Qazaqstan óz qazba baılyǵyn sarqyǵan joq - ǵalym
ALMATY. KAZINFORM — Bıyl Qanysh Sátbaev atyndaǵy geologııalyq ǵylymdar ınstıtýtynyń qurylǵanyna 85 jyl. Eldegi jetekshi jáne birinshi akademııalyq ınstıtýttyń dırektory, geologııa-mıneralogııa ǵylymdarynyń kandıdaty Asqar Syzdyqovpen áńgimelesken edik.
— Áńgimemizdi Qanysh Sátbaev atyndaǵy geologııalyq ǵylymdar ınstıtýtynyń qurylý tarıhynan bastasaq…
— Geologııalyq ǵylymdar ınstıtýty 1940 jyly quryldy, al 1964 jyly Qazaq KSR mınıstrler keńesiniń qaýlysy boıynsha ınstıtýtqa Qanysh Imantaıuly Sátbaevtyń esimi berildi
Qanysh Imantaıuly 1941 jyldyń shildesinen bastap ınstıtýttyń dırektory bolyp taǵaıyndalyp, ómiriniń sońyna deıin osy qyzmetti atqardy. Onyń esimi Qazaqstandaǵy ónerkásip pen ǵylymnyń qalyptasý tarıhymen tyǵyz baılanysty. Qanysh Sátbaev — Jezqazǵandaǵy mys jáne Jezdi kentiniń marganets ken oryndaryn ashqan tuńǵysh qazaq geology; qazaqstandyq ǵylymnyń órkendeýine, onyń tájirıbelik paıdasynyń ósýine eńbek etken.
— Instıtýttyń negizgi qyzmetine toqtalyp ótseńiz
— Instıtýttyń negizgi qyzmeti: geologııa; mıneragenııa, ken jáne munaı qalyptastyrý; taý-ken jáne munaı-gaz aýdandaryn, kómirsýtek shıkizaty men qatty paıdaly qazbalar ken oryndaryn keshendi zertteý, onyń ishinde alynǵan nátıjelerdi dástúrli emes, praktıka júzinde paıdalaný. Sonymen qatar, geoekologııa salasynda ǵylymı, ınnovatsııalyq, ǵylymı — tehnıkalyq, óndiristik-sharýashylyq qyzmetti júzege asyrý. Geologııa ǵylymy-bilimniń keń salalarynyń biri.
Geologııalyq zertteýlerdiń barlyq baǵyty bir-birimen tyǵyz baılanysty, ınstıtýttyń qyzmeti jan-jaqty. Olardy sheshýdi talap etetin mindetterdiń ózektiligine baılanysty zertteýdiń belgili bir baǵyttary kúsheıtildi.Ótken ǵasyrdyń 60-90 jyldary aralyǵynda birqatar ǵylymı eńbek jazyldy. Mysaly, «Qazaqstan metallogenııasy» 11 tomdyq monografııasy jaryq kórdi.
— Qandaı negizgi ǵylymı baǵyttar boıynsha jumys isteıdi?
— Qazir ınstıtýttyń ǵylymı qyzmetkerler sany 8-10 esege azaıyp ketti. Osyǵan baılanysty zertteý spektri tómendedi. Ásirese, geofızıkter, munaıshylar, geomorfologtar, fızıkter sııaqty «tar» mamandar tapshy. Qazirgi ýaqytta ınstıtýtta stratıgrafııa, nanomıneralogııa, mezozoı jáne kaınozoı zerthanalary baǵytynda azdaǵan zertteýler saqtalǵan. Bir kezderi Qanysh Sátbaevtyń ózi salǵan metallogendik baǵyttaǵy jumystar saqtalǵan. Bul baǵytta zerthanalardyń qyzmetkerleri jumys isteıdi: asyl metaldar geologııasy, qara jáne tústi metaldar geologııasy, sırek jáne sırek jer metaldary geologııasy, Munaı jáne gaz geologııasy, geologııalyq jáne ken túzilimderi.
— Instıtýt 85 jyldyq tarıhynda qandaı jetistikterge qol jetkizdi?
— Geologııa ǵylymdary ınstıtýtynyń tarıhyndaǵy eń iri ǵylymı tabystarynyń basynda Qanysh Sátbaevtyń basshylyǵymen oryndalǵan, sol kezde teńdesi, joq, ǵylymı zertteýlerge 1952-1954 jyldary júrgizilgen «Ortalyq Qazaqstannyń boljamdyq metallogendik kartasy» eńbegin ataýǵa bolady.
Bul zertteýler ózindik keshendik formatsııalyq- metallogendik taldaýmen erekshelenip, keıinnen osy óńirde kóptegen metaldyq paıdaly qazbalardyń ashylýyna sebepshi boldy. Sóıtip geologııa ǵylymynda Sátbaevtyń metallogendik mektebi degen ǵylymı uǵym paıda boldy. Bul jumys úshin 1958 jyly Qanysh Sátbaev bastaǵan bir top ǵalym Lenın syılyǵyna ıe boldy. Mundaı zertteýler jalǵasy 1962 jyly bastalǵan «Óspen tektonıkalyq zaonasynyń geologııasy men metallogenııasy» atty R. A. Borýkaev, G. N. Şerba basshylyq jasaǵan jumyspen jalǵasty. Munda geologııalyq basty salalarynyń málimetterin paıdalanyp qara, tústi, sırek metaldar metallogenııasy problemalary sheshildi. Alǵash ret atasý tıpti kenoryndar qalyptasýy máselesi qarastyryldy. Bul eńbek 1972 jyly Qazaq SSR memlekettik syılyǵyn aldy.
Keshendik geologııadyq zertteýler qataryna jatatyndarǵa ınstıtýttyń eendi Altaı boıyndaǵy ótken ǵasyrdyń 1960 jyldary ortasy men 1970 jyldardyń basynda geologııalyq-metallogenııalyq jumystar júrgizilip, 29 tomdyq «Kendi Altaıdyń geologııasy men metallogenııasy» atty ǵylymı eńbek jazyldy. Onda atalǵan aımaqtyń stratıgrafııasy, metallogenııasy, tektonıkalyq qurylysynyń máseleleri qaralyp kóptegen iri ken oryn (Nıkolaev, Zyrıanov, Lenınogor, Orlov jáne t. b.) jaıly qundy málimetter berildi. Sóıtip olardyń jáne osylarǵa uqsas ken oryndardyń perspektıvasy, lıtologııalyq, fatsııalyq, magmalyq, metallogenııalyq turǵydan naqtylandy.
1960-1970 jyldary akademık Aıtmuhamed Abdýllıniń basshylyǵymen Oraldyń Muǵaljar aımaǵy geologııalyq zertteý geologııa-geofızıka-metallogendik baǵytty keń aýqymda júrgizile bastady. Jańa perspektıvti ken kózderi tavbyldy. Muǵaljar taýlarynyń Tıan-Shan, Ortalyq Qazaqstan júıelerimen baılanysy teorııalyq jaǵynan dáleldenip, olardyń rıftogendi-sýbdýktsııalyq tabıǵaty anyqtaldy. Muǵaljar jer qyrtysy men Oral, Tıan-Shan men Ortalyq Qazaqstan tektonıkalyq qurylymdaryn keshendi zertteý eńbegi úshin Abdýllın bastaǵan bir top ǵalym 1978 jyly Qazaq SSR Memlekettik syılyǵyn aldy.
Osyndaı aımaqtyq keshendi zertteýler 1974-1979 jyldary akademık Grıgorıı Şerba basshylyǵymen Shý-Іle kendi beldeýinde júrgizildi. Nátıjesinde 6 tomdyq «Shý-Іle kendi beldeýi» atty monografııalar jaryq kórdi. Bul zertteýler mańyzdy boldy. Óıtkeni, birneshe altyndy aýdan zerttelip, Aqbaqaı taý-ken jáne baıytý fabrıkasyn uzaq jyldarǵa qamtamasyz etetin ken kózderi ekendigi dáleldedi.
Kelesi ınstıtýt qyzmetkerleriniń tabysty jumysyna 1983-1992 jyldary júrgizilgen «Qazaqstannyń Balqash segmentiniń jer qyrtysy geologııa-metallogenııasy» atty eńbegin ataýǵa bolady. Bul iri (650 myń km2) aımaq ınstıtýttyń irgeli ǵylymı eńbekteri qataryna «Qazaqstannyń taý-ken aýdandaryn keshendi zertteý men metallogenııasy, tektonıkalyq kartasy jeke elementter boıynsha mıneraldyq shıkizat resýrstar kartasy men ekonomıkalyq túsiniktemesinde» jatqyzýǵa bolady.
Joǵaryda baıandalǵan eńbekterdiń negizinde ınstıtýt 1968-1983 jyldary materıaldary 11 tomdyq «Qazaqstan metallogenııasy» atty paıdaly qazba baılyqtardyń barlyq túrlerin qamtyǵan monografııalyq serııasy jaryqqa shyǵardy.
Ataýly eńbekter qataryna memlekettik syılyq alǵan «Qazaqstannyń mıneraldy shıkizat resýrstary damýy perspektıvasy men mıneragenııasy» atty eńbegin qosýǵa bolady.
— Qazaqstannyń mıneraldy-shıkizat bazasyn damytý baǵytynda qandaı ǵylymı jumystar júrgizilip jatyr?
— Qazaqstannyń mıneraldyq-shıkizat resýrstaryn tolyqtyrýdy jáne keńeıtýdi ǵylymı qamtamasyz etý jobasy boıynsha paıdaly qazbalardyń áleýetti resýrstaryna baǵalaý júrgizildi. Quzyretti organǵa olardy ónerkásiptik ıgerýge jáne ınvestıtsııalar tartýǵa usynystar berildi, eldegi mıneraldy-shıkizat resýrstaryn josparly túrde tolyqtyrý jóninde usynystar daıyndaldy.
«Qazaqstanda paıdaly qazbalardyń ártúrli túrlerine kendeýdiń karst túriniń perspektıvalaryn boljamdy baǵalaý» barlyq karst kórinisterin kórsete otyryp, 1:50000 masshtabty karta jasaldy. Synama boıynsha kender men kendi jynystardyń mıneraldy jáne elementtik quramy anyqtaldy. Qazaqstannyń ken karsttarynyń paıdaly qazbalardyń túrlerine baǵalaý júrgizildi.
— Instıtýt júrgizetin geologııalyq zertteýler kartasy degenimiz ne jáne onyń mańyzdylyǵyna toqtalyp ótseńiz
— Geologııalyq karta-bul aýmaqtyń geologııalyq qurylymynyń grafıkalyq beınesi jáne oǵan paıdaly qazbalar ken oryndarynyń ornalasýy. Instıtýt júrgizetin barlyq ǵylymı ázirlemeler geologııalyq kartalarda kórsetiledi, bul boljamdy qurylystar salýǵa jáne jańa obektilerdi anyqtaý múmkindigine belgili bir aımaqtyń perspektıvalaryn anyqtaýǵa múmkindik beredi.
— Munaı, gaz, mıneraldar men tektonıka salalarynda qandaı zamanaýı fızıkalyq jáne hımııalyq taldaý ádisteri qoldanylady? Bul ádisterdiń nátıjeleri qandaı?
— Jańa ǵylymı baǵyt qazirgi zamanǵy tektonıkany, munaı men gaz ken oryndarynyń qalyptasýyna baılanysty shógindi basseınderdiń geodınamıkasyn keshendi zertteý jáne olardy izdeý ádisin jetildirý. Ádistiń negizderi basseınderdiń shógindi qabatynyń qurylymdyq elementterin jáne shógindilerde paıda bolǵan munaı men gaz tuzaqtaryn zertteýge negizdelgen. Keshendi zertteýler kollektorlardyń skrınıngtik qasıetterine áser etetin faktorlardy anyqtaýǵa yqpal etedi.
Fatsııalardyń geohımııalyq dıagnostıkasy tundyrý jaǵdaılarynyń kórsetkishterin naqtylaıdy. Modýlder tikeleı hımııalyq taldaý derekteri boıynsha esepteledi. ıAǵnı salmaq paıyzy boıynsha, sarapshylardyń pikirinshe, shógindi jynystardy petrohımııalyq taldaý kezinde jetkilikti.
Dıagnostıka úshin birqatar elementi (Sr, Ba, Mn, Th, Te, Mo, Ia, Ce, Mg, P) jáne ızotoptyq áserlerdi qoldanýǵa bolady. Mysaly, tereń teńiz shógindilerin dıagnostıkalaý úshin ızotoptyq kúkirt qoldanylady. Rentgenometrııalyq sıpattamalar keshenin qoldaný tunba jaǵdaılaryn zertteý jáne munaı gaz shógindilerin qalyptastyrý mindetterin sheshýge yqpal etedi. Kómir petrografııasy boıynsha derekterdi taldaý jer qoınaýynyń geotermııalyq rejımin esepteýge jáne organıkalyq zattardyń túrlený dárejesin belgileýge negiz.
Óńirlerdiń qazirgi geologııalyq alǵysharttary shógindi shógindilerdiń biregeı múmkindikterin, olardyń joǵary generatsııalyq áleýetin aıǵaqtaıdy. Mezozoı jáne paleozoı jynystarynyń munaıynyń ızotoptyq taldaýlary olardyń uqsastyǵyn kórsetedi, bul kómirsýtekterdiń ártúrli relaksatsııa aımaqtary boıynsha tik mıgratsııasyn kórsetedi, bul munaı men gazdy izdeýde zertteý baǵytyn durys tańdaýǵa múmkindik beredi.
Eger biz, mysaly, paleozoı shógindilerin alsaq, onda olardaǵy ashyq ken oryndary basseınderdiń shógindi qabatynyń úshten eki bóligin quraıtyn olardyń áleýetti múmkindikterine sáıkes kelmeıdi. Alaıda, paleozoı shógindileriniń tereń paıda bolýyna baılanysty geologııalyq barlaý jumystarynyń tıimdiligi orta eseppen 4-5 km nemese odan da kóp, sondaı — aq osy shógindilerdiń kúrdeli tektonıkalyq qurylymy izdeý-barlaý jumystarynyń geologııalyq-ekonomıkalyq tıimdiligin aıtarlyqtaı tómendetti. Osy jaǵdaılarda jyldar boıy jınaqtalǵan geologııalyq-geofızıkalyq materıaldy tartý, sońǵy ýaqyttaǵy zertteýlerdiń derekteri men shógindi jynystardyń zattyq quramyna kóptegen taldaýlar qosylyp, kómirsýtekter ken oryndaryn boljaýdyń jańa aqparattyq krıterıılerin ázirleý jáne qolda bar aqparattyq krıterıılerin jetildirý munaı men gazdy izdeý jumystarynyń tıimdiligin edáýir arttyrýy múmkin.
Aıta ketý kerek, birqatar óńirde, sonyń ishinde Batys Qazaqstannyń basseınderinde, ásirese qarastyrylyp otyrǵan oblysta jer qoınaýynyń munaı-gazdylyǵyn sandyq óńirlik, aımaqtyq jáne ásirese jergilikti boljaý tájirıbesi áli de jetildirýden alys. Munyń sebebi irgeli ǵylymı ázirlemelerdiń artta qalýy emes, jalpy kemshiligi — tanys analıtıkalyq málimetterdiń bolmaýy jáne tájirıbege jańa, jetildirilgen ǵylymı ázirlemelerdi engizý.
Bul baǵytta Geologııa ǵylymdary ınstıtýtynda joǵary ǵylymı deńgeıde zertteý júrgizýdiń belgili bir oń tájirıbesi bar. Joǵaryda keltirilgen jáne qarastyrylǵan ádisterdi qoldaný izdeý jumystaryn júrgizý úshin jergilikti munaı-gazdy anyqtaý belgilerin anyqtaý týraly aqparatqa ákeledi.
— Qazir qolǵa alynǵan tyń ǵylymı jobalar bar ma?
— Lıtıı mıneraldyq shıkizatynyń dástúrli emes jańa túrin — Batys Qazaqstan sorttarynyń mıneraldanǵan sýyn anyqtaý jumysyn bastaǵan geologııalyq jáne kendi túzilimder zerthanasynyń qyzmetkerleri olardy odan ári jalǵastyrýdy josparlap otyr. Bul jumystardyń ıdeıasy sońǵy onjyldyqta lıtııge degen suranystyń joǵary ekendigine negizdelgen eń jeńil metall, onyń suranysy búgingi kúnge deıin saqtalyp keledi.
Zerthanada damyp kele jatqan ekinshi baǵyt — metallogenogrammalar negizinde Qazaqstannyń paleozoıdtarynyń qurylymdyq-formatsııalyq aımaqtarynyń ónerkásiptik perspektıvalaryn baǵalaýdyń jańa kezeńi, olar kendilik týraly joǵary aqparattyq qujat. Qazaqstannyń janartaý-plýtonıkalyq beldeýleriniń epıtermaldy mys-porfırli jáne altyn-kúmis kenderin jete zertteý baǵyty óte qyzyqty ári mańyzdy. Zerthana qyzmetkerleri osy baǵyttaǵy jumysty jalǵastyrý múmkindikterin izdeıtin bolady.
Qazaqstannyń geomurasyn zertteý jáne saqtaý boıynsha jańa baǵyttyń úlken perspektıvalaryn atap ótken jón. Geologııalyq mura — memleketimizdiń jáne jalpy álemniń ulttyq qazynasynyń mańyzdy bóligi. Geologııalyq mura obektilerine mynalar jatady: geologııalyq kesindiler, aqaýlar, qatparlar, qulaýlar, ejelgi výlkanızmniń izderi. Budan bólek, tektonıkalyq qozǵalystar, muzdyqtar, petroglıfter, ejelgi janartaýlar, úńgirler, aıqyn taý jynystary men mıneraldar, paleolandashaftardyń ózgerýi, bıosferanyń ózgerýi. 2022-2024 jyldary Qazaqstan geonuraǵat obektilerin túgendedi.
Bul jumys jalǵasady: GIS kómegimen ınteraktıvti karta jasaldy, geologııalyq qoryqtar men basqa da nysandardy qurý úshin usynystar berildi. Geotýrızmdi damytý — geomurany saqtaýdyń mańyzdy quraly.
Mańyzdy jáne óte ózekti joba — geologııalyq aqparatty tsıfrlandyrý. Qazaqstanǵa tarıhı jáne zamanaýı derekter senimdi óńdeýdi qajet etetin eki mıllıon sharshy shaqyrymnan astam aýmaqty zertteý qajet. Biryńǵaı tsıfrlyq platformany qurmaı jyldam ári tıimdi geologııalyq barlaý múmkin emes.
— Instıtýt quramynda qansha qyzmetker jumys isteıdi?
— Qazirgi ýaqytta ınstıtýtta 115 qyzmetker jumys isteıdi.
— Jas ǵalymdardyń úlesi qandaı, olarǵa qandaı qoldaý kórsetiledi?
— Jas ǵalymdardyń úlesi — 30 paıyz. Jastardy qoldaý úshin olardy ǵylymı jobalarǵa tartamyz, jumystan qol úzbeı magıstratýra men doktorantýrada oqýǵa múmkindik beremiz, jas ǵalymdarǵa arnalǵan arnaıy granttarǵa, QR UǴA Ǵylym komıteti uıymdastyrǵan jas ǵalymdardyń túrli ǵylymı konkýrstaryna qatysýǵa kómek kórsetemiz. Ǵylymı dárejesi bar jastar ǵylymı dárejesi úshin qosymsha aqy alady. PhD doktory dárejesi bar jas ǵalym zerthana meńgerýshisi laýazymyna taǵaıyndalady. Sondaı-aq, jas ǵalymdarǵa kezekke turýǵa jáne páter alýǵa múmkindik berildi.
— Ǵylymı-zertteý jumystaryna tsıfrlyq tehnologııalar engizildi me?
— Tsıfrlyq geologııa quraldarynyń biri — geoaqparattyq júıeler (GAJ) alynǵan geologııalyq, geofızıkalyq jáne gıdrogeologııalyq málimetter negizinde ken oryndarynyń tsıfrlyq úsh ólshemdi modelderin qurýǵa múmkindik beredi. Modeldeý paıdaly qazbalardyń paıda bolý sıpattamalary boıynsha boljamdardyń dáldigin arttyrady jáne olardyń ońtaıly damýyn qamtamasyz etedi. Instıtýtta GAJ-tehnologııany paıdalana otyryp, sońǵy onjyldyqta «Qazaqstan Respýblıkasynyń mıneraldyq-shıkizat resýrstaryn tolyqtyrýdy jáne keńeıtýdi ǵylymı qamtamasyz etý», «qatty paıdaly qazbalar ken oryndaryn ornalastyrý zańdylyqtarynyń atlasy» taqyryptary boıynsha zertteý júrgizildi.
— Geologııa salasynda jasandy ıntellektiniń róli qandaı?
— Geologııadaǵy jasandy ıntellektiń róli zertteý protsesin jedeldetýge jáne nátıjeniń dáldigin arttyrýǵa múmkindik beredi. Mysaly, derekterdi taldaý. Mashınalyq oqytý ádisteri seısmıkalyq aqparatty, taý jynystarynyń quramy týraly maǵlumatty, spýtnıktik sýretterdi jáne basqa derekterdi óńdeýge jáne jasyryn zańdylyqtardy anyqtaýǵa kómektesedi. Jasandy ıntellekt jer qyrtysyndaǵy protsesterge áser etetin kóptegen faktordy eskeretin dál jáne jyldam modelderdi jasaýǵa kómektesedi. Aıta ketý kerek, ol dástúrli boljaý ádisterin almastyrmaıdy, biraq tolyqtyrady, boljamdardyń jalpy senimdiligin arttyrady.
— Qazaqstannyń qazba baılyqtary týraly ǵylymı turǵydan ne aıtasyz?
— Ǵylymı turǵydan alǵanda, barlyq paıdaly qazbalar ken oryndary keńistikte jáne geologııalyq ýaqytta belgili bir ornalasý zańdylyqtaryna ıe. Sońǵy ǵylymı ázirlemelerge sáıkes, Qazaqstan óz baılyǵyn sarqyǵan joq. Instıtýt eldiń mıneraldy-shıkizat bazasyn ulǵaıtýǵa jáne nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan ǵylymı zertteýlerdi jalǵastyryp jatyr. Zertteý sońǵy teorııalyq tujyrymdamalardy, zamanaýı jabdyqtardy qoldana otyryp júrgiziledi.
— Instıtýttyń 85 jyldyq mereıtoıyna oraı qandaı sharalar josparlanyp otyr?
— Instıtýttyń 85 jyldyq mereıtoıyna baılanysty osy jyldyń 15-16 qazanynda halyqaralyq ǵylymı konferentsııa ótedi. Onyń aıasynda ınstıtýtta Ortalyq Azııa geoanalıtıkalyq zerthanasy-Geolab, GEO-Spark bıznes bastamalardy damytý ortalyǵy, Eýrazııalyq geologııalyq murajaılar men kollektsııalar qaýymdastyǵy ashylyp, paneldik sessııa uıymdastyrylady.
