Qazaqstanda Kaspıı ıtbalyǵy týraly ashyq dereqqor qurylady

ASTANA. KAZINFORM – Jetekshi álemdik ǵalymdardyń ǵylymı zertteýleri, qadaǵalaý bergishteriniń monıtorıng derekteri, Kaspıı endemıgin taldaý nátıjeleri ashyq aqparattyq bazada jınaqtalady dep josparlanyp otyr.

Jobany 10 jyldan beri Kaspıı teńizindegi ekologııalyq ahýaldyń nasharlaýy problemasymen aınalysyp kele jatqan jáne Kaspıı ıtbalyǵynyń popýlıatsııasyn saqtaý boıynsha ǵylymı-zertteý jumystaryn júrgizetin Ortalyq Azııa ekologııalyq zertteýler ınstıtýty (CAIER) iske asyrady.

Osy ýaqyttyń ishinde teńizdegi bıoalýantúrlilik salasynda jumys isteıtin halyqaralyq ǵalymdardyń qatysýymen 9 ekspedıtsııa júrgizildi. Bul ǵylymı-zertteý jumystary barysynda alyǵan derekter Kaspıı teńizinde apatty ekologııalyq jaǵdaı qalyptasqanyn kórsetip, Kaspıı ıtbalyǵyn Qazaqstannyń Qyzyl kitabyna engizýge negiz boldy.

— Kaspıı ıtbalyǵy popýlıatsııasynyń azaıý sebepterin zertteý úshin ǵylymı zertteýlerge qoljetimdilik qajet, al olardyń kópshiligi qazirgi ýaqytta bólek-bólek jáne qol jetkizýge qıyn. Bizdiń ınstıtýtymyzdyń ǵalymdary ǵylymı-zertteý jumystaryn júrgizgen 10 jyldyń ishinde biregeı taldaý jasalyp, keń aýqymdy derekqor jınaldy. Biz ashyq big date qurýdy josparlap otyrmyz, ol otandyq jáne halyqaralyq ǵalymdarǵa Kaspıı ıtbalyǵyn jáne búkil Kaspıı mańy aımaǵyn saqtap qalý úshin kúsh-jigerimizdi biriktirýge múmkindik beredi, — dep esepteıdi ekolog, Ortalyq Azııa ekologııalyq zertteýler ınstıtýtynyń negizin qalaýshy Ásel Tasmaǵambetova.

Aqpan aıynyń basynda CAIER Kaspıı teńizine júrgizgen kezekti ǵylymı-zertteý ekspedıtsııasy aıaqtaldy, oǵan Ulybrıtanııa, Qazaqstan jáne AQSh ǵalymdary, sondaı-aq BBC halyqaralyq telearnasynyń túsirý toby qatysty.

Ekspedıtsııa barysynda syrqattanǵan Kaspıı ıtbalyqtaryna veterınarlyq járdem kórsetilip, sýdyń, qar jamylǵysynyń synamalary alynyp, birqatar biregeı saraptama júrgizildi.

Sondaı-aq janýarlarǵa jeńildetilgen bıometrııalyq baqylaý bergishteri ornatyldy.

Kaspıı ıtbalyǵy monıtorıngin júrgizý aspaptaryn KAUST ýnıversıtetiniń elektrotehnıka jáne esepteýish tehnıka professory Haled Salama, doktor Ekkard Le Rý jáne Kaspıı ıtbalyǵyn zertteý jáne ońaltý ortalyǵynyń (CAIER bazasynda qurylǵan) bas ǵylymı qyzmetkeri, doktor Altynaı Qaıdarova jasaǵan.

Bergishterde úsh spýtnıktik modýl jáne bir LoRa modýli bar jáne ol ıtbalyqtardyń tabıǵı minez-qulqyna aralasýdy barynsha azaıtýǵa múmkindik beredi. Mundaı tásildeme janýarlardyń minez-qulyq patternine aıtarlyqtaı áser etpesten temperatýra, qysym/tereńdik, GPS ornalasýy, júrý jyldamdyǵy, baǵdary jáne ótkizgishtik týraly naqty derekterdiń alynýyn qamtamasyz etti.

Eskekaıaqtylardyń jetekshi álemdik zertteýshisi, CAIER ekspedıtsııasyna qatysqan professor Danıel Kosta óz kezeginde jasalǵan taldaý Kaspıı ıtbalyǵy popýlıatsııasynyń azaıýyn zertteýge eleýli úles qosady dep esepteıdi.

— Kosta laboratorııasy 2025 jylǵy ekspedıtsııa kezinde Kaspıı ıtbalyqtarynan ártúrli bıologııalyq úlgilerdi yntamen jınady. Biz taldaý nátıjelerin taǵatsyzdana kútemiz, óıtkeni bul ıtbalyqtardyń qan kólemin, stress fızıologııasyn, tamaqtanýynyń minez-qulyq erekshelikterin, kóbeıýge jumsaıtyn energeıa shyǵynyn, gematologııalyq kórsetkishterin, sútiniń quramyn jáne t. b. kóp nárseni tereńirek túsinýimizge kómektesedi. Bizdi osy ekspedıtsııaǵa qatysýǵa shaqyrǵandaryńyz úshin alǵys aıtamyz jáne osy biregeı túrdiń ekologııasy men densaýlyǵyn zertteýdi qýana jalǵastyramyz, — Danıel Kosta.

Qazirgi ýaqytta barlyq synamalar joǵary tehnologııaly laboratorııaǵa zertteýge jiberildi. Taldaý nátıjeleri Kaspıı ıtbalyǵynyń tirshilik áreketi týraly biryńǵaı derekqorǵa engiziledi dep josparlanyp otyr.

Eske sala keteıik, buǵan deıin Mańǵystaýda ólgen ıtbalyqtardyń sany 300-ge jýyqtaǵanyn jazǵan bolatynbyz. 

Keıin Almatydaǵy mıkrobıologııa jáne vırýsologııa ǵylymı ortalyǵynyń zerthana meńgerýshisi Aıdyn Qydyrmanov Mańǵystaý oblysynda ıtbalyqtar vırýstan qyrylǵanǵanyn málimdedi.

Májilistegi Úkimet saǵatynda depýtat Edil Jańbyrshın munaı kompanııalary shyǵaryndylardyń avtomatty monıtorıng júıesin ornatýǵa qulyqsyzdyǵyn synap, Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligi avtomattandyrylǵan monıtorıng júıesin ornatpaǵan kásiporyndarǵa pármendi sharalardy qabyldaý kerektigin aıtqan edi.