Qazaq ǵalymdary kıikti arnaıy tálimbaqta ósirip, zerttep jatyr
ORAL. KAZINFORM — Qazaqstanda kıik máselesi tóńireginde túrli pikir aıtylyp júrgeni málim. Osy oraıda Kazinform tilshisi veterınarııa ǵylymdarynyń doktory, Jáńgir han atyndaǵy Batys Qazaqstan agrarlyq-tehnıkalyq ýnıversıtetiniń professory, «Aqbóken» tálimbaǵynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri Qaısar Kýshalıevke birneshe saýal qoıǵan edi.
— Qaısar Jalıtuly, sońǵy kezde Batys Qazaqstan oblysynda kıiktiń shamadan tys kóbeıip ketkeni, sonymen qatar olardyń arasynda ólim-jitimniń az emestigi jıi aıtylyp júr. Osyǵan baılanysty oıyńyz qandaı?
— Bul sózińizdiń jany bar. Shynynda da kıik az ólip jatqan joq. Qysta tekeleri shyǵynǵa ushyrasa, kóktemde álsizderi sýdan óterde shyǵa almaı qalady. Dalada kıik ólekseleriniń kóp ekendigi týraly turǵyndar dabyl qaǵyp, habarlap jatady.
Al olar neden óldi — mine, osyny zertteý jaǵy kemshin. Buryn kıik jappaı qyrylǵanda, pasterellez degen dıagnoz qoıylyp keldi. Qazirgi kezde sırek kezdesetin tsenýroz (aınalma), ehınokokkoz, monıezıoz sııaqty aýrýlar shyǵyp jatyr.
Taǵy bir aıtatyn jaıt, aqbókenniń ústinde taskeneler qaptap ketti. Taskene túrli aýrýdy tasymaldaýshy bolyp esepteledi. Osy betimen kete berse, kıikter indetke tap bolyp, jappaı qyrylýy yqtımal. Odan malǵa juǵýy da ǵajap emes.
— Sonda munyń aldyn alý úshin ne isteýge bolady?
— Meniń oıymsha, bul úshin ǵylymı-zertteý jumystaryn júıeli jolǵa qoıý kerek. Bul baǵytta Qazaqstanda tálimbaqtar uıymdastyryp, kıikti sonda baǵyp-kútip, zerttese bolar edi. Munyń oń tájirıbesi Jáńgir han atyndaǵy Batys Qazaqstan agrarlyq-tehnıkalyq ýnıversıteti janyndaǵy «Aqbóken» tálimbaǵynda bar. Biz aldymen Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligi arqyly kıikti kishkentaı tól kezinen bastap ósirý jóninde ruqsat aldyq.
— Jabaıy janýardy qolda úıretý qıyn shyǵar?
— Árıne. Óıtkeni jańa týǵan tólge emizikpen sút berý ońaı nárse emes. Ólip te qalady. Sondyqtan ýyz emip, bir-eki saǵattaı ál jınaǵannan keıin alsa, aman ósirýge bolady. Bastapqyda 200 bastaıyn alǵan edik, shyǵyn da bolmaı qalǵan joq. Keıin sonyń jartysyn Ulytaý oblysyndaǵy tálimbaqqa berdik. Qazirgi tańda 56 gektar aýmaqta alpys shaqty kıik bar, sonyń jıyrmadan astamy — teke.
Kıikti tálimbaqta ósirýdiń bir tıimdiligi, ony jan-jaqty zertteýge bolady. Molekýlalyq-genetıkalyq zertteý nátıjesinde kıik qazirgi tańda ǵana emes, bolashaqta qandaı aýrýlarǵa shaldyǵýy múmkin, sonyń bárin anyqtaı alamyz. Sonymen qatar parazıtterge qarsy qandaı dári-dármek qoldaný kerek, onyń dozasy qandaı, muny da nazardan tys qaldyrmaımyz.
Ǵalymdarymyzdyń biri Aıgúl Qojaeva parazıtter jóninde doktorlyq dıssertatsııasyn qorǵap shyqty. Magıstranttar da barshylyq. Oǵan qosa Túrikmenstan, Ózbekstan elderinen mamandar kelip, aqyl-keńes alyp, ketip jatyr.
— Endeshe, tálimbaqty keńeıtý, Qazaqstanda olardyń sanyn kóbeıtýge múmkindik bar ma?
— Buǵan tolyq múmkindik bar dep oılaımyn. 56 gektar azdyq etedi. Eger tálimbaqty keńeıtsek, kıikti ónerkásiptik negizde ustaýǵa bolar edi. ıAǵnı shaǵyn et kombınattaryn ashyp, kıik etin óńdeýge bolady dep esepteımin. Sonda bul aqbóken sanyn aıqaı-shýsyz retteýge septigin tıgizer edi.
Qoryta aıtqanda, kıikter mekendeıtin jerlerde tálimbaq jumysyn jolǵa qoısaq, biz budan esh utylmaımyz.
Eske sala keteıik, budan buryn kıik sanyn qalaı retteýge bolatyny jóninde ǵalymnyń pikirin jarııalaǵan edik.
Sondaı-aq Batys Qazaqstanda kıikterdiń arasynda ish tastaý kezdesip otyrǵany jazyldy.
