Qazaqstan tek organıkalyq taza ónim eksporttaıtyn el retinde ımıdjin qalyptastyrsa ıgi
Halyqta «Aýrý - astan» degen sóz bar. Sońǵy jyldary sapaly ári qaýipsiz azyq-túlikpen qamtamasyz etý aıasynda osy danalyqtyń ózektiligi de barǵan saıyn arta túsken tárizdi. Dúken sórelerinde qospalarsyz, boıaýsyz, GMO-syz, sıntetıkalyq agrohımıkattarmen ýlanbaǵan, gormondar qosylmaǵan taza organıkalyq ónimniń yǵysýy da baıqalady. Olardyń ornyn baǵa jaǵynan básekesi basym, alaıda sapasy kúmán týdyratyn ónimder basýda. Osynyń ózi bir jaǵynan halyqtyń azyq-túlikke degen suranysy shapshań ósip otyrǵanyn bildirse, ekinshi jaǵynan sapaly ónimniń jetispeýshiligin ańǵartady emes pe?
Aıta keterligi, Halyqaralyq ekologııalyq aýyl sharýashylyq qozǵalysy federatsııasynyń málimetine qaraǵanda, qazirgi tańda álemniń 172 eli organıkalyq aýyl sharýashylyq ónimin óndirip keledi. 82 memlekette organıkalyq ónimder týraly arnaıy zań qabyldanǵan. Álemniń 11 memleketinde aýyl sharýashylyǵy jer kóleminiń 10 paıyzdan astamy organıkalyq jerlerge jatady. Organıkalyq aýyl sharýashylyǵy taýaryn óndirý naryǵynda AQSh jetekshi memleket sanalsa, odan keıingi oryndarda Germanııa men Frantsııa tur.
Al 2013 jyly Qytaı osy naryqqa qatysty resmı málimetterin alǵash ret jarııalap, úzdik tórttikke engen edi. Osynyń ózi naryqtyń aýqymdana bastaǵanyn ańǵartsa kerek. Sonymen qatar, sarapshylar organıkalyq azyq-túlik ónimder naryǵyna suranys jyl saıyn orta eseppen 15,5 paıyzǵa ósip otyratynyn alǵa tartady. Al 2020 jylǵa qaraı organıkalyq ónimderdiń jahandyq naryǵy 212 mlrd. dollarǵa deıin jetedi degen de boljam barshylyq. Qazirdiń ózinde sarapshylar búkil álemde ekologııalyq taza ónimge suranys jyl saıyn orta eseppen 20-30 paıyzǵa artyp otyrǵanyn alǵa tartady. Al organıkalyq ónimdi kóp paıdalanatyn memleketter qatarynda Eýropalyq Odaq pen AQSh, Kanada sekildi elder tur. Degenmen, sońǵy jyldary tutyný baǵytynda Ońtústik Amerıkanyń biraz elderi, Afrıka elderinde, Qytaı, Úndistan men Indonezııada belsendilik artyp keledi. damyp otyr.
Al mundaı jaǵdaı aýyl sharýashylyǵynyń áleýeti zor, agrarlyq sektorynda organıkalyq ónim keleshegi úlken úmit kúttiretin Qazaqstannyń óz múmkindikterin paıdalanbaýy esh qısynǵa syımaıtyny anyq. Árıne, bul baǵytta memlekettik ustanymǵa da sońǵy kezderi jan bite bastady. Máselen, Elbasynyń bes ınstıtýtsıonaldyq reformasy aıasyndaǵy «100 naqty qadam» Ult josparynda aýyl sharýashylyǵy ónimine ósip otyrǵan jahandyq suranys jaǵdaıynda ekologııalylyqqa basa nazar aýdara otyryp, ulttyq básekege qabiletti brendter qurý júktelgen bolatyn. Byltyr osy tapsyrmany oryndaý maqsatynda arnaıy «Organıkalyq ónim óndirý týraly» zań qabyldandy.
Jalpy jańa zańnyń maqsaty organıkalyq ónim óndirýdi damytý úshin jaǵdaı jasaý, tabıǵat resýrstardy saqtaý, topyraqty, sýdy, aýany qosa alǵanda tabıǵı resýrstardy basqarýdyń, bıoáralýandylyqty qoldaýdyń ornyqty júıelerin paıdalaný bolyp tabylady. Budan bólek, tamaq ónimderiniń sapasyn arttyryp, ekologııalyq ónimge basa mán bere otyryp, básekege qabiletti ulttyq brend jasaýǵa qoldaý kórsetý qarastyrylady. Osy arqyly basqa da damýshy elderge qazaqstandyq azyq-túlik ónimderiniń eksportyn ulǵaıtý sharalary qamtylý kózdelgen bolatyn.
Aıta keterligi, búgingi tańda Qazaqstanda organıkalyq egin sharýashylyǵy úshin 300 myń gektar jer paıdalanylyp keledi eken. Qazaqstandaǵy organıkalyq ónimder óndirý áleýeti óte zor ekenine qaramastan, elimizde jeke kompanııalardy organıkalyq ónim óndirý boıynsha sertıfıkattaıtyn memlekettik júıe qalyptaspaı, kedergiler de basym bolatyn. Sonymen qatar, organıkalyq ónim óndirý salasyn zańnamalyq retteýdiń bolmaýy buǵanǵa deıin osy naryqtyń damýyna tusaý salyp kelgen edi. Endigi kúni kedergilerdiń bári kertildi. Arnaıy zań organıkalyq ónim óndirýshiler tap bolatyn olqylyqtardy joıyp qana qoımaı, halyqtyń densaýlyǵyn jáne qorshaǵan ortany qorǵaýdyń mańyzdylyǵy eskerile otyryp, organıkalyq ónim óndirýge talaptar qoıylady. Jabaıy ósimdikterdi óńdeýdiń hımııalyq ádisterin bolǵyzbaý jaǵdaılary da qarastyrylady.
Organıkalyq ónimdi damytý áleýeti turǵysynan alǵanda Qazaqstannyń ata-babadan jalǵasyp kele jatqan dástúrli aýyl sharýashylyǵy men geografııalyq ońtaıly ornalasý máselesine de nazar aýdarǵan lázim. Shyndyǵynda, Qazaqstan taǵam ónimderine suranys únemi artyp otyratyn Qytaı, Reseı, Orta jáne Taıaý Shyǵys pen Eýropa sııaqty negizgi naryqtardyń ortasynda ornalasqan. Bul aýqymdy aýyl sharýashylyǵy jerlerin ıemdenip otyrǵan memleket úshin úlken múmkindik. Sonyń ishinde keıingi jyldary sarapshylar ásirese Qytaı baǵytyna Qazaqstannan sapaly organıkalyq aýyl sharýashylyǵy ónimin ımporttaýǵa erekshe kóńil bólip otyrǵanyn ańǵarý da qıyn emes. Máselen, QR Aýyl sharýashylyǵy eks-mınıstri Asyljan Mamytbekov ótkizý naryqtaryn damytý jónindegi basym mindet - organıkalyq ónimderdi Qytaı naryǵyna eksporttaý ekenin aıtqan bolatyn.
«Qytaıda byltyrǵy jyly eldegi bas partııanyń sezinde halyqty ekologııalyq taza, organıkalyq ónimmen qamtamasyz etý týraly bastama kóterdi. Partııanyń sheshimi - asa mańyzdy mindet sanalatyndyqtan, qazir Qytaı osy baǵytta Qazaqstannyń naryǵynan óte úlken kólemde ónimderdi jaqsy baǵamen satyp alýǵa daıyn. Sonyń bir dáleli - jaqynda ǵana alǵash ret 60 vagon ósimdik maıy Qazaqstannyń Qytaıdyń ortalyǵynda ornalasqan Sınıan qalasyna jóneltildi. Bunymen shektelmeıdi, Qytaı aldaǵy ýaqytta osy baǵyttaǵy kelisimsharttarǵa qol qoıýǵa múddelilik tanytyp otyr», - dedi A. Mamytbekov. Osyǵan oraı, burynǵy mınıstr Qazaqstan úshin sapaly organıkalyq aýyl sharýashylyǵy ónimderin eksporttaýda eshqandaı qıyndyqtar týmaıtynyna zor senim bildirgen edi. «Qazaqstanda organıkalyq ónim óndirý úshin qolaıly jaǵdaı qalyptasqan. 2015 jyldyń sońynda biz «Organıkalyq ónim óndirý týraly» zań qabyldadyq. Zań bizge halyqty joǵary sapaly ónimmen, al óndirýshilerdi ádil baǵamen qamtamasyz etýge septigin tıgizetin organıkalyq óndiristi qoldaý jáne retteý júıesin qurýǵa múmkindik beredi», - deıdi ol.
Organıkalyq ónimderdiń qytaılyq baǵytyn arttyrýdyń áleýeti týraly QR Syrtqy saýda palatasy basqarmasy tóraǵasynyń orynbasary Aıtýǵan Omarov ta jaǵymdy pikir bildiredi. Onyń aıtýynsha, jahandaǵy halyq sanynyń úzdiksiz ósýi men álemdegi tutyný kóleminiń artýy jaǵdaıynda Qazaqstan úshin organıkalyq ónim salasyn «ekinshi munaı» deńgeıine aınaldyrǵa tolyq múmkindik bar. «Men bızneste júrgen áriptesterime osy jaıynda oılanýǵa keńes beremin. Sebebi Úndistan men Qytaı halqy shapshań ósýde. Qytaı «bir otbasy bir bala» saıasatynan bas tartyp qana qoıǵan joq, salaýatty urpaqty damytýǵa da nazar aýdardy. Oǵan basty mysal - Qytaıdyń organıkalyq ónim tutynýdy qoldaý saıasaty», - deıdi Aıtýǵan Omarov. Onyń atap ótýinshe, ótken jyly Qazaqstannan Qytaıǵa jetkizilgen azyq-túlik taýarlary eksportynyń kólemi 106 mln. dollardan asqan. Al Qytaıdyń shetelderden eksporttaıtyn jyl saıynǵy azyq-túlik ónimderiniń kólemi 104 mlrd. dollarǵa jetip otyr. ıAǵnı, Qytaı ımportyndaǵy Qazaqstan eksportynyń úlesi nebári 0,1 paıyzdy ǵana quraǵan. Munan bólek, Azııa men Taıaý Shyǵystyń tutyný naryǵy bar. Demek, búkil álemge organıkalyq ónimdi eksportqa shyǵarýda qazaqstandyq agrobıznestiń múmkindigi óte zor degen sóz. Sondyqtan da, Syrtqy saýda palatasynyń ókili A.Omarov qazaqstandyq kásipkerler tarıhı turǵyda saýda-sattyq qarym-qatynasy jolǵa qoıylǵan kórshi elderdiń naryǵyna nazar aýdarýy kerektigin, qazaqstandyq kompanııalar shyǵaratyn sapaly, taza ónimderiniń básekege qabilettigin artyrýǵa ábden bolatynyn alǵa tartady.
Básekelestik demekshi, Qazaqstanda óndirilgen organıkalyq ónim sapasyna kelsek, sarapshylar bul baǵyttaǵy otandyq ónimdi kez-kelgen Eýropanyń brendimen teńestirýge bolatynyn da aıtady. Máselen, «Jasyl ekonomıka úshin jáne G-GLOBAL-dy damytý» koalıtsııasy basqarmasynyń tóraıymy Saltanat Rahymbekovanyń sózine qaraǵanda, osydan biraz buryn Astanadan 40 shaqyrym jerde ornalasqan kókónis ósiretin fıtodıodty jylyjaı men kún bıovegıtarıdiń múmkindikteri zerttelgen. Halyqtyq «jasyl» tehnologııalar akademııasy janynan qurylǵan synaq alańynda organıkalyq ónim ósirý úshin quramynda hımııalyq zattar men nıtrattary joq jáne tabıǵı jolmen óńdelgen kóń paıdalanylǵan. «Bul shaǵyn jylyjaıdan bıznes jasaý týraly oılamaǵan edik. Alaıda, bundaı qadam jasaýǵa bizdiń seriktesimiz, sheteldik iri saýda jelisi usynys jasady. Olardyń málimetine qaraǵanda, satyp alynatyn keıbir ónimder qymbat, bul óz kezeginde tutynýshylarǵa da aýyrtpalyq túsiredi. Al sheteldik saýda jelisi Qazaqstannan óndiriletin kókónister men ózge de ónimderdi tutynýshyǵa qolaıly baǵamen satýǵa mán bermek», - dedi S. Rahymbekova. Onyń sózine qaraǵanda, atalǵan saýda jelisimen ekologııalyq taza organıkalyq ónim daıyndaý týraly kelisim jasalyp, álgi kompanııa sonymen qatar seriktester óniminiń sapasy boıynsha zerthanalyq naqtylaý sharalaryn da óz moınyna alyp otyr. «Bizdiń ónim barlyq talaptarǵa saı bolady. Tipti, zerthanalyq zertteý nátıjeleri sapa jaǵynan joǵary qorytyndy kórsetip otyr. Qazaqstandyq ónim men Frantsııadan jetkiziletin ónimderdiń sapasyn tekserip, qazaqstandyq ónimniń quramy keıbir dárýmenderge baı ekendigi anyqtaldy», - dedi Saltanat Rahymbekova.
Degenmen, sarapshy organıkalyq ónimdi yntalandyrý úshin áli de birqatar sharalar atqarylý qajettigin alǵa tartady. Máselen, onyń aıtýynsha, Qazaqstanda organıkalyq ónimdi rastaıtyn arnaıy zerthanasy joq. Sonyń saldarynan Qazaqstanda organıkalyq ónim óndiretin sharýashylyqtar zerthanalyq naqtylaýdy Germanııaǵa, Túrkııaǵa ónim synamalaryn jiberý arqyly alyp keledi. Bul zerthanalar astyq sapasymen qatar, topyraq tazalyǵyn jáne basqa da kórsetkishterdi tekseredi. «Álemdegi iri astyq eksporttaýshy memleket retinde Qazaqstan organıkalyq ónim boıynsha zerthanalyq tekserýlerdi óz ishinde júzege asyratyn bolýy kerek», - deıdi ol.
Túıindeı aıtsaq, Qazaqstannyń jaılaýy men jaıylymy mal sharýashylyǵyn, darhan dalasy egin sharýashylyǵyn damytýǵa da asa qolaıly. Bul úshin jerden kóp ónim alýdyń sońyna túsip, ony ýlaýdyń da, hımııalyq qospalarmen búldirýdiń da esh qajeti joq. Qospasyz taza ónim - Qazaqstannyń basty ereksheligi. Eń aqyr aıaǵy Qazaqstan óziniń álemdik arenadaǵy organıkalyq, ekologııalyq taza taǵam óndiretin el retinde ımıdjin qurý kerek. Qazirdiń ózinde buǵan mol múmkindik bar. Óıtkeni, Reseıde, Arab Ámirlikterinde jáne Qytaıda Qazaqstan ekoónimderimen tanymal bola bastady. Bul is ary qaraı jalǵasyn tapsa, oǵan memlekettik deńgeıde mán berilse ıgi. Sonymen qatar, ekologııalyq taza, qospasyz organıkalyq ónimdi ishki naryqta da qoldap, halyq saýlyǵy úshin de, ekonomıka úshin de óz naryǵymyzdy osyndaı ónimmen toltyryp alsaq. Bul rette elimizde azyq-túliktiń 70 paıyzy ımporttan ekenin de esten shyǵarmaǵanymyz lázim ǵoı.
