Qazaqstan úshin Shyǵys Eýropa elderi EO-ǵa «dostyq esigi» – Taısııa Marmontova
ASTANA. KAZINFORM – «Eýrazııalyq monıtorıng» saraptamalyq zertteý ortalyǵynyń sarapshysy Taısııa Marmontova Kazinform agenttiginiń sholýshysyna bergen suhbatynda Shyǵys Eýropamen ózara is-qımyldy tereńdetý úshin Qazaqstanǵa ne kerektigin aıtty.
– Qazaqstan men Majarstan, Slovakııa, Bolgarııa elderin qosa alǵanda Shyǵys Eýropa memleketteri arasyndaǵy qazirgi qarym-qatynasty qalaı sıpattar edińiz? Mamyrdyń sońy men maýsymnyń basynda atalǵan úsh eldiń basshylarymen joǵary deńgeıdegi kelissózder júrgizilgeni belgili. Qandaı da bir ortaq úrdis nemese árbir elmen biregeı qarym-qatynas bar ma?
– Iá, bir jaǵynan ortaq sıpaty, al ekinshi jaǵynan ózara is-qımyl baǵyttary boıynsha biregeı erekshelikteri bar ekenin durys ańǵarǵansyz. Ortaq úrdis – yntymaqtastyqtyń barynsha syndarly sıpaty. Qazaqstan Shyǵys Eýropa elderimen qarym-qatynasyn saýda-sattyqty, ınvestıtsııany ǵylymdy, tehnologııany, bilimdi damytý úshin qalyptastyrýda. Majarstan, Slovakııa, Bolgarııa jáne Qazaqstan arasynda ıdeologııalyq qarama-qaıshylyq joq. Munyń ústine ózara is-qımyl formaty negizinen ekijaqty.
Úsh el de EO men NATO-nyń múshesi. Al Qazaqstan olarmen jalpyeýropalyq format aıasymen shektelmeı, tikeleı jumys isteıdi. Bul bizge «ıneniń kózinen» ótýge, ıaǵnı geosaıası soǵystardyń qandaı da bir sanktsııasyna ushyramaýǵa múmkindik berýi ábden yqtımal. Qarym-qatynas ekonomıkaǵa, energetıkaǵa, logıstıkaǵa baǵyttalǵan.
Eń aldymen, Shyǵys Eýropanyń elimizge degen qyzyǵýshylyǵy Qazaqstannyń Azııa men Eýropa arasyndaǵy orny men logıstıkalyq jáne energetıkalyq kópir retindegi róline baılanysty.
Al Qazaqstanǵa birinshi kezekte eýropalyq naryq qyzyǵýshylyq týdyrady. Bul – ınnovatsııalar men tehnologııalar. Jalpy alǵanda, bul eldermen jaqsy qarym-qatynastamyz. Bul jerde eshqandaı sanktsııa nemese geosaıası qysym joq.
Majarstanmen shynymen de erekshe qarym-qatynasymyz bar. Ol – Qazaqstannyń Shyǵys eýropadaǵy negizgi seriktesteriniń biri. 2013 jyldan beri strategııalyq seriktestik jumys isteıdi, joǵary deńgeıde belsendi baılanys bar. Majarstan – Qazaqstannyń Vıshegrad toby formatymen baılanysyn damytýda bastamashysy ári belsendi qatysýshysy. Ekonomıkada Majarstan ýranǵa, energetıkalyq resýrstarǵa jáne aýyl sharýashylyǵy ónimderine óte belsendi qyzyǵýshylyq tanytyp otyr. Qazaqstan stýdentterine arnalǵan Stipendium Hungaricum stıpendııalyq baǵdarlamasy da qyzyqty.
Bolgarııaǵa keler bolsaq, onda munda bári tynysh deýge bolady. Qujattar turǵysynda strategııalyq seriktestik joq. Biraq qarym-qatynas reńi aıtarlyqtaı dostyq beıilde. Jaqynda ǵana Prezıdenti kelip, ony Aqorda saltanatty túrde qabyldady. Jalpy, taýar aınalymynyń qarqyndy damýy baıqalady. Biraq qyzyǵy, Bolgarııa bizden kóbirek satyp alady. Sonymen qatar Bolgarııa Qazaqstandy ótkizý naryǵy jáne Orta dáliz aıasynda tranzıttik el retinde qarastyrady. Bul qyzyǵýshylyq rásimdelgen memorandýmda kórinis tapqan.
Energetıka salasynda da baılanys damyp keledi. Aıtpaqshy, Bolgarııa bizden munaıdy kóbirek satyp alady. Bilim berý salasynda belgili bir deńgeıde baılanys bar. Keremet mysal: tanymal bolgar ǵalymy, doktor Tatıana Dronzına EUÝ-de shyn máninde bolashaǵy zor birqatar ǵalymnyń doktorlyq dıssertatsııalaryna ǵylymı jetekshilik etedi.
Slovakııa – kóterilip kele jatqan úrdis. El Qazaqstanǵa jasyl tehnologııalardy, IT jáne mashına jasaý salalaryn belsendi túrde ilgeriletip jatyr. Jalpy alǵanda, Qazaqstanǵa EO-men ózara is-qımyl salasyndaǵy reformalardyń slovak tájirıbesi qyzyqty ári paıdaly. Óıtkeni, biz orta derjava retinde kóptegen seriktespen jáne halyqaralyq uıymdarmen qarym-qatynasty damytýǵa tyrysamyz.
Tutastaı alǵanda, Shyǵys Eýropamen ortaq úrdis – bul kún tártibin únemdeý, geosaıası qaıshylyqtardyń bolmaýy jáne Orta dálizge degen aıqyn qyzyǵýshylyq. Biregeı erekshelikteri árqaısysynyń óz taýashalary bar: Slovakııa – bul tehnologııa men ónerkásiptik qurylys; Bolgarııa – bul pragmatıka, energetıka jáne kólik; al Majarstan – bul qalaı degende de óńirdegi Qazaqstanǵa qatysty saıası kóshbasshy.
- Syrtqy saıasatymyz ben ekonomıkalyq múddemiz turǵysynan alǵanda Qazaqstan úshin Shyǵys Eýropa elderi qanshalyqty mańyzǵa ıe?
- Majarstandy qospaǵanda Shyǵys Eýropa elderi bizdiń strategııalyq áriptesimiz bolmasa da, belgili bir taýashalar boıynsha naqty seriktester dep ataýǵa bolady. Sonymen qatar, olar biz úshin qarym-qatynastardy ártaraptandyrý terezesi retinde óte mańyzdy.
Óıtkeni, Shyǵys Eýropa – ıdeologııalyq kedergilerdi kóp kórsetetin Batys Eýropaǵa qaraǵanda, EO aıasyndaǵy beıtarap óris. Joǵaryda atalǵan elder jaǵdaıǵa keńirek qaraıdy jáne taǵy da orta deńgeıdegi derjavalardyń qalaı jumys isteıtinin óte jaqsy kórsetedi.
- Elderimiz arasyndaǵy yntymaqtastyq úshin barynsha keleshegi zor dep ekonomıkanyń qandaı sektorlaryn atar edińiz?
- Qazaqstan Orta dálizge jáne EO naryǵyna shyǵýǵa múddeli, al Shyǵys Eýropa elderi bul turǵyda biz úshin ózindik «dostyq esigi» retinde áreket etedi. Tehnologııa transferti mańyzdy ekeni sózsiz. Óıtkeni Slovakııa men Majarstan ónerkásiptik jáne IT sheshimderdiń naqty kózderi sanalady.
Ekonomıkalyq turǵydan bul qosymsha, biraq negizgi naryq emes. Óıtkeni jyldyq saýda-sattyq kólemi 300-400 mln dollar, bul óte kóp emes. Degenmen, farmatsevtıka (Bolgarııa, Slovakııa), mashına jasaý jáne balamaly energetıka (Slovakııa), bilim berý (Majarstan, Bolgarııa), aýyl sharýashylyǵy (Bolgarııa) sııaqty salalar mańyzdy. Al munyń barlyǵy – jańa múmkindikter terezesi.
Soǵan oraı, saıası turǵyda bul – kóppolıarly álemniń qalyptasýy jaǵdaıynda kópvektorlyqty pash etý alańy. Bul – qalyptasyp jatqan halyqaralyq qatynastar jańa júıesiniń kókjıegi. Sebebi, majarstan, Bolgarııa, Slovakııa búginde Qazaqstanǵa qatysty barynsha teńgerimdi saıasatty jıi júrgizedi jáne bizge baılanystardy pash etý ári iri oıynshylarmen ǵana shektelip qalmaı, EO-men baılanystardy jolǵa qoıýdy jalǵastyrý óte tıimdi.
- Sizdiń paıymyńyzsha, Qazaqstan Shyǵys Eýropa memleketterimen qarym-qatynasty barynsha tıimdi damytý úshin qandaı qadam jasaı alady jáne jasaýy tıis te?
- Bul jerde barlyq almany bólek sebetterge salýǵa keńes berer edim. Óıtkeni, qazirgi tásil teńgerimsiz. Majarstan – «juldyz» jáne bul túsinikti te. Bizdi tarıhı turǵydan jaqyndastyratyn kóp dúnıe bar.
Basqa eldermen jol belsendi emes. Majarstanǵa tikeleı reıs joq, basqa elderge tipti poıyz aýystyrý arqyly jetemiz. Bul da ózekti másele. Múmkindikterdi jiberip almaý úshin ár elge bólek jol kartasy qajet.
Aıtalyq, Slovakııa – bul IT, jasyl ekonomıka taýashalary, osy baǵyttaǵy birlesken jobalardyń bolashaǵy zor. Jaqynda Ortalyq Azııaǵa sýperkompıýter jetkizildi. Bul salada da yntymaqtastyq ornatýǵa bolady.
Bolgarııa – bul energetıka jáne logıstıka. Bul jerde taǵy da Orta dálizdiń artyp kele jatqan mańyzdylyǵy erekshe ról atqarady. Bul rette sóz eń aldymen munaıǵa qatysty bolyp otyr. Onyń baǵasy kúrdeli geosaıası jaǵdaıǵa baılanysty óte qubylmaly bolyp tur.
Árıne, saıası dıalogty sáıkestendirý, prezıdentter, premer-mınıstrler, Syrtqy ister mınıstrlikteri basshylary deńgeıinde turaqty saparlardy qoldaý mańyzdy. Bolgarııamen, mysaly, iri halyqaralyq sammıtter alańyndaǵy kezdesýlerdi qospaǵanda, ol áli de aýyq-aýyq qana. Sondaı-aq Shyǵys Eýropadaǵy aımaqtyq forýmdarǵa qatysý mańyzdy, munda Qazaqstan áli de az qatysady.
Vyshegrad tobymen qarqyndy ózara is-qımyldy damytý, iri qalalar, óńirler, Parlamentter jelisi boıynsha barlyq yqtımal alys-beristi yntalandyrý qajet.
Bilim berý salasyndaǵy seriktestikti, shákirtaqyǵa ózara kvota bólýdi jandandyrý óte qajet. Qos dıplomdyq, jelilik magıstratýra baǵdarlamalaryn qurý perspektıvaly bolar edi: mysaly, sol Slovakııa ýnıversıtetterimen IT, kólik, Bolgarııamen energetıka. Bizdiń gýmanıtarlyq baǵyttaǵy ózara is-qımylymyz jaman emes. Biraq qandaı da bir tehnıkalyq baǵdarlamalar týraly jıi estimeımiz.
Іskerlik kooperatsııa: Orta dáliz aıasynda ınvestıtsııalyq alańdar qurý. Óıtkeni, qazir eýropalyq bıznesmenderdiń bul baǵyt arqyly qazaqstandyq naryqqa qalaı shyǵýǵa bolatyny týraly túsinigi az. Árıne, bul – jumsaq kúsh basymdyǵy. Óıtkeni mádenı jáne ǵylymı alys-beristi keńeıtý mańyzdy.
Shyǵys Eýropaǵa basymdyq bere otyryp, ǵylymı konferentsııalar men sarapshylar alańyn uıymdastyrý da jaman bolmas edi. Máselen, taıaýda Qytaı-Ortalyq Azııa Think Tank forýmy ótti. Vyshegrad formatymen yntymastyq aıasynda Astana klýb syndy is-shara uıymdastyrǵan jón bolar edi.
- Shyǵys Eýropamen ózara is-qımylymyz aıasynda EO elderi men Ortalyq Azııa úshin búginde jáne keleshekte qandaı múmkindikter ashylmaq?
Qazir Eýropalyq Odaq Ortalyq Azııa baǵytynda belsendi jumys isteı bastady. Eýropa bul jerde ózindik «proksı ról» atqara alady. Tıisinshe, Qazaqstan Majarstandaǵy, Slovakııadaǵy jáne Bolgarııadaǵy seriktesteri arqyly lobbıster sııaqty óz múddelerin Brıýssel arqyly ilgerilete alady.
Munan ary, árıne, Shyǵys Eýropa – Transkaspııdiń sońǵy núktesi. Soǵan oraı, logıstıkalyq habtar men birlesken kólik kásiporyndaryn damytý perspektıvaly sanalady. Bul jerde Shyǵys Eýropanyń qatysýymen ındýstrııalyq aımaqtar qurylýy múmkin. Qazaqstanda da, Shyǵys Eýropada da. Munyń ústine bizde Qytaıǵa qatysty jaqsy mysaldar bar.
Árıne, bul – jasyl ekonomıka. Óıtkeni Qazaqstan Slovakııa men Majarstannan sýtegi, jel energııasy jáne energııa tıimdiligin arttyrý boıynsha tájirıbe men ınvestıtsııa tarta alady. Sonymen qatar, bul – dıdjıtal jáne IT. Shyǵys Eýropa IT qyzmetteriniń aýtsorsınginde óte kúshti delik. Munda Eýrazııalyq naryqta jumys isteı alatyn birlesken IT ortalyqtar qurý kerek.
Eger sýperkompıýterge qaıta oralar bolsaq, bul – bilim berý salalaryn ártaraptandyrý turǵysynan taǵy bir múmkindik terezesi. Óıtkeni ol Reseıde, Qytaıda nemese Túrkııada bilim alýmen salystyrǵanda birshama qyzyqtyraq dúnıeni qalaıtyndar úshin taýashaǵa aınalýy múmkin. Tıisinshe, bul – Qazaqstan stýdentter úshin sátti jáne ıkemdi balama.