Qazaqstanda qansha ilbis bar
ALMATY. KAZINFORM — Іlbis nemese qar barysy - Qyzyl Kitapqa kirgizilgen kóp janýardyń biri ǵana emes, ol - táýelsiz Qazaqstannyń ulttyq sımvoly. Adamnyń kózine kóp túse bermeıtin bul ań negizinen taýly jerlerde turady.
Sany men mekendeıtin ortasy
Іlbis joıylyp ketý qaýpi tóngen jyrtqysh retinde halyqaralyq tabıǵatty qorǵaý odaǵynyń (IUCN) qyzyl tizimine, sondaı-aq jalpy aýdany 500 myń sharshy shaqyrym bolatyn Qazaqstan, Býtan, Reseı, Qyrǵyzstan, Nepal, Ózbekstan, Mońǵolııa, Tájikstan, Qytaı, Úndistan, Pákistan jáne Aýǵanstan sııaqty 12 eldiń Ulttyq Qyzyl kitaptaryna engizilgen. Sońǵy jyldary Qazaqstanda janýarlar dúnıesin qorǵaýda oń dınamıka baıqalady. Bul sırek kezdesetin janýardyń joıylyp ketý máselesin sheshý úshin BUU Damý Baǵdarlamasy Ulttyq seriktestermen birlesip, Qazaqstandaǵy ilbis pen onyń mekendeıtin jerlerin saqtaý boıynsha jumystar qolǵa alyndy. Bul joba 2018 jyldan bastap BUU DB men jahandyq ekologııalyq qordyń (JEQ) yntymaqtastyǵy aıasynda iske asyrylyp jatyr.
Jobanyń mańyzdy nátıjeleriniń biri - eldegi qar barystarynyń sany týraly jyl saıynǵy esep berý júıesin qurý boldy. 1990 jyldyń basynan beri onyń sanyn eki esege artty. Qazir Qazaqstanda olardyń sany 152-189 aınalasynda. Bul - 2019 jylmen salystyrǵanda 26 paıyzǵa kóp. Bul derekter elimizdiń taýly aımaqtarynda, sonyń ishinde Altaı, Jetisý, Alataý taýlary men Soltústik jáne Batys Tıan-Shanda júrgizilgen ǵylymı-zertteý jumystarynyń nátıjeleri men kamera arqyly rastalady.
– 1980 jyldardyń basynda Qazaqstandaǵy qar barystarynyń sanyn alǵash ret esepteý júrgizilgen kezde olardyń sany 180-200 boldy. Alaıda, 1990 jyldary áleýmettik-ekonomıkalyq qıyndyqtar men brakonerliktiń taralýy jaǵdaıynda bul sırek kezdesetin jyrtqyshtyń sany 100 basqa deıin azaıyp ketti. Erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaqtar – ulttyq parkter men qoryqtardyń qurylýynyń arqasynda ǵana jaǵdaı turaqtala bastady. Bul sharalar barystar úshin qaýipsiz ómir súrý jaǵdaılaryn jasaýǵa múmkindik berdi, bul olardyń sanynyń birtindep ósýine yqpal etti. Búgingi tańda eldegi barystardyń sany 189 jetti, – deıdi QR ǴJBM zoologııa ınstıtýtynyń ókili, qar barysyn baqylaý ortalyǵynyń jetekshisi, «Snow Leopard Foundation» QMF atqarýshy dırektory Alekseı Grachev.
Ol ilbis Qazaqstannyń barlyq negizgi taý ekojúıesinde, sonyń ishinde Ońtústik, Shyǵys jáne Ońtústik-Shyǵys Qazaqstanda mekendeıtinin atap ótti. Olardyń taralý aımaǵy Túrkistan, Jambyl, Almaty, Abaı, Shyǵys Qazaqstan oblystary jáne Jetisý óńiri sııaqty oblystardy qamtıdy.
– Іle Alataýy, Altyn-Emel, Kólsaı kólderi, Katonqaraǵaı, Saıram-Ógem jáne Jońǵar Alataýy ulttyq saıabaǵy sııaqty erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaqtarǵa barystar belsendi túrde qonystana bastady. Bul tabıǵı qoryqtar barystardyń qaýipsiz ómir súrý jaǵdaılaryn qamtamasyz etedi. Qazirgi ýaqytta jyrtqysh sany birte-birte 1980 jyldary tirkelgen tarıhı maksımýmǵa jaqyndap keledi, – dedi.
Zoologtiń aıtýynsha, barystyń eń kóp popýlıatsııasy Jetisý óńirinde mekendeıdi. Bul halyqtyń joǵary tyǵyzdyǵyna, azyq-túlik qorynyń moldyǵyna, qolaıly ekologııalyq jaǵdaıǵa jáne qorǵanystyń bolýyna baılanysty. Bul jyrtqyshtar Katonqaraǵaı memlekettik ulttyq tabıǵı saıabaǵynda az kezdesedi. Alaıda, osyǵan qaramastan, bul ulttyq saıabaqta ornatylǵan kameraǵa birneshe ret túsip qalǵan.
– Katonqaraǵaı ulttyq tabıǵı saıabaǵynda buryn barystar áldeqaıda kóp bolǵan, biraq ýaqyt óte olardyń sany azaıyp ketken. 2017 jyldan beri osy óńirde zertteý jumystaryn júrgizip jatyrmyz. Bastapqyda biz aıaq izderin taptyq, biraq olardyń naqty barysqa tıesili ekenin rastaı almadyq, óıtkeni bul aımaqta taban izi uqsas basqa janýarlar bar. Degenmen, 2020-2021 jyldary kameralar barystardy túsirgen kezde biz olardyń bar ekenine 100% senimdi boldyq. Bul popýlıatsııanyń qalpyna kele jatqanyn jáne kóbeıý protsesiniń jalǵasyp jatqanyn rastaıdy, – dep bólisti zoolog.
Joıylyp ketý qaýpi
BUUDB mamandary qar barysy sanynyń azaıýynyń negizgi qaýip-qateri turaqsyz aýyl sharýashylyǵymen baılanysty ekenin atap ótti.
– Bizge erekshe qorǵalatyn aýmaqtardy baqylaý kerek. Eń bastysy adamnyń qatysýyn barynsha azaıtý jáne barlyq yqtımal qaýipterdi joıý qajet: brakonerlik, mal jaıý, týrızmdi durys damytpaý. Qazir jurtshylyq Almatynyń aınalasyndaǵy Medeý, Shymbulaq sekildi kórikti jerlerge jıi bara bastaǵanyn kórip otyrmyz. Buryn bul jerler barystardyń mekeni bolǵan, biraq qazir olardy óte sırek kezdestirýge bolady. Onyń ornyna aýmaqtardy qańǵybas ıtter basyp aldy. Degenmen, qar barystary áli kúnge deıin kórshi shatqaldardyń aınalasyn - Almaty qoryǵy men Іle Alataýy ulttyq parkiniń aýmaqtaryn mekendeıdi. Almaty qalasynyń aýmaǵyn qazirgi ýaqytta 5-ke jýyq qar barysy mekendeıdi, bul - adamdardyń bolýyna úırengen, biraq sany shekteýli biregeı popýlıatsııa, - dep atap ótti Alekseı Grachev.
Barystyń azyǵy basqa jabaıy janýarlardyń popýlıatsııasynyń sanyna da mańyzdy ról atqarady. Negizi azyǵy - sibir taý eshkisi. Sondaı-aq tuıaqty janýarlar (elik, qoıan, jabaıyq qaban jáne taǵy basqalary) qoregine jatady. Degenmen, tamaq izdeýge shyqqan kezde barystar sileýsin, jolbarys jáne qasqyr sııaqty basqa jyrtqyshtarmen kezdesip, resýrstar úshin tóbelesip, tipti sońy ólimge ákelýi de múmkin.
– Mundaı jaǵdaıdy taýda zertteý jumystaryn júrgizip júrgende kezdestirdik. Kameralardyń kómegimen biz eki kishkentaı alanyn ertken barysty túsirip aldyq. Biz qasqyrlardyń olardyń izine túskenin baıqadyq. Qasqyrlar barystyń qas jaýy degen qorytyndyǵa keldik. Bul azyq tapshy kezde, qysta boldy, – dedi A. Grachev.
Ol jańa týǵan barystardyń ólim-jitiminiń aıtarlyqtaı joǵary ekenin aıtty. Qazaqstanda jyl saıyn 30-50 barys dúnıege keledi, biraq popýlıatsııasy jylyna 2-3 dara ǵana kóbeıedi.
– Ulttyq parkter sııaqty erekshe qorǵalatyn aımaqtarda qar barystary belsendi túrde qonystanǵan. Árbir ilbistiń, ásirese erkekteriniń qorǵaıtyn jeke aımaǵy bar. Jastary, ádette, bul aýmaqtardy tastap ketýge májbúr. Jańa qorǵalatyn aýmaqtar qurylmasa, olardyń barar jeri qalmaıdy. Bul jaǵdaıda barystar kórshi elderge – Qytaı men Reseıge qonys aýdarýy nemese ulttyq parkter men qoryqtardyń shekarasynan shyǵyp ketýi múmkin, bul jergilikti mal sharýashylyǵymen aınalysatyn fermerlerge qaýip tóndiredi. Barystar qorek izdep, malǵa shabýy múmkin nemese ashtyqtan qyrylyp qalady, – dep atap ótti spıker.
Qandaı sharalar qabyldanyp jatyr
Qazaqstanda Qyzyl kitapqa engen janýarlar men qustar mekendeıtin 10 qoryq, 15 ulttyq park, 7 qoryq jáne 3 aımaqtyq park bar.
Eldegi barys popýlıatsııasynyń shamamen 70%-y erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaqtarda kezdesedi. Osy biregeı túrdiń joıylý qaýpine jaýap retinde memleket mańyzdy sharalar qabyldady. Atap aıtqanda, ǵalymdar men ınspektorlardyń jalaqysy kóterilip, ormandardy órtten jáne brakonerlikten qorǵaý jumystary kúsheıtilip, foto tuzaq qurylǵylary satyp alyndy. Sondaı-aq Qazaqstandaǵy ilbistiń jaǵdaıyn júıeli túrde baǵalaıtyn monıtorıng ortalyǵy belsendi jumys isteıdi.
2021 jyldyń qarasha aıynda Qazaqstanda alǵash ret barystyń spýtnıktik telemetrııasy ótkizildi. Spýtnıktik telemetrııa – álemniń kóptegen elderinde keńinen qoldanylatyn qaýipsiz jáne tıimdi ádis. Ol ǵalymdarǵa janýarlardyń ornalasýy, yqtımal qaýipteri, jem-shóp bazasy týraly eń senimdi derekterdi alýǵa múmkindik beredi. Alǵash ret «Altyn Emel» ulttyq parkinde halyqaralyq jáne otandyq mamandardyń qatysýymen navıgatsııalyq jabdyqtarmen belgi salyndy. 2021-2023 jyldar aralyǵynda Soltústik jáne Ortalyq Tıan-Shan taýlarynda barlyǵy 11 barysqa spýtnıktik telemetrııa júrgizildi.
Alynǵan málimetter ǵalymdarǵa barystardyń Qazaqstannyń ishinde de, shekara arqyly da kórshi memleketterge qozǵalý joldaryn anyqtaýǵa múmkindik berdi. Qazirgi ýaqytta onyń Qytaı men Qyrǵyzstanǵa qaraı mıgratsııa kartalarynda tirkelgen senimdi baǵyty bar. Jyrtqyshtyń jylystaý joldary týraly aqparat EQTA-ny jetildirý jáne jyrtqysh ańdy qorǵaýdyń odan ári sharalary úshin mańyzdy praktıkalyq mánge ıe.
Jambyl oblysynda qar barysynyń bolýy sırek kezdesetin ańdy qorǵaýdy qamtamasyz etetin «Merke» óńirlik tabıǵı parkin qurýǵa negiz boldy. Jalpy alǵanda, BUUDB aýdany 1,6 mln gektardan asatyn alty jańa EQTA qurý jáne qoldanystaǵy úsh alańdy 214.000 gektardan astam aımaqqa keńeıtý boıynsha jaratylystaný-ǵylymı jáne tehnıkalyq-ekonomıkalyq negizdemelerdi aıaqtady.
— Qazaqstan – ilbis sanyn qalpyna keltirýge bolatynyn búkil álemge dáleldegen birden-bir memleket. Kóptegen elde bul jyrtqyshtardyń popýlıatsııasy azaıyp keledi nemese turaqty tómen deńgeıde qalady. Sondyqtan bul biz úshin úlken jetistik. Bul nátıjelerdi halyqaralyq tabıǵatty qorǵaý qaýymdastyǵy joǵary baǵalady. Qazaqstanda qar barystaryn saqtaı otyryp, biz osy biregeı túrdiń ǵalamdyq popýlıatsııasyn qoldaımyz, — dedi zoolog.
2024 jyly BUUDB bastamasymen Qazaqstan men Qyrǵyzstannyń tabıǵı aýmaqtary arasynda qar barysyn saqtaý máseleleri boıynsha qol qoıyldy. Memorandým jyrtqyshty jáne onyń soltústik Tıan-Shan taýlarynda mekendeıtin jerlerin zertteý, saqtaý úshin birlesken is-qımyldardy tórt EQTA arqyly úılestirýge múmkindik beredi: «Kólsaı kólderi» ulttyq parki, Almaty memlekettik tabıǵı qoryǵy, Qazaqstan Respýblıkasynyń Іle Alataýy ulttyq parki jáne Qyrǵyz Respýblıkasynyń «Chon Kemın» memlekettik tabıǵı parki aýmaqtary sheginde.
Osyǵan deıin Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstri Erlan Nysanbaev eldegi qar barysynyń sany týraly aıtqan bolatyn.
Sondaı-aq Qazaqstannyń tabıǵı ulttyq parkterinde 400-ge jýyq fototuzaq ornatylǵany týraly jazǵan edik.
Bıyl kúzde Іle-Balqash rezervatynda arnaıy torly qorshaýda ósirý úshin Nıderlandydan 2 jolbarys ákelindi.