Qazaqstanda ótetin saılaý batys úshin nelikten mańyzdy
Maqalany nazarlaryńyzǵa usynamyz
* * *
10 qańtarda Qazaqstanda parlamenttik saılaý ótedi. Vashıngtondaǵylardyń kópshiligi bul faktini baıqap, ıyqtaryn qıqań etkizip, odan ári qaraı júre beredi. Biraq Qazaqstanǵa nazar aýdarýdyń naqty sebepteri bar.
Qazaqstan turǵyndar tyǵyzdyǵy tómendeý bolǵanyna qaramastan, onyń halqy nebary 19 mıllıon adam ǵana, geografııalyq jaǵynan alyp qaraǵanda óte úlken – shamamen bir mıllıon sharshy mıl aýqymdy alyp jatyr. Bul – jer kólemi boıynsha álemdegi toǵyzynshy memleket. Qazaqstan tabıǵı resýrstarǵa, ásirese munaıǵa, tabıǵı gazǵa jáne ýranǵa baı. Biraq ol kúrdeli, strategııalyq mańyzdy aımaqta ornalasqan, Reseımen jáne Qytaımen shekaralas, Aýǵanstan men Iran da alys emes.
Qazaqstan sonymen qatar táýelsizdik alǵannan keıin jańa baǵytty sátti bastaǵan birneshe burynǵy keńestik sotsıalıstik respýblıkalardyń biri. Bul kóbinese onyń tuńǵysh prezıdenti, burynǵy keńestik «apparatchık» Nursultan Nazarbaevqa baılanysty. Osydan nebári úsh onjyldyq buryn, Qazaqstan táýelsizdik alǵan kezde, Prezıdent Nazarbaev Qazaqstandy jańa jolǵa salǵan úsh sheshim qabyldady.
Birinshiden, Qazaqstan eń basynan bastap ony keńestik komandalyq ekonomıka modelinen alshaqtatqan makroekonomıkalyq reformalar júrgizdi. Búgingi kúni onyń banktik jáne basqa qarjy júıeleri Ortalyq Eýropamen teńesýde. Astanadaǵy jańa Halyqaralyq qarjy ortalyǵynyń arqasynda Qazaqstan Eýrazııanyń ekonomıkalyq ortalyǵy bolýdy maqsat etip qoıdy.
Ekinshiden, eń bastysy, Qazaqstan – AQSh-tyń ıadrolyq qarýdy taratpaý salasyndaǵy úlgili seriktesi. Keńes Odaǵy ydyraǵan kezde Qazaqstan álemdegi ıadrolyq arsenal boıynsha tórtinshi orynǵa ıe boldy. Biraq Nazarbaev myrza tolyqtaı ıadrolyq qarýdan arylýǵa mindetteme qabyldady, onyń sebebi Keńes Odaǵynyń ıadrolyq synaqtary Qazaqstannyń soltústik-shyǵysyndaǵy Semeı men onyń mańaıyndaǵy aýdandardyń turǵyndaryna tıgizgen saldarlary.
Nann – Lýgar baǵdarlamasy sheńberinde, Kaspıı teńiziniń jaǵalaýynda ornalasqan Aqtaýdaǵy BN-350 jyldam neıtrondarda ıadrolyq reaktordy tazartý boıynsha onjyldyqqa sozylǵan amerıkalyq-qazaqstandyq jumystar 2010 jyly qarashada aıtarlyqtaı jetistikke jetti, bul kezde Qazaqstan 3000 kg qarý-jaraq deńgeıindegi plýtonıı men 10000 kg. joǵary baıytylǵan ýran - 750 ıadrolyq qarý jasaýǵa jetkilikti materıaldy buǵattady jáne qaýipsizdigin qamtamasyz etti.
Úshinshiden, eń bastysy, Nazarbaev myrza eger de Qazaqstan bedeldi, táýelsiz el bolýǵa umtylsa, oǵan basqasha oılaıtyn jańa býyn kóshbasshylary kerek dep sheshti.
Ol «Bolashaq» baǵdarlamasynyń negizin qalady, onyń sheńberinde jas qazaqstandyqtar joǵary bilim alý úshin jáne keıbir jaǵdaılarda ǵylymı dárejege ıe bolý úshin shetelge shyǵady. Ol bul kóregen saıasatty Qazaqstan Kaspııdegi ken oryndarynan munaı óndirý arqyly baıı bastaǵanǵa deıin de júrgizdi. Qazirgi ýaqytta Qazaqstanda «Bolashaq» baǵdarlamasynyń myńnan astam túlekteri – jahandanǵan, kóbinese aǵylshyn jáne basqa da álemdik tilderde sóıleıtin, memlekettik jáne jeke sektorlarda bılik pen yqpal deńgeıine kóterilgen jastar. Bul Qazaqstannyń álemdi qalaı qabyldaǵanyna jáne álem Qazaqstandy qalaı qabyldaǵanyna aıtarlyqtaı áser etti.
Nazarbaev myrza Qazaqstandy álemdik sahnada tanytýǵa bel býdy. 2010 jyly Qazaqstan Eýropadaǵy qaýipsizdik jáne yntymaqtastyq uıymyna (EQYU) tóraǵalyq etti, osy qurmetke ol burynǵy keńestik respýblıkalardyń ishinde birinshi bolyp ıe boldy.
Memlekettik hatshy Hılları Klınton 2010 jyldyń jeltoqsanynda Astanada ótken EQYU Sammıtine AQSh atynan qatysty. 2017 jyly Qazaqstan BUU Qaýipsizdik Keńesiniń músheligine eki jyldyq merzimge saılandy – qaıtadan burynǵy Keńes Odaǵy respýblıkalarynyń ishinen osy pozıtsııaǵa qol jetkizgen alǵashqy memleket. Sol jyly Qazaqstanda álemdik kórmelerdiń biri «Ekspo-2017» ótti, bul is-shara onyń ońtústik Sibir dalasyndaǵy elordasyna mıllıondaǵan qonaqtardy ózine tartty.
Ortalyq Azııa úkimetteri úshin taǵy bir alǵashqy oqıǵa bolǵany – Nazarbaev myrzanyń 2019 jyly naýryzda 29 jyl bılik basynda bolǵannan keıin óz erkimen prezıdenttik qyzmetinen ketkendigi, onyń ornyna konstıtýtsııaǵa sáıkes Senat tóraǵasy Qasym-Jomart Toqaev taǵaıyndaldy. Sodan keıin Toqaev myrza maýsym aıyndaǵy kezekten tys saılaýda prezıdent bolyp saılandy. Bıliktiń bul birqalypty aýysýy turaqtylyqty baǵalaıtyndarǵa unady, biraq odan da mańyzdy demokratııalyq reformalar men bılikti qaıta bólýdi qalaıtyndarǵa unamady.
Sodan beri Qazaqstan saıası reformalarda aıtarlyqtaı jetistikterge qol jetkizdi, biraq áli de kóp nárse jasaý kerek. Qazaqstan lıberaldy demokratııa da emes, totalıtarlyq polıtsııalyq memleket te emes. Qazaqstan óz tarıhynda Renessans, Reformatsııa nemese Uly Aǵartý sııaqty Batys demokratııasynyń ıntellektýaldy negizderin eshqashan bastan keshirgen emes. Barlyq halyqtar sııaqty, bul da óziniń 70 jyldyq keńestik ústemdigin, Patsha ımperııasynyń birneshe júz jyldyq kezeńin jáne ortaǵasyrlyq handyqtar men Ortalyq Azııanyń kóshpeli qaýymdarynyń dástúrlerin qamtıtyn ózindik tarıhy bar el.
Batystyq quqyq qorǵaý uıymdary Qazaqstandaǵy zań buzýshylyqtar bolǵan kezde olar týraly habarlaýǵa quqyly. Biraq bul Batys oppozıtsııalyq partııalardy jiti baqylap otyrsa da, Qazaqstandaǵy parlamenttik saılaýdy fars dep sanaýy kerek degendi bildirmeıdi. Bul Batystyń jahandyq qaýipsizdikti nyǵaıtý, Ortalyq Azııany álemdik ekonomıkaǵa ıntegratsııalaý jáne Qazaqstan men basqa da Ortalyq Azııa memleketteriniń saıası jáne ekonomıkalyq jaǵynan damýyna kómektesý maqsatynda strategııalyq deńgeıde Qazaqstanmen ózara árekettesýine kedergi bolmaýy kerek.
Demokratııalyq murattar tamyr jaıyp, óz ornyn alýǵa ýaqyt qajet. Qazaqstan táýelsiz memleket bolýdy jalǵastyryp jatqan kezde, Vashıngtondaǵy saıasatkerler bul álemniń strategııalyq mańyzdy bóligindegi AQSh-tyń senimdi seriktesi ekenin túsingenderi jón.
Vashıngton Taıms - AQSh-taǵy qoǵamdyq-saıası sıpattaǵy kúndelikti jalpyulttyq gazet.
