǵar, — dep túsindiredi ol.
Kishkentaı aǵashtar jaqsy tamyr alady
Narıman Mustafaev qalalarǵa nemese ǵımarat mańyna kishkentaı aǵashtardy tańdaǵan durys ekenin atap ótti. Kólemi kishirek bolsa, ómir súrý deńgeıi soǵurlym joǵary bolady. Bıik aǵashtardy otyrǵyzýǵa bolady, biraq táýekel joǵary, bári topyraqqa baılanysty. Eger bes metrlik shyrsha otyrǵyzsańyz, kesek dıametri 1,2 metrden 1 metrge deıin bolýy kerek. Úsh metrlik aǵash úshin 80-den 60 sm-ge deıin Eýropada bes metrlik shyrshalar ómir súrý kepildigimen usynylady, óıtkeni olar masshtabtaý ádisin paıdalanady. Biraq baǵasy 10 myń eýroǵa deıin jetýi múmkin.
— Aǵashtyń tez ósýi mıkro jáne makroelementtermen únemi qorektenýge baılanysty. Tyńaıtqyshtar neǵurlym kóp bolsa, shyrsha soǵurlym jaqsy ósedi, ıneleri qalyń jáne jarqyn bolady. Bul ereje qaraǵaıǵa da, arshaǵa da qatysty. Degenmen, qaıta otyrǵyzý, tyńaıtý, sýarý jáne kesý ýaqyt pen shyǵyndy talap etedi. Qala jaǵdaıynda qylqan japyraqty ósimdikter nashar ósedi. Qylqan japyraqty aǵashtardy saıabaqtar men alańdarda, joldardan alys jerde otyrǵyzý usynylady. Kóshe boıyndaǵy qylqan japyraqty aǵashtar erekshe kútimdi qajet etedi, — deıdi maman.
Shyrsha nemese qaraǵaı
Kóptegen usynystardyń ishinde eń tanymal — ózindik sıpattamalary, artyqshylyqtary men kemshilikteri bar shyrsha men qaraǵaı.
Elena Ýlanovanyń aıtýynsha, qarapaıym qaraǵaılar shyrshaǵa qaraǵanda talapshyl emes. Olardyń tuqym óngishtigi joǵary, tez ósip, Qazaqstannyń klımatyna tez beıimdeledi. Qaraǵaıdyń uzyn ıneleri men kólemdi pishini bar, al shyrsha óziniń qalyń butasymen erekshe, ásem kórinedi.
— Bizdiń tájirıbemizde qaraǵaı barlyq jaǵynan jeńilirek: shyrshanyń kósheti óte baıaý ósedi, al qaraǵaı tez kóteriledi. Túsi qanyq aǵash sulýlyq jaǵynan jeńedi jáne ony jańa jylǵa árkim óz úıiniń tórinde kórgisi keledi, — deıdi ol.
Aıtýynsha, Qazaqstanda jumys kúshi qymbat, sondyqtan tek egýge, ósirýge bolatyn tamyry bar kóshetterdi ǵana satamyz. Biz ony jańa jylda satý úshin ósirmeımiz, bul óte qymbat, — deıdi ol.
Spıkerdiń sózinshe, Oralda bir jarym metrlik topyraqty kóshet shamamen 20 myń teńge turady.
— Keıbireýler shyrshany nemese qaraǵaıdy konteınerlerge salyp satyp alyp, merekede úıine ornalastyryp, keıin dalaǵa shyǵaryp, kóktemde óz aýlasyna otyrǵyzady. Biraq shyrsha temperatýranyń ózgerýine tóze almaıdy jáne ystyqta balǵyndyǵyn tez joǵaltady. Jańa jyldyq shyrshany qaraǵaı sııaqty úıde uzaq ustaý múmkin emes, óıtkeni ol sarǵaıyp ketedi, — dep túsindirdi Elena Ýlanova.
Tanymal túrleri men baǵalary
Narıman Mustafaev Qazaqstanda shyrshalardyń jergilikti jáne syrttan ákelingen túrleri de suranysqa ıe ekenin atap ótti. Mysaly, tıan-shan shyrshasy óziniń tabıǵı sulýlyǵymen tanymal, al kókshil tústi Blue Diamond, Glauca sııaqty shyrshalar erekshe túsimen joǵary baǵalanady.
— Biz kók shyrsha kóshetterin satyp alamyz, biraq olardyń ýaqyt óte kele túsi ózgerip, kógildir bolady. Bul qalypty jaǵdaı. Glauca kógildir tústi bolýy múmkin, ol kishkentaı, pishini shar tárizdi, biraq ıne qurylymy bizdiń tıan-shan shyrshasyna uqsaıdy, — deıdi Narıman.
Onyń aıtýynsha, úsh metrlik Blue Diamond baǵasy jarty mln teńgege deıin jetedi.
Qylqan japyraqty aǵashtardyń baǵasy olardyń mólsheri men túrine baılanysty. Kádimgi jasyl shyrshanyń bir jelilik metri 30-50 myń teńge, kókshil shyrsha 50-100 myń teńge aralyǵynda.
Ol qylqan japyraqty aǵashtardy otyrǵyzýdyń eń jaqsy ýaqyty — kúz ekenin tilge tıek etti. Sondyqtan jańa jyldyq merekelerde emes, osy ýaqytta suranys joǵary bolady.
Sarapshy keıbir klıentter qylqan japyraqty aǵashtardy jańa jyldyq nyshan retinde satyp alady. Biraq bul óte sırek kezdesetinin atap ótti.
Bazarda shyrsha saýdasy qyzyp tur
Dúkender men bazarlardan qylqan japyraqtylardyń neshe túrin tabasyz. Baǵasy da áralýan. Saýdagerler jeltoqsannyń sońǵy kúnderinde shyrshaǵa suranys tipten artatynyn aıtady.
Almatylyq Raýan Sábıtulynyń shyrsha satýmen aınalysqanyna 20 jylǵa jýyqtaǵan. Onyń saýda núktesinde jasandy shyrshanyń alýan túri bar.
— Myna jasandy shyrshanyń bári Qytaıdan jetkizilgen. Burynǵydaı emes, sapasy óte jaqsy. Belgili talaptar men sıpattamalaryn eskeremiz. Shyrshanyń ıisi bolmaýy kerek. Hımııalyq ıis nashar sapa belgisi. Bundaı aǵashtardyń túsi jasyl, kók, tipti qyzyl da bolýy ábden múmkin. Biz tabıǵı boıaýly shyrshany tańdaımyz. Óıtkeni, olarǵa suranys bar, — deıdi Raýan.
Aıtýynsha, bıyl shyrsha baǵasy ótken jylmen salystyrǵanda 10-20 paıyzǵa qymbattady.
Adamdar negizinen jasandy shyrshany tańdaıdy. Óıtkeni ony jylda qoldanýǵa bolady.
— Baǵasy bıiktigi men túrine baılanysty bolady. Aq, jasyl, oıynshyq ilingen, tóbesin qar basqan shyrshalar bar. Mysaly 180 sm jasandy shyrsha 18-20 myń teńge kóleminde. Eki metrlik shyrsha 30 myń teńge. 4 metrlikterdiń baǵasy 50 myń teńgeden bastalady jáne odan joǵary.
El arasynda «Baraholka» atanyp ketken bazardan tabıǵı shyrshany kezdestirmedik. Satýshylar jyldan-jylǵa tiri shyrshany qoldanýshylardyń qatary azaıyp kele jatqanyn jetkizdi.
— Qýanarlyǵy jyldan-jylǵa tabıǵı shyrshany qoldanýshylardyń qatary azaıyp barady. Tipti, joq desekte bolady. Mysaly, biz bıyl tabıǵı shyrsha satpadyq. Al jasandy shyrshanyń baǵasy qoldanylǵan materıalǵa baılanysty. Negizi Eýropadan jetkizilgen shyrsha qymbat. Al Qytaı shyrshasy arzan bolady, — dedi Lala esimdi satýshy.
Raýan Sábıtulynyń sózinshe, satýǵa arnalǵan tabıǵı shyrshany kóbi jeke tálimbaqta ósiredi.
— Keıbireýleri Reseı, Qyrǵyzstan, Qytaı sııaqty basqa elderden ákeledi. Degenmen, satýshylardyń tiri shyrshalardy satýǵa ruqsaty bolýy kerek. Tabıǵı shyrshaǵa suranys bolmaǵandyqtan, bizde bıyl oǵan tapsyrys bermedik, — deıdi ol.
Turǵyndardan «Shyrshanyń qaı túrin tańdaısyz?» — dep surap kórdik. «Tiri nemese jasandy?»
Jaýap tómendegideı boldy:
— Árıne, naǵyz orman sulýlyǵynyń kórinisi men ıisin eshteńemen salystyrýǵa bolmaıdy. Biraq, onyń baǵasy da aıtarlyqtaı dep oılaımyn.
— Jasandy shyrshany tańdaımyz. Óıtkeni, ony bes, jeti, on, múmkin on bes jyl boıy paıdalanýǵa bolady. Bul artyq shyǵynsyz degendi bildiredi.
— Tiri aǵashty kesýge bolmaıdy, obal. Shyrsha-eń sulý aǵashtardyń biri. Olardyń barlyǵy tabıǵattyń bizge bergen syıy. Tabıǵattyń tartý etken syıyn aıalaý, oǵan qamqorlyq jasaý, qadirleý adamzattyń mindeti. Sondyqtan, jasandy shyrshany qoldan jón.
— Jasandy shyrshany satyp alý ekologııalyq taza sheshim, — deıdi almatylyqtar.
Osyǵan deıin Qazaqstanda Jańa jyldyq shyrshalar quny qansha turatyny týraly jazǵan edik.
Budan bólek, Almatydaǵy jańa jyldyq shyrshalar jármeńkesi týraly aıtqan bolatynbyz.