Qazaqstanda qaı salaǵa shetel ınvestıtsııasy qajet – DDSU Eýropa bıýrosynyń basshysy Hans Klıýgemen suhbat
Qazaqstandaǵy medıtsına azamattardyń densaýlyǵy men salaýatyn qorǵaýǵa arnalǵan. Búginde elimizdiń densaýlyq saqtaý júıesi naryqtyq qatynasqa kóshý kezeńin ótkerýde. Degenmen densaýlyq saqtaýǵa bıýdjetten qarjy bólinedi. Odan bólek halyqaralyq uıymdardyń ınvestıtsııasy tartylady. Mysaly, DDSU Eýropalyq aımaqtyq bıýrosy 2022 jyldyń 1 qańtarynan 2024 jyldyń 30 naýryzyna deıin Qazaqstannyń densaýlyq saqtaý bastamalaryn qoldaýǵa 28,3 mıllıon dollar jumyldyrdy. ıAǵnı, elimiz úshin densaýlyq saqtaýǵa ınvestıtsııa tartýdyń mańyzy zor. Al, bıyl 26-27 maýsymda Bishkekte Ortalyq Azııadaǵy densaýlyq saqtaý jónindegi halyqaralyq ınvestıtsııalyq forým ótedi. Osy oraıda Kazinform tilshisi DDSU Eýropalyq aımaqtyq bıýrosynyń basshysy Hans Klıýgemen suhbattasyp, bizdiń elge qatysty suraqtardyń jaýabyn bildi.
- Hans myrza, Bishkekte ótetin Ortalyq Azııadaǵy densaýlyq saqtaý jónindegi halyqaralyq ınvestıtsııalyq forýmnyń basty baǵdarlamasy týraly aıtyp berseńiz. Búginde Ortalyq Azııa elderiniń densaýlyq saqtaý salasyna ınvestıtsııalar qanshalyq mańyzdy? Sońǵy bes jylda osy elderdiń, Qazaqstandy qosa alǵanda, densaýlyq saqtaý salasyna qansha ınvestıtsııa quıyldy?
- Aldymen, densaýlyq saqtaý salasyna ınvestıtsııa – bizdiń elderimizdiń jáne búkil qoǵamnyń bolashaǵyna ınvestıtsııa ekenin túsinýimiz kerek. Al, erteń Qyrǵyzstannyń Bishkek qalasynda ótetin Ortalyq Azııanyń Densaýlyq saqtaý salasyna ınvestıtsııalar jónindegi eki kúndik halyqaralyq forým osy aımaqtyń densaýlyq saqtaý salasyna ınvestıtsııany talqylaý jáne yntalandyrý úshin negizgi platforma bolady. Onyń negizgi maqsatyn da aıtyp keteıin: Densaýlyq saqtaý men tehnıkalyq qoldaýǵa arnalǵan ınvestıtsııalyq jobalar úshin jańa seriktestikterdi damytý, Densaýlyq saqtaý salasyndaǵy turaqty damý maqsattaryna qol jetkizýde tájirıbe almasý, sondaı-aq DDSU-nyń Ortalyq Azııadaǵy Densaýlyq pen ál-aýqat jónindegi jol kartasyna sáıkes turaqty damýdyń katalızatory retinde densaýlyqqa ınvestıtsııalardyń mańyzyn atap ótý. Ortalyq Azııa – 76,5 mıllıon halqy bar biregeı aımaq, onyń edáýir bóligi 14 jasqa deıingi jastar. Bul aımaqqa ınvestıtsııanyń mańyzy zor, ásirese, COVID-19 pandemııasy bizdiń jergilikti jáne jahandyq densaýlyq saqtaý júıeleri men ekonomıkalarymyzdyń osaldyǵyn anyqtaǵannan keıin aıqyn kórinis tapty. Sonymen qatar, AITV-nyń tez taralýy jáne emdelýi qıyn týberkýlez sııaqty densaýlyqqa qatysty kúrdeli máselelerdi eskere otyryp, aımaqqa strategııalyq ınvestıtsııalar men kúshti halyqaralyq yntymaqtastyqtyń arqasynda ǵana múmkin bolatyn myqty densaýlyq saqtaý júıesi óte qajet. 2022 jyldyń 1 qańtarynan 2024 jyldyń 30 naýryzyna deıin DDSU Eýropalyq bıýrosy Ortalyq Azııa elderiniń densaýlyq saqtaý bastamalaryn qoldaýǵa 101,780 mıllıon dollar, sonyń ishinde Qazaqstan úshin 28,3 mıllıon dollar jumyldyrdy. Degenmen, Densaýlyq saqtaý júıesin nyǵaıtý jáne densaýlyqqa baılanysty turaqty damý maqsattaryna jetý úshin budan artyq áreket etý kerek degen jalpy túsinik bar. Onyń ústine, densaýlyq saqtaý salasyna ınvestıtsııalar halyqtyń densaýlyǵyn jaqsartýǵa ǵana emes, sonymen qatar ekonomıkanyń turaqtylyǵy men aımaqtaǵy qaýipsizdikti qamtamasyz etedi. Saıyp kelgende, bul forým Ortalyq Azııa elderiniń salaýatty jáne turaqty bolashaǵyna mańyzdy qadam bolyp sanalady.
Osy múmkindikti paıdalana otyryp, Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevqa jáne densaýlyq saqtaý mınıstri Aqmaral Álnazarovaǵa DDSU-nyń Eýropalyq bıýrosymen jáne doktor Skender Sıla basqaratyn Qazaqstandaǵy bizdiń keńsemizben tyǵyz yntymaqtastyǵy úshin jáne bizdiń aımaqtyq densaýlyq saqtaý bastamalarymyzdy qoldaǵany úshin shyn júrekten alǵysymdy bildirgim keledi. Densaýlyq – bul shyn máninde komandalyq jumys, men aldaǵy jyldary da bizdiń yntymaqtastyǵymyz jalǵasady dep kútemin.
- Qazaqstannyń densaýlyq saqtaýdyń qaı baǵytyna sheteldik ınvestıtsııalar erekshe qajet jáne qandaı maqsattar úshin kerek dep oılaısyz?
- Táýelsizdik alǵan sátten bastap Qazaqstan densaýlyq saqtaý salasynda aıtarlyqtaı ilgerilep, ómir súrý uzaqtyǵynyń kórsetkishterin jaqsartyp, ólim-jitim deńgeıin qysqartty. El densaýlyq saqtaý salasyndaǵy birqatar jahandyq maqsatqa, sonyń ishinde ana men bala ólimin azaıtýǵa sátti qol jetkizdi. 2000 jyly jalpyǵa birdeı medıtsınalyq kómekti engizý halyqtyń 38,7%-yn qamtyǵan, al 2019 jylǵa qaraı bul kórsetkeshkish 75,9%-ǵa jetti. Bul damyǵan alǵashqy medıtsınalyq kómek júıesiniń arqasynda halyqtyń úlken shyǵynsyz negizgi medıtsınalyq qyzmetterge qol jetkizýin qamtamasyz etti.
Alaıda, osy jetistikterge qaramastan, Turaqty damý maqsattaryna jetýge kedergi bolatyn máseleler bar. Olarǵa juqpaly emes aýrýlarǵa baılanysty erte ólim-jitim, óz-ózine qol jumsaý jáne jol-kólik oqıǵalary, sondaı-aq densaýlyq saqtaýdy jetkiliksiz qarjylandyrý, halyqtyń medıtsınalyq qyzmetterge óz qaltasynan kóp shyǵyndalýy jáne ekologııalyq qaýipter jatady. Osy qıyndyqtarǵa qarsy turý úshin Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy 2023 jyldyń qyrkúıeginde Dýshanbedegi aımaqtyq kóshbasshylar qoldaǵan Densaýlyq pen saýyqtyrý jol kartasyn jasaýǵa kómektesti. Jol kartasy alǵashqy medıtsınalyq kómekti kúsheıtý, densaýlyq saqtaýdy basqarýdy jaqsartý, densaýlyq saqtaýdaǵy tsıfrlyq transformatsııany ilgeriletý jáne densaýlyq saqtaý qaýipsizdigin nyǵaıtýdy qosa alǵanda, ınvestıtsııalar men seriktestik úshin 11 mańyzdy baǵytqa nazar aýdarady.
Sheteldik ınvestıtsııalar osy baǵyttardaǵy kemshilikterdi joıý jáne densaýlyq saqtaý qyzmetteriniń sapasyn arttyrý úshin óte qajet. Kúsh-jigerdi osy basymdyqtarǵa shoǵyrlandyra otyryp, Qazaqstan óziniń densaýlyq saqtaý júıesin damytýdy jalǵastyra alady jáne densaýlyq pen ál-aýqat salasyndaǵy uzaq merzimdi maqsattarǵa qol jetkize alady.
- Sonda Densaýlyq saqtaý salasyna sheteldik ınvestıtsııalardy tartý úshin ne qajet?
- Densaýlyq saqtaý salasyna ınvestıtsııa salý tek qoǵamdyq densaýlyqty jaqsartyp qana qoımaı, sonymen qatar el ekonomıkasyn aıtarlyqtaı yntalandyrady. Mundaı ınvestıtsııalar ekonomıkalyq resýrstardy qysqartady degen keń taralǵan pikirge qaramastan, olar is júzinde ekonomıkalyq jáne áleýmettik maqsattarǵa qol jetkizýge aıtarlyqtaı úles qosady. Densaýlyq saqtaý JІÓ-ge oń áser etetin negizgi sektorlardyń biri bola otyryp, ekonomıkalyq ósimge, jumys oryndaryn qurýǵa jáne áleýmettik kelisimdi nyǵaıtýǵa yqpal etedi.
Densaýlyq saqtaý saıasatyna jaýaptylar medıtsınalyq júıelerge ınvestıtsııa salýdyń ekonomıkalyq artyqshylyqtaryn belsendi túrde ilgeriletýi kerek. Buǵan ál-aýqat ekonomıkasyna baǵyttalǵan tásildi qabyldaý arqyly qol jetkizýge bolady. Onda ınvestıtsııalyq sheshimder áleýmettik, ekonomıkalyq jáne adamnyń ál-aýqatyna basymdyq beredi, bul saıyp kelgende teńsizdikti azaıtýǵa jáne ekonomıkany turaqtandyrýǵa yqpal etedi. Mysal retinde Islandııany keltirýge bolady, munda ál-aýqat ekonomıkasyna ınvestıtsııalar JІÓ-niń kúshti ósýine, jumyspen qamtýdyń joǵary deńgeıine jáne ómir súrý sapasynyń jaqsarýyna ákeldi.
Densaýlyq saqtaý salasynda ınnovatsııalar engizý de óte mańyzdy. Ortalyq Azııa elderi sheteldik ınvestıtsııalardy tartý jáne zamanaýı medıtsınalyq mindetterdi tıimdi sheshý úshin medıtsınadaǵy tsıfrlyq tehnologııalar jáne jasandy ıntellekt sııaqty ınnovatsııalyq ádisterge ashyq bolýy kerek.
Sonymen qatar, ınvestıtsııa tartý úshin naqty nátıjelerdi kórsetý óte mańyzdy. Medıtsınalyq júıeler jaýapkershilikti, sapany jáne tıimdilikti kórsetýi kerek. Mysaly, medıtsına qyzmetkerleriniń ónimdiligin nemese ınvestorlardyń senimin arttyrý jáne sektordyń ekonomıkalyq ósiminiń qozǵaýshy kúshi retindegi mańyzyn kórsetý úshin reformalardy sátti júrgizý qajet. DDSU/Eýropa tıimdi saıasat jaǵdaıynda densaýlyq saqtaýdyń ekonomıkalyq damýǵa jáne jumys oryndaryn qurýǵa qosqan úlesin kórsetýde elderdi qoldaıdy.
- Ótken jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń Densaýlyq saqtaý mınıstrligi men DDSU Eýropalyq bıýrosy 2024-2025 jyldarǵa arnalǵan kelisimge qol qoıǵany belgili. Osy kelisim aıasynda ne jasaldy? Bul kelisimnen qandaı nátıjeler kútiledi?
- 2024-2025 jyldarǵa arnalǵan yntymaqtastyq týraly jańa eki jyldyq kelisim aıasynda DDSU áleýetti damytýǵa kómek, ana men bala densaýlyǵy, juqpaly emes aýrýlardyń aldyn alý, densaýlyq saqtaý salasyndaǵy tótenshe jaǵdaılarǵa daıyndyq, ınfektsııalardyń aldyn alý jáne olardy baqylaý, tsıfrlyq densaýlyq saqtaý, vaktsınatsııa, psıhıkalyq densaýlyq jáne qorshaǵan orta kontekstindegi densaýlyq máseleleri sııaqty negizgi salalarda tehnıkalyq saraptama jáne qoldaý kórsete otyryp, Qazaqstandy qoldaýdy jalǵastyryp keledi.
Buǵan qosa, DDSU densaýlyq saqtaýdy qarjylandyrý, qarjylaı qorǵaý jáne densaýlyq saqtaý úshin adam resýrstaryn damytý salalaryndaǵy kúsh-jigerin jandandyrady. Mańyzdy bastamalardyń qatarynda densaýlyq saqtaý salasyndaǵy tótenshe jaǵdaılarǵa daıyndyqty nyǵaıtý jáne «Bir densaýlyq» tásilin iske asyrý úshin pandemııalyq qordyń eki jobasy, sondaı-aq mektepterde densaýlyqty ilgeriletý jónindegi birinshi sektoraralyq baǵdarlama jáne balalardyń qolaısyz tájirıbesin zertteý iske qosyldy.
Sondaı-aq, akýsherlerge arnalǵan sheberlik saǵattary, jatyr moıny obyrynyń aldyn alý boıynsha jattyqtyrýshylarǵa arnalǵan kýrstar ótkizildi, ulttyq telemedıtsına strategııasy ázirlendi, qoǵamdyq densaýlyq saqtaý zerthanalary men densaýlyq saqtaýdy qarjylandyrý júıeleri baǵalandy. Bul sharalar Qazaqstannyń densaýlyq saqtaý ınfraqurylymyn nyǵaıtýǵa jáne qoǵamdyq densaýlyq sapasyn arttyrýǵa baǵyttalǵan.
- Siz DDSU Eýropalyq aımaqtyq bıýrosyn 2020 jyldan beri basqarasyz. Qazaqstanda júzege asyrylǵan osy kezeńdegi basty jetistikter týraly aıtyp berseńiz.
- Qazaqstannyń 1978 jylǵy Almaty deklaratsııasynan jáne 2018 jylǵy alǵashqy medıtsınalyq kómek týraly Astana deklaratsııasynan bastap Jahandyq densaýlyq saqtaý salasyndaǵy kóshbasshy retinde mańyzdy tarıhy bar. Olar 2023 jyly DDSU Eýropalyq aımaq úshin Óńirlik komıtetiniń 73-shi sessııasy kezinde atap ótildi. Men Qazaqstan Úkimetine alǵashqy medıtsınalyq kómek salasyn únemi qoldap júretini úshin alǵys bildirgim keledi. DDSU/Eýropanyń qoldaýymen Qazaqstannyń osy saladaǵy tájirıbesi búkil álemge taralýyn jalǵastyrýda.
2020 jyldan bastap biz Densaýlyq saqtaý mınıstrligimen jáne basqa da negizgi ulttyq densaýlyq saqtaý agenttikterimen tyǵyz jumys isteı otyryp, Qazaqstanmen yntymaqtastyqty aıtarlyqtaı nyǵaıttyq. DDSU medıtsınalyq jabdyqtar men kerek-jaraqtardy tehnıkalyq qoldaý jáne jetkizý úshin 9,4 mıllıon dollardan astam qarajat jumyldyrdy. Sondaı-aq densaýlyq saqtaý salasyndaǵy tótenshe jaǵdaılarǵa daıyndyqty jaqsartý jáne «Bir densaýlyq» tásili arqyly kópsalaly yntymaqtastyqty ilgeriletý úshin Pandemııalyq qordyń jalpy kólemi 20 mıllıon dollardy quraıtyn eki grant jobasy iske asyryldy.
Infektsııanyń aldyn alý, zerthanalyq daǵdylar, mıkrobqa qarsy turaqtylyq, klınıkalyq jaǵdaılardy basqarý, psıhıkalyq densaýlyq, aýrýlardy baqylaý jáne aldyn alý, ımmýndaý jáne sandyq densaýlyq saqtaýdy qosa alǵanda, negizgi salalarda 20 000-nan astam medıtsına qyzmetkerlerin oqytý erekshe mańyzdy boldy. Qazaqstan – zerthanalyq jumysta kóshbasshylyqtyń jahandyq baǵdarlamasyn tolyq iske asyrǵan alǵashqy elderdiń biri. Áleýetti damytý boıynsha kúsh-jigerimizdiń turaqtylyǵyn qamtamasyz etý úshin biz psıhıkalyq densaýlyq boıynsha oqý baǵdarlamalaryn jáne «Bir densaýlyq» tásilin jaqsartý úshin medıtsınalyq ýnıversıtettermen yntymaqtastyqta boldyq.
Sonymen qatar, DDSU qoǵamdyq densaýlyq saqtaý salasyndaǵy mańyzdy bastamalardy júzege asyrýda Qazaqstan úkimetin qoldady. Bul is-sharalarǵa temeki ónimderi týraly jańa zańnamany engizý jáne ınfektsııalardyń aldyn alý, zerthanalardy basqarý jáne mıkrobqa qarsy turaqtylyqqa qatysty strategııalyq saıasattar men josparlardy ázirleý kirdi.
Aıta ketý kerek, biz jergilikti jerlerde BUU-nyń basqa agenttikterimen, ásirese áıelder men balalardyń ál-aýqatyna nazar aýdarý úshin tyǵyz jumys istep jatyrmyz. Mysaly, ótken qarashada DDSU-nyń eldegi keńsesi BUU-nyń basqa agenttikterimen birlese otyryp, «Genderlik zorlyq-zombylyqqa qarsy 16 kúndik belsendilikke» arnalǵan ınteraktıv art-ınstallıatsııany uıymdastyrdy.
Sharanyń ıdeıasy áıelder men qyzdarǵa qatysty zorlyq-zombylyq pen kemsitýshilik oqıǵalaryn bólisý boldy. Genderlik zorlyq-zombylyq fızıkalyq jáne psıhıkalyq densaýlyqqa eleýli jáne uzaq áser etetini shyndyq. Genderlik zorlyq-zombylyqty tiri qalǵan adamǵa baǵyttalǵan kútim men psıhıkalyq densaýlyq pen psıhoáleýmettik ál-aýqatqa qoldaý kórsetetin júıeli tásil arqyly sheshý óte mańyzdy.
Sondaı-aq, biz ınfektsııalyq emes aýrýlardyń qaýip faktorlaryn azaıtýǵa, ınfektsııalardyń aldyn alýdy kúsheıtýge, psıhıkalyq densaýlyq qyzmetterin jaqsartýǵa jáne densaýlyq saqtaýdyń aqparattyq júıelerin nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan birneshe mańyzdy ǵylymı jobalardy júrgizdik. Bul bastamalar Qazaqstannyń densaýlyq saqtaý strategııalarynyń dáleldi jáne tıimdi bolýyn qamtamasyz etýde mańyzdy ról atqardy.
- Suhbatyńyzǵa raqmet!
