Qazaqstanda qyz da satylady - baspasózge sholý

ASTANA. QazAqparat - «QazAqparat» halyqaralyq aqparat agenttigi respýblıkalyq basylymdarda 17 sáýir, beısenbi kúni jaryq kórgen ózekti maqalalarǵa sholýdy usynady.

***

Baıanaýyl dýanynyń ońtústigindegi Qaraǵandy oblysynyń Egindibulaq, Qarqaraly aýdandarymen shektesip jatqan aýmaq Kúrkeli aýyldyq okrýgi dep atalady. Bul jer - «Kúrkeliniń baýyry kúnde daýyl» dep jyrlaǵan Kótesh aqyndy, Kenesarynyń batyrlary Seıten men Taıjandy, aspandaǵy aqqýǵa án qosqan Jarylǵapberdini, Іlııas Jansúgirov «Qulager» poemasynda «taýtan Jaqyp» ataǵan Jaqyp palýandy, Alashtyń ardaqty perzenti Jumat Shanındi, Ekibastuz kómirin ashqan kenshi Qosym Pishenbaevty, basqa da el tarıhynda esimi qalǵan tulǵalardy dúnıege ákelgen ardaqty meken. Bul týraly «Egemen Qazaqstan» búgingi sanynda «Jerlesteri Shanınnen nege jerinip otyr?» atty maqalasynda jazdy.

Basylymnyń jazýynsha, ultymyzǵa osyndaı aıaýly arys­tardy syılaǵan Kúrkeliniń, ókinishke qaraı, aýylǵa ataý berý máselesinde biraz daý-damaıdyń osha­­­ǵyna aınalyp otyrǵan jaıy bar. Nege deseńiz, bul aýyl el aýzynda tórt túrli atalady: «ıÝjnyı», Jumat Shanın aýyly, Kúrkeli, Qapar. Aýyldyq okrýgtiń Kúrkeli atanýy sol jerde Kúrkeli taýynyń bolýyna baılanysty. Al Jumat Shanın esimi 1992 jyly keńsharǵa berilgen. Bul týraly kúrkelilik azamat Ersin Sársenbaev bylaı dep eske alady: «ıÝjnyı» keńsharyna Jumat Shanınniń, al osyndaǵy mektepke Qoshke Kemeńgerovtiń esimi berilgen jyly men aýylda partkom edim. Úı-úıdi aralap turǵyndardyń kelisimin alyp, qol jınap shyqqanym esimde. El Shanın týraly azdy-kópti bile­tin bolyp shyqty. Sóıtip, ósh­kenimiz janǵandaı bolyp, aýylymyz jańa atpen atala bastady». Osydan soń, 1993 jyly, keńshardyń qurylǵanyna 50 jyl tolǵanda, aýyldyń kireberisindegi asfalt jol boıyna Jumat Shanınniń batar kúnniń shuǵylasyna shaǵylysyp janyp turatyn beınesi ornatyldy.

Al Qapar ataýynyń aýylǵa qalaı tańylǵany beımálim. Aýyldyń Jumat Shanın ataýynan kezdeısoq ajyrap qalýy sol kezdegi basshylardyń salǵyrttyǵynan boldy ma, kim bilsin. Áıtpese, áıteýir adam esimimen atap turǵan soń, Jumat aýyly dese de bolmas pa edi.

Osyǵan qaramastan, aýyl jur­tynyń bir bóligi eldi mekenniń Jumat Shanın esimimen qaıta qaýyshýyna úzildi-kesildi qarsylyq bildirýde. Budan buryn da jergilikti basylym betterinde Jumat esi­min aýylǵa qaıtarý máselesi kóte­rilgende, bastamashylarǵa birli-jarym aýyl aǵalary dóńaıbat kór­setip: «Qapardyń arýaǵyna nege tıisesińder?» degenine kýá bol­ǵanbyz. Bir rýdyń atalary arasyndaǵy kelispeýshilikter sal­dary­nan alty alashtyń ardaǵy Jumat Shanın esimi óz týǵan je­rinde ataýsyz qalyp bara jatqa­ny janǵa batady.

Jalpy, Jumat Shanınniń kim ekenin aıtyp jatýdyń ózi artyq. Ony ár qazaq bilýi tıis. Ómiri men shyǵarmashylyǵyn kezinde Rym­ǵalı Nurǵalıev zerttep, ol týraly qyrýar eńbek qaldyrǵany belgili.

1972 jyly Shymkent oblystyq drama teatryna Jumat Shanın esimi berildi. Al jerlesteriniń Ju­mat atynan nege úrkip otyrǵany túsiniksiz.

Negizi, Baıanaýyl kentiniń ózinde bir kóshe, sondaı-aq, Astanada bir qysqa da eleýsiz kóshe Shanın esi­mimen atalypty. Almatydaǵy kóshe úlken. Basqa da eldi mekenderde Shanın atynda kóshe bar shyǵar, biraq munyń bári Jumattyń atyna bir aýyldy qımaı qalýǵa sebep emes qoı. Ásirese, týǵan aýyly Jumat Shanın esimine qaıta ıe bolyp jatsa, onyń nesi aıyp?!

Qazir qaısy qıyrǵa qarasańyz da, qaısy aýylǵa at shaldyrsańyz da «Jumyssyzbyn!» degen azamatty kezdestire qalýyńyz bek múmkin. Olar nege jumyssyz? Onyń túrli sebepteri bar. Al endi sol jumyssyzdyń bári zaman talabyna saı jumys istep, ekonomıkanyń ár ketiginde tolassyz eńbek etse qandaı ǵanıbet!? El jaǵdaıy jaqsaryp, qazirgiden de iri qadammen ilgerileı túser me edik. Ázirshe olaı bolmaı tur. Ásirese, qazaq jaılaǵan qıyrǵa qarasań, «jumys joq!» degen jeleýdiń jalaýy jelbirep kórinedi, dep jazady « Egemen Qazaqstan» búgingi sanyndaǵy «Jumys joq emes, qulyq joq» atty maqalasynda.

Jıyrma birinshi ǵasyrda, qazaqtaı keń dalasy bar elde, qunarly qoınaýy túrli asyl qazynalarǵa toly jerde az ǵana halyqqa nege jumys tabylmaıdy? Osynyń syryn, sebebin bilmek maqsatpen Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrliginiń Jumyspen qamtý departamentiniń bastyǵy Nurjan Qaldybatyrǵa jolyǵyp, jumyssyzdyqtyń mán-jaıyn anyqtaýǵa tyrystyq. Sóıt­sek, Qazaqstanda eńbek qoly, jumys kúshi kerisinshe qat eken. Dál osy kezde elimizdiń kez kelgen qalasynda nemese aýylynda tirlik qylamyn degen adamǵa túrli múmkindikter jasalyp jatyr. Tipti, mynadaı kásip ashyp, ózimdi ózim jumyspen qamtymaqpyn deseńiz, sol istiń qyr-syryn úırenýge memleket esebinen oqytyp, oǵan baryp-keler jol shyǵynyńyzdy ótep, munymen birge belgili mólsherde stıpendııa da tólemek. Qala bylaı qalyp, aýyldaǵy aǵaıynǵa budan artyq nendeı jaǵdaı kerek? Tipti, kásibińdi meńgertýmen qoımaı, keleshek bıznesińdi qalaı quryp, qalaı josparlaýǵa deıin kómektesip, kiris paıdań men shyǵys shyǵynyńdy durys esepteýdi de úıretedi.

Negizi, ótken jyldyń sońyna deıin «Jumyspen qamtý-2020» baǵdarlamasynyń aıasynda 110 myńǵa jýyq adam mamandyq ıgerý, biliktiligin arttyrý, qaıta daıarlaý kýrstarynda oqyǵan. Onda, biliktiligin arttyrýǵa 3 aı, qaıta daıarlaýǵa 6 aı ýaqyt ketse, mamandyq ıgerýdiń merzimi 1 jyl eken. Byltyr 66 myńnan astam azamat osyndaı oqytý ortalyqtaryn bitirip, olardyń 84 paıyzy turaq­ty jumys oryndaryn taýyp, qyzmet etip jatyr. Departament bastyǵynyń aıtýynsha, elimizde barlyq derlik mamandyqtarǵa suranys bar. Aýyldy jerlerge muǵalimder men dárigerler, sondaı-aq, agronomdar men mal dárigeri sekildi mamandar kerek. Aýyl sharýashylyǵynda mehanızatorlar men basqa da kásip ıelerine jumys bar. Al qalada, iri kásiporyndarda kóptegen mamandar jetkiliksiz eken. Basqalaryn bylaı qoıǵanda, qazaq ultynyń qumar mamandyqtary ekonomıster men zańgerler de jetispeıtin kórinedi. «Іri kompanııalar men fırmalar bilikti ekonomıster men zańgerlerge zárý», - deıdi N.Qaldybatyr.

Osy aıtylǵandardan jasalar túıin, elde jumys joq emes, sol bar jumysty atqarýǵa qulyq joq. Eger boıkúıezdikten arylar bolsaq, eki qolǵa bir kúrektiń tabylary anyq.

***

Qaraǵandyda «kámeletke tolmaǵandardy jynystyq quldyqqa satpaqshy bolǵan» degen kúdikpen 47 jasar er adam men 19 jasar bala ustaldy, dep jazady «Aıqyn» gazeti búgingi sanyndaǵy «Qazaqstanda qyz da satylady» atty maqalasynda.

Basylym málimetinshe, olar Qaraǵandyda 13 jáne 14 jasar qyzdardy jynystyq quldyqqa satpaqshy bolǵan.

Habarda satyp alýshylar retinde polıtseılerdiń ózderi barǵandyǵy, al satýshylardyń qylmys ústinde ustalǵandyǵy aıtylǵan. «UQTB-ǵa kámeletke tolmaǵandardy jynystyq quldyqqa satý týraly jedel aqpar kelip túsken. Kúdiktiler men «mámile» bolatyn oryn anyqtaldy», - dep túsindirdi oblystyń ІІD baspasóz qyzmetinde.

Habarda kórsetilgendeı, satýshylar kámeletke tolmaǵandardyń páktigin 130 myń teńgege baǵalaǵan. Polıtsııa aqparynsha, túsinikteme alý barysynda ustalǵandar óz kinálerin moıyndady. Olarǵa qatysty QK 133-baby «Kámeletke tolmaǵandardy satý» boıynsha qylmystyq is qozǵalyp, tergeý júrgizilýde. Kúdiktiler ýaqytsha ustaý ızolıatoryna qamaldy.

Derekter bazasyna sáıkes ustalǵan er adam jeńgetaılyǵy úshin birneshe ret qylmystyq jaýapqa tartylǵan, al onyń jaqtasy ІІB esebinde tur.

«Satpaq bolǵan qyzdar sátti otbasynan shyqqan, degenmen Temirtaýda qańǵyp júrgen. Olardy 19 jasar kúdikti Qaraǵandyǵa ákelip, 47 jasar er adamnyń úıinde úsh kún birge turǵan», - dep habarlady oblystyń ІІD baspasóz qyzmetinde.

Qazaqstandyqtarǵa tiri kezinde-aq óz aǵza-organdaryn memleketke «muraǵa» qaldyrýǵa múmkindik beriledi. Osylaısha elimizde «almastyrý» úshin qajetti donorlyq aǵzalardyń tapshylyǵy problemasyn sheshýge talpynys jasalady. Bul týraly «Aıqyn» gazeti búgingi sanyndaǵy «Aǵzany «muraǵa» qaldyrýǵa bolady» atty maqalasynda jazdy.

Basylymnyń atap ótýinshe, Qabıbolla Jaqypovtyń tóraǵalyǵymen ótken keshegi jalpy otyrystarynda Májilis depýtattary «Halyq densaýlyǵy jáne densaýlyq saqtaý júıesi týraly» kodekske túzetýler engizetin zańnyń jobasyn maquldady.

Densaýlyq saqtaý mınıstri Salıdat Qaıyrbekovanyń aı­týynsha, Densaýlyq kodeksine endi «donorlardyń óz aǵzalary men tinderin, ólgennen keıin aýys­tyryp qondyrýǵa erikti ke­lisim berýi» qarastyrylǵan. «Siz­der búkil elimizge tán, donorlyqqa qatysty problemany bilesizder, - dedi qalaýlylarǵa qaıyrylǵan mınıstr. - Al kodekstegi qol­danystaǵy norma donorlyqtyń damýyna jol bermeýde. Sondyq­tan óz organdary men tinderin ólgennen keıin transplantatsııa­laý maqsattaryna berýge tiri ke­zinde erikti túrde ruqsat berý tártibi engizilýde. ıAǵnı, osyndaı kelisim bergender boıynsha endi týys-týǵandarynyń kelisimin suraý qajet bolmaıdy».

***

Qazaqstan ІІM tarıhynda tuńǵysh ret polıtsııa qyzmetkeri óz bastyǵyn jemqorlyq áreketteri úshin batyl túrde aıyptap, aqyrynda ajal qushty. Bul týraly «Vremıa» gazeti «Vystrel na pýstyre» atty maqalasynda jazdy. Óziniń qaramaǵynda isteıtin kapıtandy qasaqana atyp óltirgen polıtsııa maıory múrdeni Qyzylorda qalasynyń syrtyna shyǵaryp, musylmandar zıratyna aparyp kómip tastaǵan.

Qurban bolǵan azamat basshysyn odan táýelsizdik kúnine berilgen 100 myń teńge syıaqynyń 40 myńyn bopsalaǵany úshin aıyptaǵan. Ofıtser sonda da qoımaı osy aqshany alyp jatqan jerinen qolǵa túsip, keıin qamaýdan kepil arqyly shyqqan bolatyn. Basshysy óz qyzmetkerin qala syrtyna alyp shyǵyp, aryzyn qaıtaryp alýyn buıyrǵan, al kapıtan bas tartqan soń, ony atyp tastaǵan.