Qazaqstanda krıptovalıýtadan kóp aqsha tabýǵa bola ma
Krıptovalıýta búginde Qazaqstanda da qarjy retinde belsendi qoldanylady. Biraq mundaı quralaqshany ońaı jymqyrýǵa, kiristi jasyrýǵa jáne salyqtan jaltarýǵa da múmkindik beredi. Qazaqstanda krıpto bırjalardy qalaı jáne kim retteıdi? Biz Ortalyq Azııada krıptohab bola alamyz ba? Tolyǵyraq Kazinform materıalynan oqyńyz.
Krıpto qylmystar qalaı jasalady?
Tanymal krıptovalıýtalardyń biri – bıtkoın (Bitcoin). Internette kóptegen blokcheın platformalary bar, olardyń kómegimen siz ózińizdiń krıptovalıýtańyzdy jasaı alasyz jáne ony kez kelgen atpen ataı alasyz, biraq bul qyzmet Qazaqstanda zańsyz sanalady. Bizdiń el aýmaǵyndaǵy aqshalaı operatsııalar tek teńgemen júrgizilýi tıis.
Krıptovalıýtalardy tólem quraly retinde paıdalaný qazaqstandyq zańnamaǵa qaıshy keledi. Qazaqstanda zańdy tólem quraly – teńge, al onyń emıtenti – memleket. Sondyqtan aqshalaı mindettemeler tek ulttyq valıýtada kórsetiledi. Tıisinshe, qoldanystaǵy zańnama kontekstindegi krıptovalıýtany resmı aqsha retinde qaraýǵa jáne paıdalanýǵa bolmaıdy, – dep túsindirdi QR Іshki ister mınıstrligindegiler.
Búginde ártúrli formada krıpto alaıaqtyq beleń alyp keledi. Máselen, «Jalǵan syılyqtar» degen tásil bar, onda alaıaqtar áıgili adamdardyń atyn búrkenip, ınvestorlardy krıptovalıýtanyń ornyna óz shottaryna Fıat aqshalaryn (zańdy tólem quraly bolatyn resmı valıýtalar: teńge, dollar, eýro, rýbl, ıýan jáne t.b.) aýdarýǵa shaqyrady. Biraq ınvestıtsııa alǵannan keıin olar ornyna eshteńe jibermeıdi. Alaıaqtyqtyń bul túri úshburysh dep atalady.
Internette jumys isteıtin jalǵan krıptovalıýtalar da keń taralǵan. Alaıaqtar bolashaq ınvestorlarǵa kúnine 10% kiris pen kúndelikti joǵary tabys bolady dep ýáde ete otyryp, bastapqy jarna tóletedi. Al salymshylar aqshasyn qaıtaryp alýǵa jáne krıptovalıýta bırjasynan qarajat shyǵarýǵa tyrysqan kezde, alaıaqtar olardyń shottaryn birden buǵattap, barlyq aqshany ıemdenip alady.
Sonymen qatar, paıdalanýshylardyń jeke derekterin ıemdený maqsatynda alaıaqtar krıptovalıýta ınterfeısin kóshiretin fıshıngtik saıttardy jıi jasaıdy. Ne bolmasa ártúrli syltaýmen olar ınvestorlardy qosymshany júkteýge májbúr etedi. Ony ashqan kezde vırýs qosylyp, alaıaqtar ınvestordyń «qaltasyn sypyryp alady».
Qazaqstanda tirkelgen alaıaqtyq jaǵdaılar
2021 jyly QR Qarjy naryǵyn retteý jáne damytý agenttigi zańsyz qyzmetpen aınalysqan «Finiko» kompanııasyn anyqtady. Alaıaqtar qazaqstandyqtarǵa «Syfron Sapital OÜ» platformasynda krıptovalıýtalar men basqa da ınvestıtsııalyq quraldardy satyp alýdy usyndy. Bul – jyljymaıtyn múlik, avtomobıl satyp alýǵa, mindettemelerdi óteýge jáne ınvestıtsııalaýǵa baılanysty jaǵdaılardy ımıtatsııalaıtyn oıyn alańy. QR ІІM málimetterine súıensek, SYFRON (CFR) – resmı valıýta emes jáne qarjy qundylyǵy joq zańsyz krıptovalıýta. Keıin paıdalanýshylar aqshany naqty ınvestıtsııalyq kompanııaǵa emes, «aýaǵa» salǵany belgili boldy.
«Finiko» kompanııasy osy oıyn platformasyn paıdalanǵan kezde kúnine 1-1,2% mólsherleme boıynsha tabys tóleýge ýáde berdi. Mundaı joǵary deńgeıdegi jyldyq tabys teńgeleı depozıttiń ortasha naryqtyq mólsherlemesinen 43 ese artyq bolatyn.
Sondaı-aq, «Finiko» jalǵan keshbek-kartalar esebinen joǵary kiris kelip turady dep ýáde etti, ol arqyly «kez kelgen satyp alýdan 25% deıin aqsha qaıtarylady, qyzmet kórsetý tegin bolady, aı saıyn shotta qalǵan qaldyq aqshaǵa 6% syıaqy beriledi» dep jurtty qyzyqtyrdy. Budan basqa, osy karta sheńberinde 5 adamǵa deıin tartqany úshin 1-den 10%-ǵa deıin joǵary keshbek usynatyn baǵdarlama jumys istedi, – dep túsindirdi vedomstvo ókilderi.
Kompanııa bankterde arnaıy esep aıyrysý shottaryn paıdalanbaǵan. Alaıaqtyq operatsııalardy júrgizý úshin tek qolma-qol aqsha nemese QIWI-ámııan, ıAndeks-aqsha, Easy Pay, PayPal jáne basqa ınternet-tólemder men aýdarymdardyń túrli júıesin paıdalandy. Osylaısha, qatysýshylar ózderiniń ınvestıtsııasy naqty qaıda ketip jatqanyn baqylaı almady. Aıta keteıik, «Finiko» resmı túrde búkil álemde qarjy pıramıdasy dep tanyldy.
Bul – Qazaqstandaǵy krıpto qylmystardyń bireýi ǵana. Mundaı jaǵdaı az emes. Qańtarda Astanada aınalymy 15 mlrd teńge bolatyn zańsyz krıptoaınalymdy uıymdastyrýshylar anyqtaldy. Alaıaqtar krıptovalıýtany qolma-qol aqshaǵa zańsyz aıyrbastap, úlken tabys tapqan. Memleket krıptovalıýta ámııanynyń balansyndaǵy 22 894,5 USDT kólemindegi qamtamasyz etilmegen tsıfrlyq aktıvterdi, 328 myń dollar jáne 7 mln teńgege jýyq aqshany tárkiledi.
Krıpto bırjalardy retteý jáne qadaǵalaý máseleleri
Tsıfrlyq aktıvter salasyndaǵy sarapshylardyń sózinshe, Qazaqstanda krıptovalıýta gıbrıd tártippen retteledi. 2022 jylǵy 30 jeltoqsandaǵy «QR keıbir konstıtýtsııalyq zańdaryna ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» zańy aıasynda «Astana» halyqaralyq qarjy ortalyǵy týraly» negizgi zańǵa ózgerister engizildi. Túzetýlerge sáıkes, krıptoındýstrııa máseleleri (eseptilik, bırjalardyń banktermen ózara is-qımyl tártibi men tetikteri) QR Ulttyq banki jáne Qarjy naryǵyn retteý jáne damytý agenttigimen kelisim boıynsha AHQO aktileri negizinde birlesip retteledi.
Tsıfrlyq aktıvter týraly zańǵa jáne «Astana» halyqaralyq qarjy ortalyǵy týraly konstıtýtsııalyq zańǵa sáıkes, krıptovalıýta saýdasy AHQO beretin lıtsenzııa arqyly retteledi. Bul bırjalarǵa qoıylatyn talaptar men olardy AHQO-da lıtsenzııalaý tártibi tek AHQO aktilerimen aıqyndalatynyn bildiredi.
«Astana» halyqaralyq qarjy ortalyǵy (AHQO) – Ortalyq Azııa, Kavkaz, EAEO, Batys Qytaı, Mońǵolııa, Taıaý Shyǵys jáne Eýropa elderiniń ekonomıkasyn baılanystyratyn óńirlik bıznes jáne qarjy ortalyǵy. Osylaısha, jekelegen zańdar qoldanylatyn, Qazaqstan aýmaǵynda qoldanylmaıtyn arnaıy ekonomıkalyq aımaq bola otyryp, AHQO-nyń ózindik ıýrısdıktsııasy bar.
Qazaqstandyq blokcheın-tehnologııalar qaýymdastyǵynyń basqarma tóraǵasy Dáýren Qarashevtiń aıtýynsha, tsıfrlyq aktıvterdi satý jáne saýda túrinde kásipkerlik qyzmetti júzege asyrý úshin AHQO lıtsenzııasy qajet. Biraq bul lıtsenzııany alý úshin kóptegen talap pen krıterııge sáıkes bolý kerek.
Másele mynada, zańnamany oryndaý tıisti deńgeıde júzege asyrylmaıdy. Sondaı-aq, vedomstvoaralyq úılestirý de tıisti deńgeıde emes. Vedomstvoaralyq úılestirýdegi problemanyń sebebi – elimizde osyǵan jaýapty memlekettik organ anyqtalmaǵan. Mysaly, AHQO lıtsenzııa bere otyryp, lıtsenzııa alǵan tsıfrlyq aktıvter alańy úshin jaýap beredi. Al lıtsenzııa almaǵandarmen kim aınalysady? Óıtkeni, AHQO – qarjy ortalyǵy jáne ol qadaǵalaý organy emes, – dep túsindirdi Dáýren Qarashev.
Sońǵy málimetterge súıensek, búginde Qazaqstanda AHQO-dan lıtsenzııa alǵan 13 tulǵa tsıfrlyq aktıvtermen zańdy túrde jumys isteıdi.
Alaıda, Qazaqstan aýmaǵynda lıtsenzııa almaǵan bırjalardyń qosymshalary men paraqtary da bar. Qarapaıym klıent lıtsenzııa alǵan bırjaǵa da, sondaı-aq lıtsenzııasyz jumys isteıtin bırjaǵa da tap bolýy múmkin. Jaı adam tirkelgen bırjany zańsyz bırjadan ajyrata almaıdy.
Mundaı qylmys jiti baqylaýda bolmaǵan soń alaıaqtar krıptobırjanyń demo-nusqasyn jasap alyp, ony belsendi jarnamalaıdy. Qarapaıym paıdalanýshy qaısysy durys krıpto bırja, qaısy jalǵan ekenin aıyra almaıdy. Alaıaqtar tipti bedeldi krıptoplatformanyń demo-nusqasyn da jasaı alady. Paıdalanýshy shotty toltyrsa da, demo-nusqadaǵy soma kórsetiledi. Bul jalǵan shot kóz aldynda ósip otyrady jáne ınvestor bul aqshany shyǵaryp almaq bolǵan kezde ǵana is júzinde joq krıptovalıýtaǵa ınvestıtsııa salǵanyn túsinedi. Bar aqshany alaıaq alady, – dedi qazaqstandyq blokcheın-tehnologııalar qaýymdastyǵynyń tóraǵasy.
Sonymen qatar, mamannyń aıtýynsha, ózi bilmeı krıpto alaıaqtyq jasaıtyndar bar. Olar krıptovalıýtany mindetti lıtsenzııalaý kerek ekenin bilmeıdi. Baǵam aıyrmasy arqyly krıptovalıýtalardy satýdan tabys tabatyn qazaqstandyqtar kóp. Olar tsıfrlyq aktıvterdi lıtsenzııalanǵan bırjadan satyp alady jáne jahandyq deńgeıde satady.
Alaıda, bizdiń memlekettik jáne qarjy ınstıtýttarymyz (bankter) jahandyq bırjalarǵa qyzmet kórsetpeıdi, óıtkeni bankterdiń lıtsenzııasy joq.
Elestetip kórińizshi, siz Qazaqstan bırjasynda krıptovalıýtany 10 teńgege satyp aldyńyz jáne ony jahandyq krıptobırjada 15 teńgege sattyńyz. Biraq siz ózińizdiń túsken 5 teńgeńizdi jahandyq krıptobırjadan shyǵarǵyńyz kelse, bizdiń bankter tranzaktsııany buǵattaıdy. Óıtkeni, mundaı aýdarymdar olar úshin joǵary qarjy táýekelin týdyrady. Bul qazaqstandyqtardy ashýlandyrady. Olar aqsha aýdarymynyń nege buǵattalǵanyn túsinbeıdi. Al olar báribir buǵattalady, óıtkeni lıtsenzııalanǵan bırja zań boıynsha jumys isteýi kerek, – dedi spıker.
Dáýren Qarashevtiń pikirinshe, krıptovalıýta naryǵy segmenttelip ketken. Lıtsenzııasy joq bırjadan krıptovalıýta satyp alyp, baǵam aıyrmasymen aınalysatyndar bar, aqshany jylystatatyndar da kezdesedi.
Qadaǵalaýdyń nashar ekenin eskersek, krıpto alaıaqtyqtyń túrleri men formalary kóbeıip keledi. Sondyqtan, bizdiń qaýymdastyq bul jaǵdaıdan shyǵýdyń eń jaqsy joly – qoldanystaǵy zańnamanyń oryndalýyn baqylaýdy kúsheıtý dep sanaıdy, – dedi Dáýren Qarashev.
Sarapshy lıtsenzııasy bar bırjalar úshin qolaıly jaǵdaı jasap, al qalǵandaryn buǵattaý qajet ekenin atap ótti. Budan basqa, AHQO talaptaryna sáıkes, Qazaqstan aýmaǵynda tsıfrlyq aktıvtermen saýda aınalymyn júzege asyrýǵa tyıym salynǵan.
Zańnyń qandaı shıkiligi bar?
Qazaqstandaǵy krıptobırjalardy retteýdiń negizgi tásili – zań buzý tirkelse, lıtsenzııany toqtata turý. Biraq sheteldik krıptovalıýtalarǵa áser etý tetigi joq. Sondyqtan Qazaqstan krıptoındýstrııasynda adal oıynshylar da, eshqandaı zańdardy saqtamaıtyndar da «turaq» tapqan.
Odan qaldy AHQO ázirlegen zań tek aǵylshyn tilinde jáne krıptovalıýtadan aqsha tapqysy keletinderdiń kópshiligi ony oqı almaıdy, túsinbeıdi.
Qazaqstanda zańdar kóp ózgeredi, adamdar ony ońaılyqpen túsinip, ajyrata almaıdy. Sondaı-aq, bizde vedomstvoaralyq úılestirý óte álsiz deńgeıde – bul konstıtýtsııalyq zańǵa sáıkes AHQO aýmaǵynda resmı til aǵylshyn bolǵanyna baılanysty. Aǵylshyn tilin bári birdeı túsine bermeıdi, ásirese quqyq pen zań tilin aǵylshynsha túsiný qıyn, – dedi Qarashev.
Máseleni qalaı sheshýge bolady?
Qazaqstandyq blokcheın-tehnologııalar qaýymdastyǵy krıptovalıýta naryǵy ornyqty damýy tıis dep esepteıdi. Mundaı damý barlyq tarap – retteýshi de, retteý sýbektisi de bir-birine zııan keltirmesten konsensýsqa kelgen kezde múmkin bolady.
Sondyqtan biz qazaqstandyqtar, memlekettik organdar arasynda aǵartý jumystaryn júrgizgimiz keledi. Búginde Qarjy monıtorıngi agenttiginiń sheńberinde sektorlyq táýekelder boıynsha jumys toptarynyń otyrysy ótip jatyr. Bul salaǵa múddeli memlekettik organdar qatysady. Tipti memlekettik organdardyń arasynda da ortaq pikir bola bermeıdi. Sondyqtan barlyq qatysýshyǵa osy normalardy qaıta qarap, ortaq qorytyndyǵa kelip, sodan keıin qoǵam aldynda málimdeme jasaý kerek, – dedi qaýymdastyq tóraǵasy.
Budan bólek, qaýymdastyq naryq qatysýshylaryna lıtsenzııanyń shekti talaptaryn tómendetýdi usynyp otyr, sonda adal aqsha tabatyndar zańdy bilmegendikten jáne jaǵdaıdy jiti túsinbegendikten zardap shekpeıdi. Sondaı-aq, zańsyz jumys isteıtinderge qatysty qatań sharalar qabyldaý, ıaǵnı olardyń qyzmetine tosqaýyl qoıý usynyldy.
Munyń bári tek buǵattaýǵa baılanysty bolmaýy kerek. Bilmeı istegen, qasaqana zań buzý pıǵyly bolmaǵan adamdarǵa raqymshylyq jasaý kerek. Olardy zań sheńberine kiriktirgen abzal. Sondyqtan, aldymen raqymshylyq, ıntegratsııa jasaý kerek, al zań aıasynda jumys isteýge kelispegenderge jazany qatańdatý qajet, – dep tolyqtyrdy Dáýren Qarashev.
Osy sharalardyń arqasynda elde krıpto qylmystar azaıýy múmkin, óıtkeni naryqtyń barlyq qatysýshysy zańsyz jáne zańdy brokerlerdi qalaı ajyratýǵa bolatynyn túsinedi.
Qazaqstan Ortalyq Azııadaǵy krıptohab bola ala ma?
Qazaqstan Ortalyq Azııada krıptohabqa aınalýy múmkin. Blockchain technologies qaýymdastyǵy tóraǵasynyń pikirinshe, tıisti retteý júrgizilse, krıptovalıýtalar mýltıplıkatıv áser jasaı alady.
Búginde tsıfrlyq maınıng retteldi. Maınerler krıptovalıýtalarda tsıfrlyq aktıvterdi satady, al krıptovalıýtalar jumys oryndaryn qurady. Sondaı-aq, krıptovalıýtalar jumys isteýi úshin bankterge qyzmet kórsetý qajet (olar tirkelgen krıptovalıýtalardy satýdan jáne satyp alýdan komıssııa alady). Eger biz jaqsy ekojúıe qursaq, mundaı ekojúıeni jasaı almaǵan kórshiles elderimiz qazaqstandyq krıptobırjalardyń klıenti bolady. Osylaısha biz krıptohab bola alamyz, – deıdi qaýymdastyq tóraǵasy.
Aıqyn artyqshylyqtardyń biri – Qazaqstanda Ortalyq Azııadaǵy elektr energııasyna eń qoljetimdi baǵa tirkelgen. Bizde lıtsenzııalanǵan tsıfrlyq maınıng te jaqsy damyǵan. Búginde zańda lıtsenzııalanǵan tsıfrlyq maınıng krıptovalıýtanyń 50% AHQO aýmaǵynda satylýy tıis degen talap bar.
Bizdiń básekedegi artyqshylyǵymyz – maınıng. Al Qyrǵyzstanda óte jaqsy ázirleýshiler bar, olardyń arasynda eń ozyq «sýyq ámııandardyń» birin jasaǵandar da bar. Reseılik mamandardyń da tsıfrlyq saýaty joǵary, biraq bul máseleniń keıbir aspektilerinde olar bizge ese jiberip otyr. ıAǵnı, Qazaqstannyń kóshbasshy tizginin qolyna alýǵa tamasha múmkindigi bar. Biraq zańnyń oryndalýyn qadaǵalaý jáne naryqtan keri baılanys qajet, – dep esepteıdi sarapshy.
Maınerler kóp krıptovalıýta óndiredi. Bul norma qazaqstandyq krıptovalıýta bırjalaryna qarjylaı quramdas – ótimdilikti aıtarlyqtaı arttyrýǵa kómektesedi. Eger ótimdilik joǵarylasa, básekege qabilet te artady.
