Qazaqstanda atom salasy jumyskerleriniń kúni atap ótilýde
Atom ónerkásibi búginde eldegi eń joǵary tehnologııalyq, ǵylymdy qajetsinetin jáne rentabeldi sala. Merekeni zańnamalyq deńgeıde belgileý faktisi qazirgi Qazaqstan ekonomıkasyndaǵy atom salasynyń úlken rólin kórsetedi.
Qazaqstannyń atom salasynyń damý tarıhy 1942 jyly soǵys kezinde SSSR basshylyǵy sovet ǵalymdaryna atomnyń jarylý energııasyn (aldymen áskerı salada, keıin beıbit energetıkada) qoldanýdy ázirleý jóninde mindet qoıǵan kezeńnen bastalady. SSSR Memlekettik qorǵanys komıtetiniń «ýran boıynsha jumystardy uıymdastyrý týraly» buıryǵynyń shyǵarylǵan kúni – 1942 jylǵy 28 qyrkúıek jáne búgingi mereke kúnin tańdaý úshin negiz boldy. Reseıde bul kún atom energetıkasynyń týǵan kúni jáne atom ónerkásibi qyzmetkerleriniń kásibı merekesi.
Qazaqstanda Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıingi jyldary bul sala belsendi damı bastady. 1951 jyly alǵashqy ýran – Qordaı ken orny ashyldy, sodan keıin Qazaq SSR ǴA ıAdrolyq fızıka ınstıtýty ashyldy, zertteý jáne eksperımenttik-ónerkásiptik atom reaktorlary jáne tabıǵı ýran óndiretin jańa ken oryndary ıgerilip, paıdalanýǵa berildi. 1949 jylǵy tamyzdan bastap ıadrolyq jáne termoıadrolyq qarý, sondaı-aq sýtegi bombasy synaqtary ótkizilgen Semeı ıadrolyq synaq polıgonynyń tarıhy erekshe nazar aýdarýǵa turarlyq. «Qazatomónerkásip» ulttyq atom kompanııasy ýran, sırek metaldar, atom elektr stansalary úshin ıadrolyq otyn, arnaıy jabdyq, qos maqsattaǵy tehnologııalar men materıaldar ımporty-eksporty boıynsha Qazaqstannyń ulttyq operatory bolyp tabylady».
«Qazatomónerkásip» atom kompanııasy 1997 jyly quryldy, osy sátten bastap Qazaqstanda atom salasyn damytý bastaldy. «Qazatomónerkásiptiń» aktıvteri túpkilikti ónim óndirý tizbegine tartylǵan kásiporyndardyń búkil keshenin qamtıdy. Buǵan geologııalyq barlaý jáne ýran óndirý, sondaı-aq ıadrolyq otyn tsıkly ónimderin óndirý kiredi. Shtab-páter Qazaqstan Respýblıkasynyń astanasynda ornalasqan. Kompanııanyń ózi 2020 jyly «Qazatomónerkásip «UAK álemdik atom energetıkasynyń negizgi segmentterine, sondaı-aq atom elektr stantsııalaryn salýdy qosa alǵanda, ıadrolyq-otyn tsıkliniń barlyq satylaryna qatysatyn transulttyq saralanǵan kompanııa bolady dep josparlap otyr. Osylaısha, «Qazatomónerkásip» UAK « ıadrolyq otyn óndirý boıynsha ónimder men kórsetiletin qyzmetterdiń barynsha ıkemdi tizbesin usynýǵa umtyla otyryp, tutynýshyǵa baǵdarlanǵan kompanııalardyń standarttaryna sáıkes keletin bolady. «Qazatomónerkásip «UAK» AQ kompanııalar tobynyń jyldyq esebinde kompanııada 22 jumys kenishi jumys isteıtini atap ótildi. Tabıǵı ýrandy óndirý jerasty uńǵymalyq shaımalaýdyń ekologııalyq qaýipsiz jáne ekonomıkalyq tıimdi tásilimen júrgiziledi. MAGATE bul tehnologııany ken oryndaryn qazýdyń eń ekologııalyq taza jáne qaýipsiz tásili retinde tanıdy. Budan basqa, «Qazatomónerkásip» kásiporyndary tobynyń berıllıı óndirisi ken kontsentratyn qaıta óńdeýden bastap belgilengen sapa parametrleri bar daıyn ónim shyǵarýǵa deıingi tolyq óndiristik tsıkli bar álemdegi úsh kásiporynnyń biri bolyp tabylady. Al «Qazatomónerkásip» kompanııasynyń tantal óndirisi TMD aýmaǵyndaǵy jalǵyz jáne daıyn ónimge deıin quramynda shıkizaty bar tantal-nıobııdi qaıta óńdeýdiń tolyq óndiristik tsıkli bar álemdegi eń iri kásiporyndardyń biri bolyp tabylady.
Qazatomónerkásip tabıǵı ýran óndiretin álemdegi eń iri ýran óndirýshi bolyp tabylady, ol kompanııanyń qatysý úlesine barabar, 2019 jyly álemdik alǵashqy ýran óndirýdiń jıyntyq kóleminiń 24% - ǵa jýyǵy mólsherin qamtydy.
Kompanııa jáne jalpy el úshin Úndistanmen atom energetıkasyn beıbit maqsatta paıdalaný salasyndaǵy yntymaqtastyq týraly shartqa qol qoıý mańyzdy boldy, bul Qazatomónerkásipke álemdik otyn naryǵynda óziniń qatysýyn keńeıtýge múmkindik berdi.
Kompanııanyń Qazaqstan Respýblıkasynyń ǵylymı bilimin keńeıtý jáne ónerkásiptik damýy jónindegi saıasaty sheńberinde Qazatomónerkásip qyzmetiniń jańa baǵyttaryn ıgerýdi jalǵastyrýda. Osyndaı baǵyttardyń biri jańartylatyn energetıka bolyp tabylady. Qazaqstandyq noý - haý bolyp tabylatyn jáne álemde balamasy joq «Bolotov Vındrotorlary»-jel jáne kún energııasy negizinde energetıkalyq keshender óndirisi jolǵa qoıylǵan. 2012 jyly Astanada kún batareıalaryn shyǵaratyn eń zamanaýı zaýyt iske qosyldy. Qazaqstanda sırek jáne sırekjer metaldardy óndirý jáne qaıta óńdeý boıynsha Japonııamen birlesken jobalar iske asyrylýda.
«Qazatomónerkásip» enshiles, táýeldi jáne birlesken uıymdarmen birge Qazaqstan Respýblıkasynyń aýmaǵynda 13 taý-ken aktıvterine biriktirilgen 26 ýchaskeni ıgerýde. Jerasty uńǵymalyq shaımalaý (JUSh) ádisimen ýran óndirý ádisi alǵash ret 1960 jyldary qoldanylǵan jáne 2017 jyly álemdik ýran óndirisiniń 50%-yn qurady.
JUSh ádisi dástúrli ádistermen salystyrǵanda óndirýdiń neǵurlym tómen qunyn qamtamasyz etedi, qorshaǵan ortaǵa teris áserin azyraq kórsetedi jáne óndiris qaýipsizdigi men eńbekti qorǵaý salasynda joǵary kórsetkishterdi qamtamasyz etedi. JUSh ádisimen óndirýge jaramdy Qazaqstan Respýblıkasynyń qolaıly geologııalyq jaǵdaılary Qazatomónerkásipke biregeı básekelestik artyqshylyqty qamtamasyz etedi.
Ýran óndirýdiń 100% - yn Qazatomónerkásip JUSh ádisimen júzege asyrady. Qazatomónerkásip óziniń negizgi básekelesterinen edáýir asyp, ónimdiligi 11,4 myń tonna (2018 jyly álemdik ýran óndirýdiń 20% - dan astamy) bolatyn JUSh ádisimen ýran óndirýde daýsyz kóshbasshy bolyp tabylady.
Atom salasy salasynda kórnekti ǵalymdar, ınjenerler, konstrýktorlar jáne, árıne, joǵary bilikti jumysshylar eńbek etýde. Olardyń eńbeginiń arqasynda Qazaqstan qazir álemdik atom arenasynda mańyzdy ról atqarady. Búginde elimizdiń atom salasy eń joǵary tehnologııalyq, ǵylymdy qajetsinetin jáne rentabeldi salalardyń biri bolyp tabylady jáne ekonomıkanyń negizgi, strategııalyq mańyzdy jáne tabysty salalarynyń biri bolyp sanalady. Qazir Táýelsiz Qazaqstan atom energetıkasy negizgi rólderdiń birin atqaratyn álemde laıyqty oryn alýǵa umtylýda. Búgingi tańda Qazaqstan Respýblıkasy otynnyń osy túriniń tabıǵı qorlary boıynsha álemde ekinshi oryn alady. Biz artta qalyp keledi tek Aýstralııa. Al ýran óndirisiniń kólemi boıynsha bizdiń memleket búkil álemde birinshi oryn alady.
Qazirgi ýaqytta bizdiń elde atom salasy tek beıbit atom baǵytynda damýda. Semeı synaq polıgonyndaǵy sońǵy synaq jarylysy 1989 jyly, al 1991 jyldyń tamyzynda polıgon túpkilikti jabyldy. Anyqtama úshin, Semeı ıadrolyq synaq polıgony sovet zamanynda ashylǵan jáne 1949 jyldan bastap onda ıadrolyq jáne termoıadrolyq qarý, sondaı-aq sýtegi bombasy synaqtary júrgizilgen. 1992-1993 jyldary Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaev ıadrolyq qarýdan túpkilikti bas tartý týraly sheshim qabyldady. Keıin barlyq ıadrolyq qarýlar bizdiń respýblıkamyzdyń aýmaǵynan shyǵaryldy.
Búginde Qazaqstan ıadrolyq obektiler men materıaldar qaýipsizdiginiń eń joǵary deńgeıine ıe alǵashqy jıyrma memlekettiń qataryna kiredi. Ulttyq deńgeıde respýblıkada fızıkalyq ıadrolyq qaýipsizdik jónindegi sharalar kesheni iske asyryldy, ıadrolyq materıaldardy eksporttyq baqylaý júıesi jetildirildi. Buǵan deıin Almatydaǵy ıadrolyq fızıka ınstıtýtynyń zertteý reaktorlary tómen baıytylǵan otynǵa kóshirilgen bolatyn.
«Qazatomónerkásiptiń» baǵaly qaǵazdary London qor bırjasynda jáne Astana International Exchange bırjasynda ornalastyrylǵan. «Qazatomónerkásip» Qazaqstannyń ulttyq atom kompanııasy jáne onyń negizgi klıentteri - atomnan energııa óndirýshi operatorlar, al ónimder negizgi eksporttyq naryqtar - Qytaı, Ońtústik jáne Shyǵys Azııa, Soltústik Amerıka jáne Eýropaǵa shyǵarylady.
2020 jylǵy 7 sáýirde jarııalanǵandaı, Covid-19 pandemııasynyń áserine baılanysty Qazatomónerkásip 2020 jyly óndiris kólemi 100% negizde 19 000-nan 19 500 tonna U3O8 (buryn 22 750-den 22 800 tonnaǵa deıin) quraıdy dep kútedi. Óndiris kólemi boıynsha qatysý úlesine proportsıonaldy kútýler 10 500-den 10 800 tonnaǵa deıin U3O8 (buryn 12 800-den 13 300 tonnaǵa deıin) quraıdy. Kompanııa qysqartylǵan óndiristi toltyrýdy josparlamaıdy.
2020 jyly satý kólemi Qazatomónerkásiptiń naryqtyq strategııasyna sáıkes keledi. Top 2019 jylǵy satý kólemine sáıkes keletin 13 500 tonnadan 14 500 tonnaǵa deıin ýran satýdy qosa alǵanda, 15 500 tonnadan 16 500 tonnaǵa deıin ýran satýdy josparlap otyr. Josparlanǵan óndiris kóleminen tys satý negizinen qorlar esebinen, sondaı-aq seriktestermen jáne basqa da syrtqy uıymdarmen kelisimsharttar men kelisimder boıynsha enshiles jáne táýeldi kásiporyndar esebinen júzege asyrylady dep kútilýde.
Qazaqstannyń atom ónerkásibiniń qysqasha tarıhy
1948 jyly - «Volkov ekspedıtsııasy» quryldy (qazirgi - «Volkovgeologııa» AQ-Qazatomónerkásip qurylymyndaǵy kóne kásiporyn)
1949 jyly - alǵashqy ónimdi (torıı oksalaty) 2a zaýyty, keıin Úlbi metallýrgııa zaýyty óndirdi
1951 jyly - Qazaqstanda alǵashqy ýran ken orny ashyldy – Qordaı
1957 jyly - QazSSR ǴA fızıka-tehnıkalyq ınstıtýtynyń negizinde QazSSR ǴA ıadrolyq fızıka ınstıtýty (ıAFI) quryldy)
1967 jyly - Alataý kentinde (Almatydan 20 shaqyrym) ıadrolyq fızıka ınstıtýty janynan VVR-K zertteý atom reaktory paıdalanýǵa berildi
1972 jyly - Aqtaý qalasynda 25 jyldan astam tabysty jumys istegen jáne qazirgi ýaqytta paıdalanýdan shyǵarylatyn álemdegi alǵashqy shapshań neıtrondy BN-350 eksperımenttik-ónerkásiptik reaktor iske qosyldy
1991 jyly - QR Prezıdenti N.Nazarbaev «Semeı ıadrolyq synaq polıgonyn jabý týraly» Jarlyqqa qol qoıdy»
1992 jyly-atom energetıkasy men ónerkásibi kásiporyndarynyń Qazaq memlekettik korporatsııasy quryldy (keıinnen-KATEP)
1993 jyly - Qazaqstan Respýblıkasy ıadrolyq qarýdy taratpaý týraly shartqa qosyldy
1997 jyly – QR Prezıdenti N.Nazarbaevtyń Jarlyǵymen «Qazatomónerkásip» Ulttyq atom kompanııasy quryldy».
Qaharman Aısana, saıasattanýshy
