Qazaqstanda gazet-jýrnaldar nege ólmestiń kúnin keship júr
ASTANA. KAZINFORM — Búgin – Qazaqstanda baspasóz kúni. 1913 jyly 2 aqpanda «Qazaq» gazetiniń tuńǵysh nomeri jaryqqa shyqty. Osy dataǵa oraı, Kazinform tilshisi aımaqtardaǵy merzimdi basylymdardyń jaı-kúıin zerdelep kórdi.
Qazirgi ǵalamdyq trendke saı tsıfrly zamanda eldegi kóptegen merzimdi basylym kóshten qalmaýdyń qamyn jasap jatyr. Osy jerde bir suraq týyndaıdy. Birneshe urpaq jata-jastana oqyǵan gazetten nege bas tartýymyz kerek?
— Gazettiń kádege jaramaı qalýy — tabıǵı qubylys jáne muny toqtatý múmkin emes. Keńes odaǵy qulaǵannan keıin gazetti qarjylandyrý toqtady. Jyl saıyn qaǵaz baǵasy ósti. Qazirgi kezde Qazaqstanda gazet qaǵazyn shyǵaratyn birde-bir óndiris joq. Shıkizat joq dep aıtady, ıaǵnı qajetti aǵash tappaısyz. Biraq qazir jańa tehnologııalar da bar. Máselen qamysty alsaq bolady. Biraq bul — bólek taqyryp. Sonymen birge baspahanaǵa qajetti boıaý men qural-jabdyq máselesi de bar. Elektr qýaty qymbattap jatyr. Baspahana, gazet shyǵarý qyzmeti de arzan emes, — deıdi «RABAT» gazetiniń bas redaktory Farıda Sharafýtdınova.
Gazet qazir memlekettik tapsyrys, jazylyp alýshylar men jarnama esebinen kún kórip otyr.
— «Qazposhta» da óz qoltańbasyn qaldyryp keledi. Olar tarıfti kóterýdi umytqan emes. Soǵan qaramastan biz qoldy bir siltemeı, tabandap turmyz. Qarmanǵanymyz — memlekettik tapsyrys. Jarnama da bar. Biraq jarnama qazir elektrondy BAQ-qa ketip jatyr. Sonymen birge gazetti jazdyryp alatyn oqyrmandarymyz bar. Al jetkizý, taratýda aıtarlyqtaı másele joq. Degenmen qazirgi kezde gazet dúńgirshekteri azaıdy, — dep jalǵastyrdy ol óz oıyn.
Kóptegen basylym únemdeýge kóshti, soǵan úırenip te qaldy.
— Aptalyq gazettiń shtaty azaıdy. Qazir bizde bas redaktor, korrektor, betteýshi men eki frılanser ǵana qaldy. Olarǵa alǵys aıtamyn. Menshik ıesi jalaqymyzdy kópten beri ósirmedi. Shamamen 10 jyl boldy. Qyzmetkerler birneshe jumysty qatar alyp júrgen soń ǵana osy jerde eńbek etýin jalǵastyryp keledi. Al ózim zeınetkermin, sol ǵana qutqaryp tur. Jeltoqsan aıynda 156 533 teńge jalaqy aldym. Al jeltoqsandaǵy zeınetaqym odan kóp, — deıdi Farıda Sharafýtdınova.
Gazet oqyrmanynyń azaıýyna taǵy bir faktor áser etti. Kóbi aqparatty áleýmettik jeliden alady.
— Qazir bizdiń oqyrmanymyz — jasy úlken kisiler. Kóbi ınternet tilin meńgere almaı, «dástúrden» jańylmaı qaǵaz ben qalamǵa súıenetin adamdar. Olar «gýgldy» túsinbeıdi, áp sátte izdeý tetigin bilmeıdi. Mine osy adamdar áli kúnge deıin aqparatty dástúrli BAQ-tan alady. Olardyń oǵan quqyqy bar, — dedi ol.
Al «Kyzylordınskıe vestı» oblystyq gazeti shamamen 10 jylǵa jýyq ýaqyttan beri «Qazposhta» qyzmetin paıdalanbaıdy. Redaktory Botagóz Ajarbaevanyń aıtýynsha, gazettiń ólmestiń kúnin keshýine ınternet keńistiginiń áseri bar. Bul - tek bizdiń elimizdegi másele emes. Muny túsiný úshin sarapshy bolýdyń da qajeti joq. Merzimdi basylym taralymynyń azaıýy — óz-ózin aqtamaıtyn sala ekenin kórsetip otyr.
— Qyzylordada 15 jyl buryn «Syr medıa» JShS quryldy. Medıaholdıng quramynda eki oblystyq, qalalyq, jastar jáne barlyq aýdandyq gazet bar. «Qazposhta» jyl saıyn tarıfin kóteredi, al kompanııa olardan 9 jyl buryn bas tartty. Oblys ortalyǵynda ǵana emes, aýdandarda da ózimizdiń poshtashylarymyz bar. Biz jazylýdy, jetkizýdi ózimiz uıymdastyramyz. Mekemeler men uıymdar arasynda baılanys nyq. Qandaı da bir máselege qaramastan bul jumys bir júıege qoıylǵan. Sonymen birge bizdiń óz baspahanamyz bar. Munda tek bizdiń gazet emes, respýblıkalyq basylymdar da shyǵarylady. Onyń da óz shyǵyny jeterlik. Qazir qaǵaz qymbat. Elimizde qaǵaz shyǵaratyn óndiris bolmaǵan soń qaǵazdy Reseıden alamyz. Bul da qosymsha shyǵyndy talap etedi, — deıdi Botagóz Ajarbaeva.
Sonymen birge baspahanaǵa qajetti boıaý, elektr qýaty, avtonyń qosalqy bólshekteri, ınternet qyzmeti men qural-jabdyqtar, janar-jaǵarmaı baǵasy ósip jatyr, al oqyrmandar sany azaıyp barady.
— Osydan 4-5 jyl buryn «Kyzylordınskıe vestı» oblystyq gazetiniń tırajy 10 myń bolsa, qazir 6 myń ǵana. Seriktestiktiń barlyq qyzmetkeri jazylý maýsymynda belsendi jumys isteıdi. Sońǵy jyldary jarnama da azaıdy. Gazette kadr tapshy. Jalaqysy tómen bolǵan soń jas mamandardyń kóbi ketip qaldy, — deıdi ol. — Degenmen, memlekettik aqparattyq saıasatty júrgizip otyrǵan oblystyq gazet áli de medıa naryqta óz ornyn saqtap qalady. BAQ arasynda obektıvti, senimdi aqparat taratyp otyrǵan jalǵyz basylym bolyp tur.
«ıÝjnyı Kazahstan» qoǵamdyq-saıası gazetiniń bas redaktory da óz oı-pikirin ortaǵa saldy. Marına Lımarenko da munyń Qazaqstan ǵana emes, álemdegi tendentsııa ekenine qosylady. Onyń oıynsha, tarıhy baı BAQ-tar arasynda buǵan deıin de, qazir de mańyzdy ról atqaryp otyrǵan merzimdi basylymdar bar. Al onda jumys istep júrgen jýrnalıster óz isiniń bilgiri. Olar jazǵan ár maqalanyń qoǵamǵa áseri bar.
— Bizdiń elimizde gazetter, ásirese aımaqtyq basylymdar qıyn kezeńdi ótkerip jatyr. Tıraj azaıdy, gazet jýrnalısteriniń bedeli de tómendedi. Jedel aqparat alyp qana qoımaı, adamdarǵa suraq qoıyp, sol jerde tuzdyǵyn iriktep alý da óner. Jastar gazetke qaraı aıaq baspaıdy. Jalaqysy az, talaby kúshti. Óz oıyn anyq ári túsinikti etip jetkizý ekiniń biriniń qolynan kelmeıdi. Bilim salasyndaǵy kóptegen reforma men is-tájirıbeden soń ondaı adamdy tabý qıyn, — deıdi ol. — Biz shyǵaryp otyrǵan gazet tarıh, geografııa, orys tili pánderi muǵalimderdiń kómekshi quraly bola alady. Ony mektep dırektorlary túsine bermeıdi, sondyqtan jazylýdan bas tartady.
Marıny Lımarenkonyń sózinshe, gazet bedelin memlekettik deńgeıde kóterý kerek.
— Sol kezde poshta gazetti ýaqtyly jetkizedi, qala men aýyldarda gazet dúńgirshekteri jumys isteıdi ári aımaqtyq BAQ-ta dotatsııa máselesi oń sheshiledi, — deıdi ol.
Kazinform «Qazposhta» AQ-ǵa suraq joldady. Shyn máninde, qaladaǵy zańdy tulǵalarǵa gazet jetkizý qyzmetiniń qymbattaǵany, oǵan birneshe faktor áser etkeni týraly jaýap aldy.
— 2017-2024 jyldar aralyǵynda «Egemen Qazaqstan» jáne «Kazahstanskaıa pravda» gazetteriniń basylym baǵasy ortasha eseppen 67% ósti. Al «Qazposhta» AQ-da jetkizý baǵasy 17,6 teńge deńgeıinde qalyp tur. QR Tsıfrlyq damý, ınnovatsııalar jáne aeroǵarysh ónerkásibi mınıstrligi bekitken (17,6 teńge) baǵa 2017 jyldan beri ózgermedi. Al jetkizýdiń ózindik quny 2019 jyly bekitildi. Osy ýaqyt aralyǵynda saladaǵy jalaqy 143%, janar-jaǵarmaı quny 50%, poshta qyzmetiniń naryqtyq quny 34% kóterildi, — deıdi kompanııadan.
Sonymen, ótken jyldyń sońynda zańdy tulǵalarǵa jetkizý tarıfi kóterildi. Onda da qala ishinde. Aýdan men aýylǵa jetkizý tarıfi sol kúıi saqtaldy.
— Aıta ketken jón, 2024 jyly QR Tsıfrlyq damý, ınnovatsııalar jáne aeroǵarysh ónerkásibi mınıstrligi Qazposhtaǵa 657 mln teńge sýbsıdııa berdi. Bul - merzimdi basylymdardy aýyldarǵa jetkizý qyzmetine bólingen qarjy. Degenmen bul qyzmettiń shyǵyny - 11 mlrd teńge. «Qazposhta» úshin shalǵaı aýylǵa hat, gazet jáne jýrnal jetkizý áleýmettik mańyzdy tapsyrma, — dep habarlady mekemeniń ókili Buharbaı Bolat.
Aıta keteıik, 2024 jyly Qazaqstanda 360 612 jeke tulǵa, 7 687 zańdy tulǵa jazylýshy retinde tirkelgen.
Elimiz boıynsha aımaqtar men iri qalalarda merzimdi basylym 400 dúńgirshek, sýpermarket jáne jeke saýda núkteleri arqyly taratylady. Sonymen birge 2 645 qalalyq jáne aýdandyq poshta bólimi bar.
— Keıbir aýdandyq gazet jáne jýrnal jabylýdyń az-aq aldynda tur. Qazirgi kezde tirkelgen, biraq jarty jylda bir-aq ret shyǵatyn basylymdar da bar. Merzimdi basylymdarda eki problema kezdesedi. Ol: jazylý jáne taratý. Máselen, 2024 jyly 360 myń zańdy tulǵa, 7,7 myń zańdy tulǵa ǵana gazetke jazylǵan, — dedi QR Mádenıet jáne aqparat vıtse-mınıstri Qanat Ysqaqov. — Gazet tırajyn kóterý úshin satý oryndary kerek. Gazet oqyǵysy kelgen adam ony qaıdan satyp alady? Qazaqstanda qazir 400 gazet dúńgirshegi ǵana bar.
Qazirgi kezde redaktsııalar aman qalýdyń túrli amalyn oılap jatyr. Olar eki modeldi qatar alyp júrmek. Biri - merzimdi, ekinshisi - tsıfrly basylym.
Keıbir gazetter sapaly saraptamalyq maqalalarǵa, zertteýlerge jáne belgili bir salaǵa basymdyq beredi. Keıbir sarapshylar BAQ-tyń ólmestiń kúıin keshýi — qurdymǵa ketý emes, transformatsııa dep túsindiredi.
Olar tsıfrly álemge qalaı tez beıimdeledi jáne oǵan qaı modeldi tańdaıdy? Endigi suraq osy…