Qazaqstan-Vetnam: Jahandyq ekonomıkalyq arhıtektýradaǵy damýshy elder úni
ASTANA. KAZINFORM – Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń shaqyrýymen Qazaqstanǵa Vetnam Kommýnıstik partııasy Ortalyq Komıtetiniń Bas hatshysy To Lam memlekettik saparmen keledi. Osy oraıda Vetnam premer-mınıstriniń orynbasary, syrtqy ister mınıstri Býı Than Shon Kazinform agenttigine eksklıýzıv suhbat berip, Qazaqstan-Vetnam qarym-qatynasynyń jaı-kúıi jaıly egjeı-tegjeıli aıtyp berdi.
- Qazaqstan men Vetnam qarym-qatynasy ózara qyzyǵýshylyq týdyratyn barlyq baǵytta keńeıip kele jatyr. Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń 2023 jyly Vetnamǵa resmı sapary aıasyndaǵy kelissózder qorytyndysynda aıtarlyqtaı jandana tústi. Vetnam Kommýnıstik partııasy Ortalyq Komıtetiniń Bas hatshysy To Lamnyń Qazaqstanǵa memlekettik sapary qarym-qatynastyń jańa paraǵyn ashady. Osy turǵyda ınvestıtsııalyq jáne saýda-ekonomıkalyq salalardaǵy qazirgi yntymaqtastyq jaıynda ne aıtýǵa bolady? Seriktestigimizdi qaı baǵyttarda kúsheıte túsken jón?
- Geografııalyq turǵyda bir-birinen shalǵaıda ornalasqanyna qaramastan Vetnam men Qazaqstandy dástúrli dostyq pen jyly qarym-qatynas baılanystyrady. Sońǵy jyldary yntymaqtastyǵymyz, ásirese ekonomıka, saýda jáne ınvestıtsııa salalarynda barynsha tyǵyz ári nátıjeli bola tústi.
Qazaqstan Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaqtaǵy Vetnamnyń saýda máni jaǵynan ekinshi seriktesi sanalady. 2024 jyly ekijaqty saýda-sattyq kólemi 800 mln dollardan asyp tústi. Bul - 2023 jylǵy kórsetkishten 2 ese kóp. 2025 jyldyń І toqsanynda ǵana taýar aınalymy 146,3 mln dollarǵa jetip, jyldyq esepteýde 18,4 paıyzǵa ulǵaıdy.
Ekonomıka, saýda, ǵylymı jáne tehnıkalyq yntymaqtastyq jónindegi úkimetaralyq komıtet qurylyp, onyń 11 otyrysy ótti. 2023-2025 jyldarǵa arnalǵan birlesken is-qımyl jospary júzege asyrylyp jatyr, ony 2030 jylǵa deıin uzartý keleshegi mol. Sonymen qatar Vetnamnyń Qazaqstandaǵy Saýda ókildigi men Vetnam-Qazaqstan birlesken iskerlik keńesin qurý máselesi de ilgerilep keledi.
Investıtsııalyq jobalar sany kóp bola qoımaǵanymen, vetnamdyq kompanııalar tarapynan Qazaqstan naryǵyna qyzyǵýshylyqtyń turaqty túrde artyp kele jatqany baıqalady. Týrızmdegi yntymaqtastyq pen halyqtarymyzdyń alys-berisi keńeıip keledi. Aptasyna 21 tikeleı áýe reısi qatynaıdy. Al ótken jyly Qazaqstan týrısteriniń sany 150 myńǵa jetti.
Qol jetkizilgen jetistikterge qaramastan, yntymaqtastyq áleýeti áli de joǵary. Kólik baılanysyn, ásirese temir jol qatynasyn damytýǵa basa mán bergen jón. Eki eldiń eksporttyq taýarlarynyń bir-birimen básekelestigi óte tómen. Bul Qazaqstanǵa jáne ol arqyly Shyǵys-Batys, Soltústik-Ońtústik transulttyq dálizder arqyly ózge elderge vetnam eksportyn arttyrý úshin múmkindikter ashady.
Munan bólek, elderimiz qarjy, energetıka, munaı men gaz, taý-ken óndirý, bilim, ǵylym jáne tehnologııalar salalarynda, sondaı-aq tsıfrlyq tehnologııalar, «jasyl» energetıka, aldyńǵy qatarly materıaldar men jasandy ıntellekt syndy keleshegi zor baǵyttarda yntymaqtastyqty keńeıtý úshin zor áleýetke ıe.
Bas hatshy To Lamnyń Qazaqstanǵa memlekettik sapary elderimiz arasyndaǵy dástúrli dostyqty odan ary nyǵaıtyp, jan-jaqty yntymaqtastyq úshin jańa strategııalyq múmkindikter ashatyndyǵyna senimim mol.
- Vetnam men Qazaqstan aldynda turaqty damýdy ilgeriletý men klımattyń ózgerýi tusynda qandaı múmkindikter men syn-tegeýrin bar?
- Turaqty damý jáne klımattyń ózgerýine qarsy kúres salasyndaǵy yntymaqtastyq Vetnam men Qazaqstan qarym-qatynasyndaǵy jańa, biraq óte perspektıvaly baǵyt sanalady. Bul taqyryp aldaǵy sapar barysynda strategııalyq seriktestik ornatý týraly birlesken deklaratsııaǵa alǵash ret engizildi.
Klımattyń ózgerýin qosa alǵanda, kóbeıip jatqan syn-tegeýrinder jaǵdaıynda elderimizdiń turaqty damý maqsatynda keleshektegi ózara is-qımyldyń jan-jaqty jáne mazmundy negizin pysyqtaýǵa múmkindik bar.
Bizde myqty saıası negiz jáne jahandyq maqsattarǵa, onyń ishinde Parıj kelisimine qatysty ortaq mindettemeler de bar. Vetnamnyń tabıǵı apatty joıý jáne aýyl sharýashylyǵyn turaqty damytý, al Qazaqstannyń sý resýrstaryn basqarý jáne jańartylatyn energııany damytý salasynda tájirıbesi mol.
Degenmen, tabıǵı jaǵdaılardaǵy, qarjylyq jáne tehnologııalyq daıyndyq deńgeılerindegi, ınstıtýtsıonaldyq bazadaǵy jáne qorshaǵan ortany basqarýdaǵy aıyrmashylyqtar belgili bir qıyndyqtardy týdyrady. Saıası erik-jigerdi naqty baǵdarlamalar men jobalarǵa aınaldyrý qajet.
Strategııalyq kózqarasty eskere otyryp, Vetnam Qazaqstanmen ǵylymı zertteýler, jasyl tehnologııalardy berý, aınalmaly ekonomıkany damytý, ekologııa jáne klımattyń ózgerýi salasynda kadrlardy daıarlaý sııaqty baǵyttarda yntymaqtastyq ornatýǵa nıetti. Sonymen qatar biz halyqaralyq forýmdarda bastamalardy birge ilgeriletip, jahandyq damýdyń barynsha ınklıýzıvti ári turaqty sáýletin qalyptastyrý úshin damýshy elder únin kúsheıtýge úmit artamyz.
- Vetnam men Qazaqstannyń tarıhta da, mádenıette de ortaq taqyryby kóp. Elderimiz ulttyq táýelsizdik jolyndaǵy kúreste kóptegen aýyrtpalyq pen qıyndyqty bastan keshirdi. Búginde Vetnamnyń syrtqy saıası baǵdaryna qandaı tarıhı sabaq negiz boldy?
- Vetnamnyń táýelsizdik úshin kúrestegi, ulttyq birigýdegi, jańarýdyń zamanaýı baǵytyndaǵy tamasha jetistikteri onyń syrtqy saıası qyzmetimen tyǵyz baılanysty. Sońǵy 80 jyl ishinde jınaqtalǵan qundy sabaqtar áli de ózekti bolyp qala beredi jáne ulttyq damýdyń jańa dáýirindegi Vetnam dıplomatııasynyń jolyn sáýlelendiredi.
Birinshi sabaq – eń joǵary ulttyq múddeni qamtamasyz etý. Vetnam dıplomatııasy árqashanda Prezıdent Ho Shı Mınniń: «Árqashan ult múddesine qyzmet et» degen ósıetin ustanady. Búgingi tańda ulttyq múddeler teńdik, yntymaqtastyq, ózara tıimdilik jáne BUU Jarǵysy men halyqaralyq quqyq normalaryn saqtaý qaǵıdattaryna negizdelgen syrtqy saıasattyń negizgi baǵdary men negizi bolyp qala beredi.
Ekinshi sabaq – ishki resýrstardy ýaqyt múmkindikterimen ushtastyrý. Qazirgi jaǵdaıda dıplomatııa syrtqy resýrstardy jumyldyrýda jetekshi ról atqarady: álemdik úrdister, yntymaqtastyq pen damý, tórtinshi ónerkásiptik revolıýtsııa jetistikteri, tsıfrlyq transformatsııa, «jasyl» kóshý jáne eldiń damýyna yqpal etetin basqa da faktorlar.
Úshinshi sabaq – syrtqy saıasat pen qorǵanys, qaýipsizdik jáne saıasatty ázirleýde de, júzege asyrýda da ózge sektorlarmen arasyndaǵy tyǵyz úılesimdilik. Búginde syrtqy saıasat, qorǵanys, qaýipsizdik jáne basqa da salalar táýelsizdikti, egemendik pen aýmaqtyq tutastyqty qamtamasyz etýdiń, sondaı-aq beıbit, turaqty jáne qolaıly halyqaralyq jaǵdaı jasaýdyń negizgi quramdas bóligi retinde qarastyrylady.
Tórtinshi sabaq – syrtqy álemmen belsendi ıntegratsııa. Bul búkil saıası júıe men halyqtyń damý qozǵaltqyshy men ortaq mindetine aınalatyn jan-jaqty, keń jáne tıimdi halyqaralyq ıntegratsııany bildiredi.
Osynaý teńdessiz sabaqtar ózgermeli halyqaralyq mán-mátinge beıimdelýge múmkindik berip, eldiń halyqaralyq arenadaǵy bedelin nyǵaıtyp, Vetnamnyń syrtqy saıası strategııasyn qalyptastyrýyn jalǵastyryp keledi.
- AQSh pen Qytaı arasyndaǵy uzaqqa sozylǵan shıelenis Azııa-Tynyq muhıty aımaǵyndaǵy qaýipsizdik pen turaqtylyqqa qaýip tóndirýi yqtımal. Osynyń aıasynda Vetnam áli de bolsa aımaqtyq qaýipsizdikti qamtamasyz etýdegi mańyzdy oıynshy retinde qarastyrylady. Saıasattaǵy qandaı prıntsıpter men túzetýler Vetnamǵa osyndaı kúrdeli jaǵdaıda kúsh ortalyqtary arasyndaǵy tepe-teńdikti saqtaýǵa múmkindik beredi?
- Vetnamnyń dáıekti jáne jan-jaqty syrtqy saıası baǵdary táýelsizdik, ózin-ózi qamtamasyz etý, ártaraptandyrý jáne syrtqy baılanystardyń kóp vektorlyǵy qaǵıdatyna negizdelgen. Vetnam halyqaralyq yqpaldastyq protsesine belsendi jáne bastamashyl túrde qatysa otyryp, halyqaralyq qoǵamdastyqtyń dosy, senimdi seriktesi jáne jaýapty múshesi bolýǵa umtylady.
Vetnam dıplomatııasynyń basty qaǵıdasy – BUU Jarǵysy men halyqaralyq quqyq negizinde eń joǵary ulttyq múddelerdi qorǵaý, táýelsizdik, egemendik, birlik pen aýmaqtyq tutastyqty tabandylyqpen qorǵaý, sonymen qatar beıbitshilik pen turaqtylyqty saqtaý maqsatynda «prıntsıpterde beriktik, is-áreketterde ıkemdilik» qaǵıdatyn ustaný.
Munan bólek, Vetnam «tórt joq» qorǵanys saıasatyn ustanady: Áskerı odaqtar joq. Bir elmen basqa elge qarsy odaqtastyq joq. Vetnam jerinde sheteldik áskerı bazalarǵa jáne ony úshinshi elderge qarsy paıdalanýǵa jol joq. Halyqaralyq qatynastarda kúsh qoldanýǵa nemese ony qoldanamyn dep qorqytýǵa jol joq.
Osynyń negizinde halyqaralyq jáne aımaqtyq aýytqýlarǵa qaramastan, Vetnam ashyq jáne teńgerimdi syrtqy saıasat qalyptastyryp otyr. El 194 memleketpen dıplomatııalyq qarym-qatynas ornatty jáne 70-ten astam halyqaralyq uıym men forýmdardyń belsendi qatysýshysy sanalady. 34, onyń ishinde BUU Qaýipsizdik keńesiniń turaqty jáne turaqty emes barlyq múshesimen strategııalyq jáne jan-jaqty seriktestigi bar. Sondaı-aq, Vetnam jahandyq jáne óńirlik problemalardy sheshýge de belsendi úles qosyp, óńirlik qaýipsizdik sáýletinde ASEAN-nyń negizgi rólin ilgeriletip keledi.
Keıingi 30 jyldan astam ýaqytta eki el baılanysy qalaı nyǵaıdy? Kazinform analıtıkalyq sholýshysy osy taqyrypty taldap kórgen edi.