Qazaqstan úshin ǵarysh salasynyń alar orny erekshe - Májilis depýtaty M. ÁBENOV

ASTANA. Sáýirdiń 11-i. QazAqparat /Aıdyn Báımen/ - Sáýirdiń 12-si – Dúnıejúzilik avıatsııa jáne ǵaryshkerler kúni. Adamzat balasynyń ǵarysh keńistigine kóterilgenine 48 jyl tolyp otyr. Osy oraıda álem elderiniń ustanǵan baǵyttary, elimizdiń ǵarysh salasyndaǵy kózdegen maqsattary men olardy zańdyq turǵydan júzege asyrý joldary týraly Májilistiń Ekonomıkalyq reforma jáne óńirlik damý komıtetiniń hatshysy Murat Ábenov áńgimeleıdi.

? Mұrat Abdýlamıtұly, Bүgingi taңda Қazaқstan da ғarysh salasyn damytýғa basa mәn berýde. Al siz sol «Baıқoңyr» ғarysh aılaғy ornalasқan Қyzylorda oblysynda týyp-өstiңiz. «Baıқoңyrdyң» paıdasyn el bolyp kөrýimiz үshin қandaı ister atқarylғany jөn? Ғarysh salasyn ıgerý týraly oılaryңyzdy ortaғa salsaңyz.? Қazaқstan үshin ғarysh salasynyң alar orny erekshe. Bizdi «Baıқoңyr» arқyly da biraz elder tanyp bildi. Sonaý Keңes үkimeti jyldary da ғarysh aılaғynyң Қazaқstan jerinde oryn tepkeni aıtylyp jүrdi. 1961 jyly sәýirdiң 12-si kүni «Baıқoңyr» ғarysh aılaғynan ıÝrıı Gagarın tұңғysh ret ғaryshқa ұshyp shyққanda, adamzattyң alғashқy basty armany oryndalғandaı boldy. «Baıқoңyrdan» ұshyp shyғatyn zymyrandardyң aýany lastaıtyny jөninde, ekologııaғa tıgizgen zardaptary jөninde az aıtylғan joқ. Degenmen onyң әlemdik deңgeıdegi bedeli talaı adamdy tamsandyratyny da jasyryn emes. Қazir «Baıқoңyrdy» Қazaқstannan Reseı jalғa alyp otyr. Kөptegen kelisim-sharttar jasaldy. Ғarysh aılaғyn Қazaқstannyң da tıimdi paıdalana bilýi үshin Elbasynyң siңirgen eңbegi zor. 1991 jyly қazannyң 2-si kүni қazaқ ғaryshkeri Toқtar Әýbәkirov ғaryshқa kөterilip, halқymyzdyң jүzdegen jyldar boıy armandaғan bıigine қol jetkizdi. Dәl sol sәtten keıin Elbasy қatysýshylarғa ғarysh agenttiginiң құrylýy týraly habarlaғan bolatyn. Sondyқtan bizdegi ғarysh salasynyң da, memleket retinde қalyptasýymyzdyң da tarıhy bir-birimen tyғyz baılanysty. ? Soңғy jyldary әlemniң birқatar dәýletti memleketteri ғarysh salasyn ıgerýge nemese өz ғaryshkerlerin ұshyrýғa belsene kirisip otyr. Ғarysh orasan zor қarajatty қajet etetin sala emes pe?? Iә, dұrys aıtasyz. Әlemdik ekonomıkalyқ daғdarysқa қaramastan, barlyқ derlik ғarysh derjavalary «jұldyzdy» jobalardy қarjylandyrýdy azaıtýdyң ornyna, қaıta ұlғaıtyp otyrғandyғy sonyң dәleli bolsa kerek. Kosmostyқ baғdarlamalar bıýdjeti osydan bir jyl bұryn AҚSh-ta ? 16,8 mlrd, Japonııada ? 5 mlrd, Қytaıda ? 1,5 mlrd, Reseıde ? 1,2 mlrd dollardy құraғandyғy өzin-өzi baıқatyp tұr. Demek, bұl paıdaly. Osylaı NASA amerıkalyқ agenttigi ғarysh salasyna salғan әrbir dollardyң 5-6 dollar bolyp қaıtatyndyғyn habarlaғan. Mamandardyң baғalaýynsha, soңғy jyldary Reseıdiң ғaryshtyқ zymyran salasyndaғy paıdasy үsh esege, al onyң қaıtaymy eki esege өsken. Әr salynғan rýbl ekonomıkanyң bir-birimen baılanysty salalarynda 6-7 rýblge deıin үnemdeýge mүmkindik beredi eken. Soңғy kezdegi mұnaı baғasynyң tүsýine oraı қaıtymyna қatysty taıtalasa alatyn ғaryshpen salalardyң kөp bolýy neғaıbyl. Osy «ғarysh bәlishi» bөlisýinen syrt қalmas үshin kөptegen memleketter өziniң әleýmettik-ekonomıkalyқ jaғdaıyna қaramastan, ғaryshtyқ derjavalar қataryna қosylýғa talpynýda. Al bұғan қol jetkizgender қatary tolysýyn қalamaıtynyn baıқatyp қalady. Aғymdaғy jyldyң sәýir aıyndaғy soltүstikkoreılik jer seriginiң ұshyrylýyna қazirgi ғarysh derjavalarynyң әdetten tys teris kөzқarasy osymen tүsindiriledi. Bұl olardyң aıtýynsha, yқtımaldy қarsylasty joғary dәldikti ұzaқ қashyқtyқ zymyran jasaýdan tejeımiz degeninen gөri, jaңa bәsekelespen kүreske kөbirek ұқsaıdy. Sebebi ғarysh қazirdiң өzinde tarlyқ etýde ? jer orbıtasy «sheksiz emes» bolyp shyқty. Osydan eki aı bұryn tarıhta alғash ret ғaryshtaғy jer serikteriniң қaқtyғysyp қalғanyn bilesizder. Bұl taң қalarlyқ jaғdaı emes, өıtkeni jer aınalasyndaғy keңistikte 30 myңnan astam jasandy ғaryshtyқ nysandar ұshyp jүr.? «Bүgingi kүni jeke ғaryshtyқ salanyң bar bolýy joғary damyғan eldiң syrtқy kөrinisi ғana ma, әlde ekonomıkanyң tұraқty damýynyң қajetti sharty ma?» degen kөptegen sұraқtar týyndaýda. Bұl saýalғa қandaı jaýap aıtasyz?? Daғdarys kezeңinde ғarysh salasyn қoldaý jaңa serpilis jasaýdyң maңyzdy tetiginiң biri ғana emes, әri қaraıғy damýdyң negizi retinde қajet dep tanıtyndar қatarynyң bar ekendigi jasyryn emes. Alaıda, onsyz da tapshy қordy shyғyndaýdy artyқ sanaıtyn belsendi қarsylastar da bar. Endeshe tarıhı ұқsastyқtarғa kөz jүgirtýdi ұsynamyn. Tek ekonomıkalyқ aspektilerin ғana қarasaқ, өıtkeni saıası tұrғydan kөptegen bұrmalaýshylyқ oryn alatynyn bilemiz. Adamzat өz damýynda evolıýtsııalyқ damýdyң bir satysynan ekinshisine өtý kezinde tүrli daғdarystar men apattarғa kezikken. Bir қyzyғy, sol meıilinshe aýқymdy daғdarystar ekonomıka damýyndaғy revolıýtsııalyқ maңyzdy kөlik jәne kommýnıkatsııa salasynda jaңalyқtar ashylғannan keıin baryp eңserilgen. Men alғashқy қaýymdyқ kezeңge deıin tereңdemeı-aқ қoıaıyn. Dөңgelek pen үzeңginiң paıda bolýy «jylқy kүshin» tıimdi paıdalana otyryp, jaңa jerlerge jyldamyraқ jyljý men jүkti kөbirek tasýғa mүmkindik berdi. Eýropa edәýir ұlғaıyp, қor jetispedi. Sondyқtan kөrshi eldermen taýsylmaıtyn soғys jүrgizý nemese jaңa jer tabý қajet bolatyn. Kememen teңizde jүzý kompas pen karta oılap tabylmasa, mүmkin emes edi. Temir jol өndiristik revolıýtsııanyң bastalýyna yқpal etti. Avtokөlik bizdi meıilinshe ұtқyr қylyp, kishi jәne orta bıznestiң damýyna kөmektesti. Al avıatsııasyz transұlttyқ kompanııalardyң jұmysy, ıaғnı halyқaralyқ eңbek bөlinisi men taýar aınalymy mүmkin emes. Bүgingi jaһandyқ jүıede қazirgi zaman adamyn ғalamtor men ұıaly telefonsyz elestetý қıyn. Al mұnyң әrbirinde birinshi jasalғan үlgileri tipti tıimsiz әri үnemsiz bolғan joқ pa? Oılap tapқandar kelekege aınaldy, olardyң kөpshiligi bankrot boldy. Biraқ synaқtar өtkizýler arқyly tәjirıbe jınaқtalyp, shyғyndar deңgeıi қysқara bastady. Al bұl өz kezeginde қoғamda kөlemdi tүrde ekonomıkalyқ, әleýmettik, saıası өzgeristerdiң oryn alýyna ıtermeledi. Kөңil aýdararlyғy, sol ashylғan jaңashyldyқtardyң өzi bıliktiң қoldaýynsyz damymaı қalar edi. Patsha hanshaıymdary teңiz saıahatyna қoldaý kөrsetetin. Temir joldarғa patsha jarlyқtarymen ғana emes, tegin қoғamdyқ jerlerdiң berilýi, aýқymdy sheteldik қarjy salymdary arқyly da kөmek kөrsetildi. Memleket demeýinsiz әýe keңistigi de ıgerilmeıtin. Ol kөpke deıin tıimsiz eseptelip, reaktıvti қozғalғyshtar shyғyp, sala paıda әkelemin degenshe, tek memlekettiң arnaıy sýbsıdııa jәrdem aқshasyna ғana kүn kөrdi. Ғalamtordyң өzi ғalymdar men әskerılerdiң arasynda asa қajetti, biraқ eң қymbat baılanys tүri retinde memleket қarjysyna jasalғan bolatyn. Al bүginde aқparat almasýdyң osy tүri ýaқyt pen қashyқtyқ shekteýlerin sheshe otyryp, ekonomıkaғa ғajaıyp paıda keltirýde. Osy keltirilgen tarıhı dәıekter birneshe қorytyndy jasaýғa mүmkindik beredi. ? Қazaқstan ғarysh salasyn қalaı damytýy қajet dep esepteısiz? ? Birinshiden, bәsekelestik artyқshylyқtarғa mүmkindik beretin joғary tehnologııalyқ progressshil salaғa basym nazar aýdarý қajet. Dәl osyndaı sanatқa ғarysh salasy da jatady. Ekinshiden, jetkilikti bastama қory қajet. Biz әlemdegi eң қýatty, tıimdi, fýnktsıonaldy ғarysh aılaғyn ? «Baıқonyrdy» ıemdenemiz. Sondaı-aқ ғarysh қyzmetin retteıtin kәsibı memlekettik құrylym ? Ұlttyқ ғarysh agenttigi de bar. Қazaқstan Respýblıkasy Ұlttyқ ғarysh agenttiginiң tөraғasy өz isiniң sheberi, osy salada mashyқtanғan azamat, «Halyқ ҚaҺarmany», Reseı batyry, үsh mәrte ғarysh keңistigine kөterilgen tәýelsiz Қazaқstannyң ғaryshkeri, Қazaқstan men Reseıdiң eki mәrte generaly Talғat Mұsabaev. Ol tanymal tұlғa retinde bұl salada kөptegen maңyzdy қyzmetter atқaratynyna kәmil senemin. Үshinshiden, eң maңyzdysy, Elbasy tәýelsizdiktiң alғashқy kүnderinen bastap-aқ ғaryshқa erekshe maңyz berip keledi. Sonaý 1991 jyly Memleket basshysy N. Nazarbaev jýrnalıster saýalyna jaýap bere kelip: «Ғarysh aılaғy ? bүgingi kүni bizdiң әlemdik ekonomıkalyқ saıystaғy jalғyz basymdyғymyz!» degen bolatyn. Odan keıin de az ýaқyt өtken joқ, ekonomıkalyқ jәne saıası jaғdaı өzgerdi. Degenmen de bұl saladaғy memleket basymdyғy odan da nyғaıa tүsti. ıAғnı, eldiң ındýstrıaldy-ınnovatsııalyқ damý Strategııasynyң jүzege asýyna, ғarysh ındýstrııasy klasteriniң құrylýy men damýyna, halyқaralyқ maңyzdy serpindi jobalardyң iske asýyna, әlemdik ғylymı jәne ғylymı-tehnıkalyқ keңistikte kirigýine yқpal etetin otandyқ ғarysh salasyn jasaý mindeti қoıyldy. Bұl sheshimderdiң barlyғy naқty қarajattarmen bekitilgen. ? Ғarysh salasynyң damýy zaңmen negizdelýi қajet қoı. Parlament depýtattary bұl salada қandaı jұmystar atқarýda?? Әrıne, bұl salada әli de birқatar қıyndyқtar bar. Mysaly, biz osy salany jasaқtaýғa kiriskenimizben, әli kүnge deıin ғarysh қyzmetin retteıtin «Ғarysh қyzmeti týraly» zaңymyz joқ. Mұnyң sebebi de belgili. Қazaқstan Respýblıkasynyң «Ғarysh қyzmeti týraly» Zaңynyң jobasy 2006 jyly jeltoқsanda Parlament Mәjilisiniң өtken shaқyrylymynyң қaraýyna ұsynylғan. Aıta ketý kerek, ol kezde Қazaқstanda ғaryshtyқ қyzmetti retteıtin salalyқ ortalyқ memlekettik atқarýshy құrylym bolmaғan. Tek ҚR Bilim jәne ғylym mınıstrligi janynda Aeroғaryshtyқ komıtet ғana bar edi. Bәlkim, atalғan mınıstrlikte ғarysh salasyn tereң ıgergen mamandardyң jetkiliksizdiginen bolar, zaң jobasy barysynda depýtattar aıtarlyқtaı kemshilikterdi tapty. Құқyқtyқ normalary negizinen deklaratıvti sıpatta edi, ғaryshtyң ekonomıkanyң bir salasy retindegi maңyzdy mәseleleri қamtylmady. Zaң jobasynyң өzi nebәri segiz betten tұratyndyғy, әlbette, өzin-өzi aıқyndap tұrғandaı. Jaғdaıdy Mәjilis қabyrғasynda-aқ jөndeýge talpynys jasaldy. Jұmys tobyna mүshe depýtattar 116 өzgertý engizdi, kөptegen құқyқtyқ erejeler Қazaқstannyң қoldanystaғy zaңdaryna sәıkestendirildi jәne onyң tipti bүkil mәtini aıtarlyқtaı өңdeldi. Engizilgen өzgerister ilespeli zaң jobalarynyң jetildirilýin talap etti. Sonymen қatar, depýtattardyң engizgen barlyқ өzgeristeri memlekettik shyғynnyң ұlғaıýyn қajetsinetin, ol әlemdik ekonomıkalyқ daғdarysқa baılanysty Respýblıkalyқ bıýdjettik komıssııa tarapynan қoldaý tappady. Osyғan baılanysty Parlament Mәjilisi tarapynan Үkimetke Zaң jobasyn қaıtaryp, құrylғan Agenttiktiң kәsibı mamandaryn қatystyra otyryp, sәıkesinshe өңdeý jәne қosalқy zaң jobalaryn әzirleý jөninde ұsynys engizildi. Degenmen, bұl zaң jobasy aldaғy ýaқytta jetildirilip, Mәjiliske kelip tүsetin shyғar. Jalpy, biz «Baıқoңyr» ғarysh aılaғyn tek sөz jүzindegi maқtanyshymyz ғana emes, memleketimizge қyrýar paıda әkeletin keshen retinde paıdalanýғa қol jetkizgenimiz abzal. Bұl saladaғy kөzdelgen jobalar jүzege assa, osy maқsattyң oryndalatynyna senemin.? Raқmet әңgimeңizge.