Qazaqstan jańa ken oryndaryn izdeý jumystaryn jandandyrady
Ken oryndaryn úzdiksiz ıgerý paıdaly qazbalar qoryn taýysady
Elimizdiń Ekologııa, geologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligi jumys istep turǵan ken oryndarynyń basym bóligindegi qor jańa ken oryndaryna barlaý júrgizilmese, taıaý keleshekte taýsylatynyn boljap otyr.
QR Úkimetiniń deregine sáıkes, ekonomıkanyń óndirýshi sektory jalpy ishki ónimniń shamamen 30 paıyzyn qamtamasyz etip otyr.
Qorlardy tolyqtyrý men jańa ken oryndaryn barlaý jumystarynyń júrgizilýine elimizdiń geologııalyq salasy jaýap beredi. Sondyqtan da qazirgi ýaqytta bul salaǵa nazar nazar aýdarý qajettigi pisip jetilgen.
Osy oraıda Qazaqstannyń geologııalyq barlaý qyzmeti damymaǵanyn da ashyq aıtý kerek. 30 jyldyń ishinde elimizde birde bir jańa ken orny paıdalanýǵa berilgen joq. Onyń naqty sebepteri de bar.
Aıta keterligi, keńes zamanynda birden úsh jáne odan da kóp odaqtas respýblıkany shıkizatpen qamtamasyz etý úshin iri ken oryndaryn izdeý jáne ıgerýge basymdyq berilip keldi. Tipti shaǵyndaý ken oryndary tabylǵanymen oǵan nazar aýdarmastan iri qorlardy izdeý jumystary júrgiziletin. Al táýelsizdik alǵannan beri sol zamanda ashylǵan ken oryndaryn ıgerý jalǵasýda. Óndirilgen shıkizat ishki naryqty qamtamasyz etip qana qoımaı satýǵa da jetetin.
2020-2022 jyldary memleket geologııalyq barlaý jumystaryna 30 mlrd teńge qarajat saldy. Qazirgi ýaqytta Qazaqstandaǵy bul salaǵa salynǵan ınvestıtsııa kólemi tómen bolyp sanalady. Elimizde 1 sharshy shaqyrym jerge ne bári 11 dollar ınvestıtsııa salynsa, Avstralııada 167, al Kanadada 203 dollar quıylady. Sonymen qatar mundaı salym nátıjesin de berip otyr, bul atalǵan elderdiń ómir deńgeıiniń joǵary ekendiginen de baıqalady.
El ekonomıkasy úshin geologııalyq barlaý nelikten mańyzdy?
Energetıka salasynyń sarapshysy, «Qazaqstannyń energetıkalyq aspektileri» zertteý ortalyǵynyń dırektory Almaz Ábildaevtyń paıymynsha, qazirgi ýaqytta memlekettiń ekonomıkasy úshin geologııalyq barlaýdy damytýdyń qanshalyqty mańyzdy ekenin túsiner sát týdy.
«Qazaqstan – bul shıkizat eli. Elimiz paıdaly qazbalar men resýrstardy eksportqa shyǵaryp, óńirlik jáne álemdik energetıkalyq qaýipsizdikti qamtamasyz etýmen aınalysady. Árıne tabys ta taýyp otyr. Negizgi kiris shıkizatty satýdan túsetindikten «jasyl ekonomıkaǵa» qajetti ári suranys joǵary lıtıı, nıkel syndy sırek kezdesetin metalldardy óndirýdi arttyryp, jetkizý kólemin de ulǵaıtý qajet. Soǵan oraı eksportqa baǵdarlanǵan shıkizatty óndirýdi jalǵastyrý úshin geologııalyq barlaýǵa qarajat quıý qajet. Óıtkeni, memleket kiristen túsken qarajat esebinen halyqtyń energetıkalyq jáne áleýmettik qaýipsizdigin qamtamasyz etedi. Respýblıka shıkizatty syrtqa satyp, ishki tutyný mindetterin sheshedi, jylýmen, elektr energııasymen qamtıdy», - dedi sarapshy.
Onyń atap ótýinshe, 2021 jyldyń qorytyndysynda elimiz 86 mln tonna munaı óndirdi. Al ishki naryqqa qajetti munaı kólemi ne bári 17 mln tonnany quraıdy. Qalǵan shıkizat álemdik naryqqa jetkiziledi.
«Jer qoınaýy halyqtyń ıgiligi úshin jumys isteıdi. Biraq, búginde ol taýsylýǵa jaqyn jáne el balansyn resýrstarmen tolyqtyrý qajettigi týyndaıdy. Munyń barlyǵy sońǵy ýaqytta geologııalyq barlaýdyń naqty nátıjeleriniń bolmaýynan oryn alýda. Al sheteldik ınvestorlardy birshama barlanǵan ýchaskeler ǵana qyzyqtyrady. Sońǵy ýaqytta memleket geologııalyq barlaý máselesiniń mańyzdylyǵyn túsinip, bul arnaǵa kúsh salyp jatqanyn baıqap otyrmyz. Salaǵa ınvestıtsııa kólemin arttyrýǵa nyq nıeti bar», - dedi ol.
Onyń atap ótýinshe, salanyń damýyna jan bitirý úshin keńes zamanynda ashylyp, kólemi shaǵyn bolǵandyqtan ıgerilmeı qalǵan ken oryndarynan bastaý qajet.
QR Úkimetiniń dereginshe, búginde geologııany damytý úshin qatty paıdaly qazbalardy izdeýge arnalǵan lıtsenzııalaý jeńildetilip, shaǵyn geologııalyq barlaý kompanııalaryna jaǵdaı jasalyp jatyr.
Ekologııa mınıstrligi munaı men metalldardyń jańa ken oryndaryn izdeýge kirispek
Búginde elimizde memleket balansyna jalpy jıyny 8 myńnan astam ken orny tirkelgen. Onyń ishinde 317 kómirsýtek, ıaǵnı munaı, gaz, kondensat ken oryndary jumys isteıdi. Budan bólek, 910 qatty paıdaly qazbalar ken orny bolsa, 3 myńnan astamy keń taralǵan paıdaly qazbalarǵa tıesili. Sonymen qatar shamamen 4 myń jerasty sý ken orny bar. Qazaqstanda munaıdyń balanstyq qory 4,4 mlrd tonnany, gaz 3,8 trln tekshe metrdi, kondensat 414 mln tonnany quraıdy. Munan bólek metall paıdaly qazbalardyń 37 jáne metall emes paıdaly qazbalardyń 65 túri anyqtalǵan.
Endigi ýaqytta Qazaqstan jer qoınaýyn memlekettik geologııalyq zerdeleý jumystaryn kúsheıtýdi kózdep otyr. Al bul keleshegi zor ken oryndaryn anyqtap, ony ıgerýge berýdiń negizgi ádisteriniń biri sanalady.
QR Ekologııa, geologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstri Serikqalı Brekeshevtiń aıtýynsha, qazirgi ýaqytta alańdardy geologııalyq jete zertteý, geologııalyq-mıneragendik jáne tereń geologııalyq kartalaý jumystary júrgizilip jatyr. Josparǵa sáıkes 2026 jylǵa qaraı Qazaqstan jerlerin zertteý jumystary 680 myń sharshy shaqyrymǵa ulǵaıyp, jalpy kórsetkish 2,2 mln sharshy shaqyrymǵa deıin jetedi.
Onyń málimetinshe. elimizde jańa ken oryndaryn ashý úshin aıtarlyqtaı perspektıvalar bar. Geologtar kómirsýtekter bóliginde shamamen 76 mlrd tonna shartty otynnyń boljamdy resýrstary jáne ártúrli dárejede zerttelgen 15 shógindi basseındi bóledi. Búgingi tańda munaı-gaz óndirisiniń barlyq kólemi ıgerilgen 5 basseınge tıesili. Onyń ishinde eń irisi Kaspıı mańy bolyp sanalady jáne oǵan eldiń resýrstyq bazasynyń shamamen 80 paıyzy tıesili ekendigi belgili.
Memleket basshysynyń tapsyrmasyn oryndaý barysynda qala quraýshy kásiporyndardyń turaqty jumys isteýin qamtamasyz etý úshin, ekonomıkanyń negizin taý-ken metallýrgııa kesheni quraıtyn Rıdder, Hromtaý, Jezqazǵan, Temirtaý jáne Balqash monoqalalaryna jaqyn ornalasqan 7 perspektıvaly ýchaskede izdestirý jumystary qolǵa alynǵan. Atap aıtqanda, bıyl Qara-Aıaq jáne Mýncha ýchaskelerinde sırek kezdesetin metaldardy anyqtaý jumystary jalǵasýda. 12 ýchaske boıynsha sırek kezdesetin metaldardy anyqtaý perspektıvalaryn anyqtaý boıynsha jumystardy bastaý úshin konkýrstyq rásimder júrgizilýde.
Kaspıı mańy oıpatynyń tereń qurylysyn zertteý maqsatynda «Eýrazııa» jobasy boıynsha jumys bastaldy. Byltyr jobanyń 1-shi kezeńin júzege asyrý qolǵa alyndy. Ol geologııalyq-geofızıkalyq materıaldardy zamanaýı tehnologııalar boıynsha taldaýdy, jınaqtaýdy jáne qaıta túsindirýdi qamtıdy. Ekinshi jáne úshinshi kezeńderdi iske asyrý ınvestıtsııalar esebinen kózdeledi. Zertteý nátıjeleri boıynsha jeke ınvestıtsııalar esebinen tereńdigi 10-15 shaqyrymǵa deıingi uńǵymany burǵylaý josparlanýda. Bul geologııalyq qımany zertteýge jáne kómirsýtekterdi izdeýge qatysty basseınniń áleýetin baǵalaýǵa múmkindik beredi.
«Osylaısha, memleket tereń kókjıekter men asa tereń burǵylaýǵa geologııalyq-geofızıkalyq zertteýlerdiń derekter bankin quratyn bolady jáne munaı men gazdyń iri ken oryndaryn ashý múmkindigine ıe bolady», - degen edi Serikqalı Brekeshev.
Otandyq geologııa ǵylymyn ne úshin damytý kerek?
Jańa ken oryndaryn ashý jyldan jylǵa barynsha kúrdeli ári qymbat bola túsýde. Sondyqtan da táýekelderdiń aqtalýy jáne geologııalyq barlaýǵa jumsalǵan qarajattyń negizdi bolýyn qamtý úshin geologııa ǵylymyn damytý qajet. Ǵylymdy damytý, sonymen qatar óńdeýshi ónerkásipti shıkizatpen qamtamasyz etý maqsatynda Ulttyq geologııalyq qyzmet qurylǵan.
Aıta keterligi, «Qazaqstandyqtardyń ál-aýqatyn arttyrýǵa baǵyttalǵan turaqty ekonomıkalyq ósim» Ulttyq jobasy aıasynda «Geologııa salasyn damytý» baǵyty kózdelgen. Beıindi mınıstrliktiń málimetterine qaraǵanda, taıaý ýaqytta geologııa salasyndaǵy ǵylymdy damytýǵa 5 mlrd teńgeden astam qarajat jumsaý josparlanyp otyr.
Geologııa jáne jer qoınaýyn paıdalaný aqparattyq júıesi ınvestorlarǵa obektini izdeýdi jeńildetedi
Al Úkimet ınvestorlardy salaǵa tartý úshin qandaı is-shara qolǵa almaq? Ony taıaýda geologııa salasyn damytý perspektıvalary qaralǵan Úkimet otyrysynda Premer-Mınıstr Álıhan Smaıylov aıtyp, geologııa jáne jer qoınaýyn paıdalaný salasyndaǵy ınvestorlarǵa geologııalyq málimetterdi qoljetimdi etý úshin aqparattyq júıe qurý qajettigine nazar aýdartqan bolatyn. Sonymen qatar Ekologııa, geologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligine, Tsıfrlyq damý, ınnovatsııalar jáne aeroǵarysh ónerkásibi, Energetıka, Indýstrııa jáne ınfraqurylymdyq damý mınıstrlikterimen birlesip, jyl sońyna deıin «KAZNEDRA» platformasyn ázirleý jáne qoldanysqa engizý boıynsha qajetti is-sharalar qabyldaýdy tapsyrǵan edi.
Munan bólek, barlaý jáne óndirý quqyǵyn alýǵa múmkindik beretin Memlekettik jer qoınaýy qoryn basqarý baǵdarlamasy ýaqytyly jańartylyp otyratyn bolady. Ol úshin Indýstrııa jáne ınfraqurylymdyq damý mınıstrligi Energetıka, Ekologııa, geologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrlikterimen birlesip, jer qoınaýyn paıdalanýǵa bolatyn respýblıkanyń barlyq aýmaǵyn baǵdarlamaǵa qosady. Sondaı-aq Úkimet Jer qoınaýyn paıdalanýǵa arnalǵan qoldanystaǵy kelisimsharttardy uzartý protsedýrasyn jeńildetetin bolady. Qazir oǵan kóp ýaqyt ketedi.
Geologııalyq barlaýdy damytý eldiń energetıkalyq qaýipsizdigin kúsheıtedi
Energetıka salasynyń sarapshysy Almaz Ábildaevtyń pikirinshe, geologııalyq barlaýdy kúsheıtý eldiń energetıkalyq qaýipsizdigin kúsheıtetin bolady.
«Máselen, qazirgi sátte memlekettik kompanııalar gaz óndirýdi júzege asyrmaıdy desek te bolady. Bul da geologııalyq barlaýǵa baılanysty jaıt. Memleket Ózbekstan men Reseıdegideı óziniń gazyn óndirýdi damytýy tıis. Dál osy jaıtqa tek energetıkalyq qana emes, eldiń ekologııalyq qaýipsizdigi de baılanysty», - dep sanaıdy sarapshy.
Sonymen qatar ol salada mamandardyń jetispeýshiligi jáne zeınet jasyna jetýine baılanysty jumystan ketý problemasy bar ekendigin atap ótti.
«Óıtkeni, Qazaqstanda geologııa uzaq ýaqyt boıy damyǵan joq. Qazirgi ýaqytta kásibı mamandardyń basqa salaǵa aýysý problemasy bar. Sondaı-aq keńes zamanynda bilim alǵan mamandar jasy jetip, zeınetke shyǵyp jatyr. Sol sebepti uzaqmerzimdi ári oryndalatyn strategııa júkteý, qandaı energetıkalyq saıasat júrgizýge qatysty keshendi ádisterdiń bolǵany mańyzdy», - dedi Almaz Ábildaev.
QR Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń deregine sáıkes, búginde elimizde «geologııa» mamandyǵy boıynsha bakalavrıatta 483, magıstratýrada 5 jáne doktorantýrada 2 adam bilim alyp jatyr.
Aıta keterligi, Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev osy jyldyń 10-11 mamyry kúnderi Túrkııa Respaýblıkasyna jasaǵan sapary barysynda Qazaqstan túrik ınvestorlaryna asyl jáne tústi metalldardy geologııalyq barlaý salasyndaǵy daıyn 5 jobany usyna alatyndyǵyn málimdegen bolatyn.
