Qazaqstanda kópirlerdiń sapasy nege aqsap tur
Qazaqstan kópir máselesi oqtyn-oqtyn kóteriledi. Sebebi arasynda sapasyz salynǵany, jylǵa jetpeı aqaý shyqqany bar. Jóndeýdi qajet etetini qanshama. Sý tasqyny kezinde ótkelge aınalýy qajet kópirdiń ózine jóndeý júrgenin kórdik. Osy oraıda Kazinform tilshisi kópirler sapasyn baqylaý qalaı júretinin ári olarǵa qoıylatyn talapty taldaǵan bolatyn.
Jarty ǵasyr buryn salynǵan
Qazir respýblıkalyq mańyzy bar avtomobıl joldarynda 1 284 kópir ornalasqan. Kólik mınıstrligi onyń 133-i jóndeýdi qajet etetinin aıtyp otyr. Óńirlik jiktemesine qaraı aıtsaq, Aqmola oblysynda – 26, Shyǵys Qazaqstan oblysynda – 9, Soltústik Qazaqstan oblysynda – 6, Almaty oblysynda – 6, Ulytaý oblysynda 4 kópir apatty jaǵdaıda. Ózge óńirlerde de birdi-ekili kópirdiń qulaý qaýpi bar. Oń statıstıka tek Jambyl, Túrkistan, Qyzylorda oblystarynda ǵana tirkelgen. Munda kópirlerge «jaqsy» nemese «qanaǵattanarlyq» degen aıdar taǵylypty.
Aldymen kópir sapasynyń nasharlaýyna ne sebep bolǵanyn ańdaıyq. Mınıstrlik bergen málimetti saraptaý barysynda apatty jaǵdaıdaǵy nysandarǵa ortaq erekshelik baıqaldy. Ol – salynǵan jyly. Kópirdiń kóbi 1960-1980 jyldary aralyǵynda paıdalanýǵa berilgen. Jamap jasqaǵanymen, nátıje kórinbeıdi. Sodan bolar, apatty kópirlerge júrgizilgen sońǵy jóndeý jumys týraly derek az.
Bul olqylyq temir jolǵa da tán. «Qazaqstan temir joly» kompanııasy shoıyn jolda 3600-den astam kópir men ótkel bar degen, olardyń 6 paıyzy kúrdeli jóndeýdi qajet etetinin jasyrmady. Sebep taǵy sol, eski, ǵasyr tolǵany jeterlik. Ulttyq kompanııa temirjol jelilerin salý sheńberinde máselege mán bermek. Aldaǵy jyldary «Dostyq-Moıynty», «Darbaza-Maqtaaral», aınalma Almaty temirjol jelilerin qurý kezinde 155-ten astam kópir salýǵa nıetti.
Qazaqstandaǵy kópirler ýaqytqa ǵana emes, tabıǵı apatqa da ázirlenbegen syńaıly. Kóktemdegi sý tasqyny kezinde Aqtóbe, Qaraǵandy, Túrkistan oblystaryndaǵy kópirge zaqym keldi. Naqtyraq aıtsaq, «Qandaǵash-Embi-Shalqar-Yrǵyz», «Qaraǵandy-Aıagóz-Buǵaz», «Samara-Shymkent» avtojolynyń boıyndaǵy kópirler jaramsyz boldy. Qazir ortasha jáne kúrdeli jóndeý áli júrip jatyr. Sondyqtan elde eski kópirdi jańaǵa aýystyrý bastamasy basty orynda tur. Onsyz apatty jaǵdaı azaımaıtyny anyq.
Qadaǵalaýǵa qarjy kerek
Qazaqstanda kópir sapasyna qatysty monıtorıng júrgizetin qos mekeme bar: Qazaqstan jol ǵylymı-zertteý ınstıtýty jáne Jol aktıvteri sapasynyń ulttyq ortalyǵy. Quzyretine tehnıkalyq qadaǵalaý qyzmeti de kiredi. Qaı kópirdi jóndeý qajetin baǵamdaıtyn da osy organdar. Talapqa sáıkes, kópirlerdiń jaǵdaıyn anyqtaý úshin monıtorıng úsh nemese bes jyl saıyn júrgizilýi kerek. Qajet bolǵan jaǵdaıda qosymsha tekseris jasaýǵa mindetti. Ásirese, apatty jaǵdaı oryn alǵan kezde monıtorıng jıiligi artady.
«Jyl saıyn kópirlerdi kóktemgi (kúzgi) komıssııalyq tekserý júrgiziledi. Komıssııa quramyna «QazAvtoJol», Sapa ortalyǵy, ákimdik, oblystyq polıtsııa basqarmasynyń ókilderi kiredi. Tekserý qorytyndysy boıynsha anyqtalǵan aqaýlar kórsetilip, kópirlerdiń jaı-kúıi boıynsha derekter toltyrylady.
Paıdalanýǵa jaraıtyn kópirlerdiń tehnıkalyq sıpaty qaýipsizdik talaptaryna sáıkes bolýy tıis. Júk kóterý múmkindigi, qurylymnyń turaqtylyǵy, sý tasqyny men jer silkinisine tózimdiligi, jol belgileriniń durys ornalastyrylýy jáne jol jabynynyń qaýipsizdigi nazarǵa alynady», – dedi Jol aktıvteriniń ulttyq sapa ortalyǵynan.
Keıingi 5 jylda 54 kópirge baqylaý júrgizilgen. «QazjolǴZI» AQ avtomobıl joldary jáne kópir qurylystary departamentiniń bas mamany Qaısar Shalǵardyń pikirinshe, bul kórsetkish tym az ári tekserý jıiligi qadaǵalanbaıdy. Oǵan qosa álemdik úrdiske saı ınfraqurylymdy kútip ustaýǵa qarjyny kóbeıtý kerek.
– Kópir qurylysy normatıvti talapqa saı júrgizilgenimen, odan ári paıdalaný jáne tehnıkalyq qyzmet kórsetý basty máselege aınalýda. Mysaly, QR EJ 3.03–113–2014 standartyna súıensek, uzyndyǵy 100 metrden asatyn biregeı jáne úlken kópirler ár 5 jyl saıyn, ortasha uzyndyqtaǵy kópirler, ıaǵnı 25-100 metr shamasyndaǵy nysandar 7 jylda bir ret tekseriledi. Al 25 metrge deıingi kishi kópir 10 jylda bir ret zertteledi. Tájirıbe kórsetkendeı, talaptar jıi oryndalmaıdy. Kóp jaǵdaıda kópir ahýaly nasharlap, synı deńgeıge jetkende ǵana nazar aýdarylady. Al mundaı qıyn jaǵdaıdaǵy nysandy jóndeý edáýir qıyn, shyǵyn ulǵaıady, – dedi ol.
Maman damyǵan elderdegi tájirıbeni úlgi etti. Aıtýynsha, avtomattandyrý júıesin damytý, qarjylandyrý kózin kóbeıtý – máseleni sheshýdiń tóte joly.
– Eýropa, AQSh, Qytaı memleketterinde kópirge degen kózqaras bólek. Olardy turaqty baqylaýǵa, zamanaýı dıagnostıkalyq tehnologııalardy qoldanýǵa jáne ýaqytyly aldyn alýǵa erekshe nazar aýdarady. Mysaly, Eýropada avtomattandyrylǵan qurylǵy arqyly kerneýler, deformatsııa, tipti dirildi baqylap, kópir elementin naqty ýaqyt rejıminde zertteýge kóshken.
Sonymen qatar, ozyq tájirıbelerdiń jemisi qarjylandyrýǵa táýeldi. Shetelde ınfraqurylymdy kútip ustaýǵa bólinetin qarjy qomaqty, sol arqyly yqtımal apatty azaıtyp otyr. Uzaqmerzimdi josparlaý, normatıvti bazany jańartý qaǵıdatyn damytqan. Bizde de atalǵan qaǵıdalar eskerilýi qajet, – dedi Qaısar Shalqar.
Tájirıbe: Ulybrıtanııa, Germanııa, Danııa...
Eskeretin jaıt, Qazaqstanda kópirler týraly derek áli kúnge deıin qaǵaz túrinde saqtalady. Aqparatqa jyldam qol jetkize almaý strategııalyq jol obektilerin jóndeý jumysyn kesheýildetip keledi. Sol sebepti Qazaqstan jol ǵylymı-zertteý ınstıtýty kópir, jol aıryq jáne ótkel týraly málimetti tsıfrlandyrý jumysyna kiriskenine eki jyldan asty. Osy maqsatta ınstıtýt kópirlerdi paıdalanýdy basqarýdyń qazaqstandyq júıesin (SÝEM) ázirlegen bolatyn. Joba úshin Danııa, Germanııa, Norvegııa, Shveıtsarııa, Ulybrıtanııa sekildi elderdiń tájirıbesi taldanypty. Mekeme ókilderi jańa júıeni obekt týraly qajetti derekti tez tabýǵa, kópirlerdi kútip ustaý boıynsha bıýdjetti josparlaýǵa kómegi kóp degen pikirde.
«Joba sheńberinde drondardyń kómegimen respýblıkalyq mańyzy bar avtojoldardaǵy barlyq kópir qurylysy men jol ótpeli tsıfrlandyrylatyn bolady. Derekter jasandy qurylystardyń biryńǵaı bazasynyń saıtynda qoljetimdi bolmaq. Mundaı derekter kóbinese ınfraqurylym salasynda jumys isteıtin mamandar men memlekettik organdarǵa qajet. Júıe kópir merzimi, qurylysty zertteý deregine sáıkes reglamenttik jáne jedel jumysty qashan júrgizý keregin anyqtap beredi. Oǵan qosa kópirdi qansha ýaqyt paıdalanýǵa bolatynyna deıin nusqaý bar»,– delingen «QazjolǴZI» málimetinde.
Instıtýt halyqaralyq tájirıbelerdi qoldanysqa engizýdi jalǵastyrmaq. Jaı engizip qoımaı, jergilikti klımattyq erekshelikke oraı beıimdeý qarastyralýda. Mysaly, ótken jyly kópirlerge monıtorıng júrgizý baǵytynda qytaılyq Shandong Hi Speed Group kompanııasymen memorandým jasalǵanyn bilemiz. Qazir alǵashqy nátıjesi baıqalyp keledi.
Tájirıbe almasý úrdisinen Jol aktıvteri sapasynyń ulttyq ortalyǵy da qalys emes. Jýyrda ortalyq mamandary Taıland, Germanııa, Grýzııa, Polsha, Italııa, Reseı Federatsııasyna bardy. Onda jolshylarymen jolyǵyp, kópir qurylysyn zertteýde qoldanylatyn zamanaýı tehnologııalardy úırengen. Ásirese, asa qajet ýltradybystyq defektoskopııa, lazerlik skanerleý, termografııa sekildi ádisti shyńdapty.
Merdiger kepildemesi – 5 jyl
BAQ-ta kópir qurylysyna qatysty syn jıi aıtylady. Ásirese merdigerlerdiń selsoq jasalǵan jóndeý jumysynan shıkilik tapqandar kóp. Bul oryndy da, sebebi kópirdiń keıingi taǵdyryna jaýaptynyń biri – merdiger. Alaıda kózben kórip, dáıekti derek keltirilgen málimettiń resmı tirkelýi qıyn sekildi. Nege deseńiz, 5 jylda kópir qurylysyn sapasyz júrgizgen merdigerler týraly aqparatqa izdeý jetkilikti. Kólik mınıstrligi men «QazAvtoJol» bazasynda, tipti resmı aqparatynda birde-bir derek tirkelmegen. Sonda qıraǵan kópir, ondaǵy shuryq-tesik joldyń suraýy kimnen alynýy kerek?
«Keıingi 5 jylda kópir qurylysyn júrgizgen merdigerler tarapynan, respýblıkalyq mańyzy bar avtomobıl joldaryn rekonstrýktsııalaý jáne kúrdeli jóndeý ýchaskelerinde, jumysty sapasyz jasaý boıynsha faktiler anyqtalmaǵan. Zerthanalyq qorytyndyny «Jol aktıvteri sapasynyń ulttyq ortalyǵy» RMK júrgizedi», – dedi mınıstrliktegiler.
Osy tusta eki saýaldyń sheti shyǵady. Kópir qurylysyn júrgizetin merdiger kompanııa qurylys materıaldaryn paıdalaný úshin ruqsat ala ma? Merdigerlerdiń kepildik merzimi qansha jyl?
Alǵashqy suraqqa jaýap bergen Jol aktıvteri sapasynyń ulttyq ortalyǵy baqylaýdy tehnıkalyq qadaǵalaý qyzmeti júrgizetinin aıtty. Oǵan qosa zerthanalyq synaq úshin jol-qurylys materıalyn baqylaıtynyn jetkizgen-di. Biraq ruqsatnamaǵa qatysty tusqa naqty jaýap qaıtarmaǵanyn aıta ketken jón. Al Kólik mınıstrliginen bilgenimiz, kópir qurylysyn júrgizgen merdigerdiń kepildik merzimi – 60 aı.
Suranyssyz salynatyn kópir
Jalpy keıingi jyly kópir salý úrdisi beleń aldy. Barlyǵy derlik halyqtyń talap-tilegi aıasynda oryndalyp jatqany anyq. Turǵyndardyń qoǵamdyq keńes, ákim esebinde kótergen máselesi mınıstrlik jobasyna enetin dástúr bar. 10 jylda 464 kópir men ótkel paıda bolýyna da osy tetik sebep. Este bolsa, jýyrda ashylǵan Buqtyrma sý qoımasyndaǵy kópir de el suranysy boıynsha júzege asqan bolatyn.
Muny aıtýǵa sebep bar. Jaýapty mınıstrlikke joldaǵan resmı hatta «Qaı óńirlerde turǵyndar tarapynan kópir salý boıynsha talap-tilek aıtylýda? Qazaqstanda kópir tapshylyǵy máselesi bar ma?» degen saýal qoıǵan bolatynbyz. Jaýap mátininde qyzyq qaıshylyqqa keziktik. Vedomstvo eshbir óńirde halyq tarapynan kópir salý týraly usynys túspegenin aıtqan, alaıda aldaǵy jyly 100-den astam kópir men ótkel salýdy josparlap otyr. Suranyssyz salynatyn qurylys nysanynyń qaı negizdeme boıynsha júzege asatyny jabýly qazan kúıinde qaldy.
«Qazirgi ýaqytta respýblıkalyq mańyzy bar avtomobıl joldarynda kópir salý boıynsha turǵyndar tarapynan talap joq jáne kópir tapshylyǵy baıqalmaıdy. (...) Aldaǵy jyldary respýblıkalyq mańyzy bar avtomobıl joldarynda 104 kópir men ótkel salý josparlanýda», – delingen mınıstrlik hatynda.
Aıta keteıik, aldaǵy jyldary Túrkistan oblysynda – 27, Aqtóbek oblysynda – 11, Almaty oblysynda – 9, Atyraý men Batys Qazaqstan oblystarynda 8 kópir salynady.