Qazaqstanda 720 myń tonna áleýmettik mańyzdy azyq-túlik qory bar
Tótenshe jaǵdaı kezeńinde elimizdiń kásiporyndary turaqty jumys istedi, óndirilgen ónim saýda núktelerine esh kedergisiz jetkizildi, buǵan dúken sórelerinde azyq-túliktiń jetkilikti kólemde jáne alýan túriniń bolýy dálel bola alady.
Koronavırýs indetiniń taralýyna baılanysty týyndaǵan daǵdarys, tótenshe jaǵdaıdyń jáne kóptegen elderde karantınniń engizilýi shekaralardyń jabylyp, jolǵa qoıylǵan saýda-sattyq baılanystarynyń buzylýyna ákeldi, bul barlyq elderdiń derlik ekonomıkasyna keri áserin tıgizdi. Bul jaǵdaı ásirese, negizgi azyq-túlik ónimderiniń ımportyna táýeldi elderde teris yqpalyn kórsetti.
Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń málimetinshe, Qazaqstan óz óndirisi esebinen negizgi azyq-túlik ónimderimen ózin tolyq qamtamasyz etip otyr. Máselen, vedomstvo kúndelikti paıdalanylatyn azyq-túlik taýarlarynyń 29 túriniń óndirisine, ımportyna, eksporty men tutynýǵa esep júrgiziledi (QR UEM Statıstıka komıtetiniń jáne QR QM Memlekettik kirister komıtetiniń statıstıkalyq málimetteriniń negizinde).
Osy málimetterge sáıkes, 2019 jyly kórsetilgen 29 azyq-túlik taýarynan 23-i boıynsha otandyq óndiris eebinen qamtamasyz etilý 80% jáne odan astamdy qurady, al keıbir taýar túrleri boıynsha 100% asty.
Tek 6 taýar munda kirmedi: alma (62,9%), balyq (60,8%), shujyq ónimderi (62,0%), syr jáne irimshik (57,0%), qant (46,6%), qus eti (58,3%), atalǵan ónimder boıynsha ázirge ımportqa táýeldilik bar.
Atap aıtqanda, qus eti, syr, irimshik, qant, alma jáne shujyq ónimderi boıynsha ımportty almastyrý jumystary júrgiziletin bolady. Uzaq merzimdik salalyq baǵdarlamalar ázirlendi.
Sonymen qatar, 2019-2021 jyldarǵa arnalǵan Tamaq jáne óńdeý ónerkásibin damytý jónindegi jol kartasy júzege asyrylyp jatyr, onda shıkizattyq bazany damytý, onyń ishinde sút, et, qant qyzylshasyn, kókónister men jemisterdi óńdeý, qus sharýashylyǵy qarastyrylǵan.
Sonymen qatar «Amal bıo» jáne «Dala-frýt» kompanııalary mysalynda Alma óndirisin damytý jónindegi jol kartasy iske asyrylýda.
Import almastyrý boıynsha is-sharalar aıasynda 2020 jyly qýaty 105 myń tonna 25 sút-taýarlyq ferma, 3 et kombınaty, qýaty 73 myń tonna bolatyn 8 qus fabrıkasy salynady, 2000 ga jerge baq egý josparlanǵan, Jambyl jáne Pavlodar oblystarynda jalpy qýaty jylyna 200 myń tonna qant bolatyn 2 qant zaýytynyń qurylysy bastaldy, jumys istep turǵan úsh qant zaýytyn jańǵyrtý josparlanǵan.
Sonymen qosa, sýarmaly jerler keńeıtiledi, onyń ishinde: mal azyǵy egiletin jerler 45 myń ga deıin, kókónis egiletin jerler 15 myń ga deıin, sondaı-aq ártaraptandyrý boıynsha maıly, burshaq, tehnıkalyq daqyldar tárizdi ónimdiligi joǵary daqyldardy egý alqaptary ulǵaıtylady. Bul 2024 jylǵa qaraı ishki naryqty osyndaı azyq-túlik taýarlarymen tolyq kólemde, al qantpen 40% kóleminde molyqtyrýdy qamtamasyz etýge múmkindik beredi.
Qazaqstanda mal sharýashylyǵyn damytýda jetkilikti ósý qamtamasyz etilýde
Qazir óndiris kólemin ulǵaıtýǵa ǵana emes, mal sharýashylyǵynyń tıimdiligi men ónimdiligi deńgeıin arttyrýǵa da kóbirek kóńil bólinýde.
Et óndirisi 3,7% artyp, 149,4 myń tonnany qurady (onyń ishinde sıyr eti 62,2 myń tonna, qoı eti 15,5 myń tonna, shoshqa eti 15,1 myń tonna, jylqy eti 15,9 myń tonna, qus eti 38,2 myń tonna), taýarlyq sıyr súti 4,0% artyp, 334,9 myń tonnaǵa deıin jetti.
QR Ulttyq ekonomıka mınıstrliginiń Statıstıka komıtetiniń málimetteri boıynsha 2020 jyldyń qańtar-naýryz aılarynda 2019 jyldyń uqsas kezeńimen salystyrǵanda shujyq ónimderin óndirý kólemi 21,1%, et jáne et-ósimdik konservilerin óndirý 1,7%, óńdelgen balyq óndirisi 2 ese, konservilengen balyq óndirý 62,1%, óńdelgen sút 3,7%, aq maı 14,5%, ashytylǵan sút ónimderin óndirý 6,4%, qatty syr óndirý 9,9%, qurǵaq sút óndirý 30,7% artqan.
Daıyn ónim qorymen birneshe aptadan birneshe aıǵa deıin qamtýǵa bolady
Óńirlerdiń shuǵyl málimetteri boıynsha 2020 jyldyń 4 mamyryna elimizde jalpy 857 myń tonna kóleminde túrli azyq-túlik taýarlarynyń qory bar, onyń ishinde turaqtandyrý qorlarynda – 47,1 myń tonna, óndirýshi kásiporyndarda – 284,1 myń tonna, qoımalarda – 172,8 myń tonna, saýda jelilerinde – 351,1 myń tonna.
Sonymen qatar 351 mln dana jumyrtqa, 3,8 mln tonna azyq-túlik bıdaıy bar. Elimizde áleýmettik mańyzy bar azyq-túlik taýarlarynyń qorynyń jalpy kólemi 719,4 myń tonna, onyń ishinde un – 147,7 myń tonna, kartop – 121,5 myń tonna, kúrish – 98,7 myń tonna, makaron – 17,6 myń tonna jáne t.b.
Naqty tutyný boıynsha daıyn ónimderdiń qoldar bar qorymen qamtamasyz etilý ónimderdiń alýan túrleri boıynsha birneshe aptadan birneshe aıǵa deıin qamtıdy. Bul rette azyq-túlik ónimderin óndirý úshin shıkizat pen materıal da, sondaı-aq óndirýshi kásiporyndardyń qýaty da jetkilikti, barlyq kásiporyndar jumys isteıdi jáne ónim óndiredi. Sonymen qatar ónimderdiń bir bóligi shetelderden jetkiziledi, biraq, ol turǵyndardy azyq-túlik taýarlarymen qamtamasyz etýde sheshýshi ról atqarmaıtyn az ǵana bóligi. Osylaısha, azyq-túlik taýarlarynyń qory únemi tolyqtyrylyp otyrady jáne ónimderdiń tapshylyǵy bolmaıdy.
Baǵaǵa kelsek, daǵdarys pen dúrbeleń jaǵdaılarynda árdaıym azyq-túlik ónimderiniń baǵasynyń kóterilýi oryn alady. Bul rette, eger baǵanyń bulaısha ósýi bir jaǵynan obektıvti faktorlarǵa baılanysty bolsa, ekinshi jaǵynan kóbine-kóp baǵa negizsiz ósedi. Osyǵan baılanysty, tótenshe jaǵdaı kezeńinde baǵanyń negizsiz ósýine jol bermeý maqsatynda Saýda jáne ıntegratsııa mınıstrliginiń, Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń jáne Ulttyq ekonomıka mınıstrliginiń birlesken buıryǵymen negizgi azyq-túlik taýarlarynyń 9 túrine shekti baǵa bekitildi.
Eksportqa tyıym salý jáne tutynýdaǵy joǵary suranys
QR statıstıka organdarynyń málimetinshe, 2020 jylǵy qańtar aıynda AÓK óniminiń eksporty 219,1 mln dollardy qurady, bul 2019 jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda 66,2% az (330,9 mln dollar). Alaıda, AÓK qaıta óńdelgen óniminiń eksporty 2020 jylǵy qańtar aıynda 7,6%-ǵa artyp, 94,6 mln dollar (2019 jylǵy qańtarda – 87,9 mln dollar) qurady.
2020 jylǵy qańtarda kóp eksporttalǵan AÓK ónimderiniń tobyna: AÓK ónimi eksportynyń jalpy kóleminiń 17,9% — bıdaı jáne meslın, 12,5% — arpa, 11,9% — un, 9,2% — maqta talshyǵy, 8,5% — zyǵyr tuqymy, 7,6% — ósimdik maıy, 3,6% — kúnbaǵys dáni, 1,8% — jasymyq, 1,6% — balyqtyń jon eti (muzdatylǵan) kiredi.
Sondaı-aq respýblıka úshin áleýmettik mańyzy joǵary azyq-túlik taýarlarynyń keıbir túrlerine tyıym salyndy. Tizimge engizý úshin mynadaı belgiler eskerildi: ishki jáne syrtqy naryqtardaǵy joǵary suranys (un, bıdaı, kúnbaǵys maıy), ishki naryqtaǵy ımporttyń joǵary úlesi (qant), óndiristiń maýsymdylyǵyna baılanysty ishki naryqta jetkiliksiz bolýy (qaraqumyq, kartop).
Qazaqstan Respýblıkasynyń aýmaǵynan shyǵarýǵa tyıym salynǵan taýarlar tizbesi:
Qant — otandyq óndiris kóleminiń jetkiliksizdigi, ishki naryqta qant ımportynyń joǵary úlesi;
Qaraqumyq, qaraqumyq jarmasy, kartop jáne pııaz — ishki jáne syrtqy naryqtardaǵy joǵary suranys, qaraqumyq jarmasy men shıkizaty eksportynyń joǵary úlesi, maýsymaralyq kezeńde kóleminiń jetkiliksizdigi;
Tazartylǵan kúnbaǵys maıy men kúnbaǵys dáni — shıkizatqa jáne maı tuqymyna ishki jáne syrtqy naryqtarda joǵary suranystyń bolýyna baılanysty qamtamasyz etilýin azaıtý táýekeli.
Qazaqstan Respýblıkasynyń aýmaǵynan áketýge qatysty sandyq shekteýler engiziletin taýarlardyń tizbesi (kvotalar):
Un men bıdaı — ishki jáne syrtqy naryqtardaǵy joǵary suranys.
Sondaı-aq buǵan deıin Qazaqstannan áketýge tyıym salynǵan tazartylmaǵan kúnbaǵys maıy jáne tuqymdyq kartop sandyq shekteýler (eksportqa arnalǵan kvotalar) belgilengen taýarlar tizbesine engizilgen.
Aýyl sharýashylyǵy daqyldaryn sebý
Bıylǵy 6 mamyrdaǵy jaǵdaı boıynsha respýblıkanyń 13 óńirinde (Aqmola, Aqtóbe, Almaty, Atyraý, Shyǵys Qazaqstan, Jambyl, Batys Qazaqstan, Qaraǵandy, Qostanaı, Qyzylorda, Pavlodar, Soltústik Qazaqstan jáne Túrkistan oblystary) tuqym sebý aldyndaǵy jumystar júrgizilip jatyr.
Qazirgi tańda ylǵal jabý 16,3 mln ga nemese jospardyń 108% (15 mln ga), topyraqty tuqym sebý aldynda óńdeý — 2,9 mln ga nemese 41% (7 mln ga) júzege asyryldy.
Aýyl sharýashylyǵy daqyldaryn egý 12 oblysta (Aqtóbe, Almaty, Atyraý, Shyǵys Qazaqstan, Jambyl, Batys Qazaqstan, Qaraǵandy, Qyzylorda, Mańǵystaý, Qostanaı, Pavlodar, Túrkistan oblystary) qolǵa alynǵan.
Atap aıtqanda, dándi jáne dándi-burshaqty daqyldar 907 myń ga nemese josparlanǵan jerdiń 6,2%, maıly daqyldar – 382 myń ga (12,6%), kókónis-baqsha daqyldary men kartop – 199 myń ga (44,5%), qant qyzylshasy – 17,4 myń ga (83,3%), maqta – 54 myń ga (45,2%), kópjyldyq shópter – 170 myń ga (54,7%) jerge egildi.
Kóktemgi-egis jumystary qalypty rejımde júrgiziledi, bul rette osy jyldyń egis jumystarynyń qarqyny ótken jyldyń qarqynynan joǵary.
Sharýalardy qoldaý, salyqtan bosatý
Úkimet Qaýlylarymen mynadaı qoldaý sharalary kózdelgen:
2020 jylǵy 31 jeltoqsanǵa deıin aýyl sharýashylyǵy ónimderin óndirýshiler aýyl sharýashylyǵy maqsatyndaǵy jerlerge jer salyǵynan bosatyldy;
barlyq salyqtar boıynsha 2020 jylǵy 15 tamyzǵa deıingi merzimge oryndalmaǵan salyq mindettemeleri boıynsha ósimpul esepteý toqtatyldy jáne salyq eseptiligin tapsyrý merzimi 2020 jyldyń 3-toqsanyna aýystyryldy;
QQS esepke alý ádisimen tólenetin ımporttalatyn taýarlar tizbesine iri qara mal jáne asyl tuqymdy balapandar engizilgen;
2020 jylǵy 1 qazanǵa deıin áleýmettik mańyzy bar azyq-túlik taýarlary boıynsha QQS mólsherlemesi 8% kóleminde belgilengen.
Sondaı-aq barlyq shaǵyn, orta, mıkrobıznes sýbektileri úshin:
2020 jylǵy 1 maýsymǵa deıin salyqtar men áleýmettik tólemderdi tóleý merzimi uzartyldy;
2020 jylǵy 1 maýsymǵa deıin salyq jáne keden bereshegin májbúrlep óndirip alýdyń barlyq sharasy toqtatyldy.
Budan ózge, shaǵyn jáne mıkro bıznes sýbektileri úsh jylǵa tabys salyǵyn tóleýden bosatylǵan.
