Qazaqstan ońaltýdyń álemdik tájirıbesinen qalys qalmaı, aıaǵyn teń alyp keledi - RBOO-nyń basqarma tóraıymy Sh.Bólekbaeva
Statıstıkalyq málimetterge sáıkes, Qazaqstanda 44 574 múgedek-bala esepte tur. Sonyń ishinde 10 myń balanyń dıagnozy tirek-qımyl apparaty fýnktsııalarynyń buzylýynan bolatyn - balalardyń tserebraldy sal aýrýy (BTsS). BTsS bóbekterdiń týa bitken, óte aýyr jáne jazylmaıtyn syrqaty sanalady. Biraq qazirgi medıtsına tańǵalarlyq nátıjelerge qol jetkizip otyr. Úlken shydamdylyq pen ádistemelik em-domnyń arqasynda BTsS-ǵa shaldyqqan balalardy qoǵamǵa beıimdeýge, júrýge, sóıleýge úıretýge bolady. Qazaqstan balalaryn shet el asyrmaı, álemdik medıtsınanyń ozyq jetistikterin óz jerinde paıdalanyp otyrǵanyna áste maqtana alady. Elbasynyń Astana qalasynda medıtsınalyq klasterdi qurý tapsyrmasy aıasynda salynǵan «Respýblıkalyq balalardy ońaltý ortalyǵy» AQ (RBOO) bul baǵytta jemisti jumys atqaryp otyrǵan birden-bir medıtsınalyq mekeme. RBOO-nyń qyzmeti týraly aıtyp berýdi Ortalyqtyń basqarma tóraıymy Sholpan Bólekbaevandan ótindik.
- Sholpan Ádiljanqyzy, RBOO jylyna kansha kvota bólip otyr jáne ol saýyqtyrýdy qajet etetin balalardy tolyq qamtý úshin jetkilikti me?
- Durys atap óttińiz, bizdiń Ortalyqqa balalar tek joldamamen keledi. Joldamany óńirlerdegi Densaýlyq saqtaý basqarmalary beredi. Bólinetin kvotalar sany jyl saıyn artyp keledi. Máselen, 2008, 2009, 2010 jyldary olardy sany - 2 675 bolsa, 2011 jyly - 3 900-dy qurady, al 2012 - 4 200 kvota bólý josparlanyp otyr. ıAǵnı, Ortalyq ashylǵaly beri 10 myńnan astam balaǵa ońaltý terapııalaryn júrgizdi. Al kvotaǵa ilikpegender úshin aqyly em-domdarymyz bar. Emdeý kýrsy 25 kúnge jalǵasady. Keıbir balalar jylyna eki ret keledi. Ol quptarlyq. Degenmen, Ortalyq jumysynyń negizgi baǵyty - tserebraldy sal aýrýyna shaldyqqan balalar (BTsS), kútimdi jáne jattyǵýlardy únemi qajet etedi. Sondyqtan, biz qazir Densaýlyq saqtaý mınıstrligimen birlesip, árbir óńirde osyndaı Ortalyqtar ashý múmkindigin qarastyryp jatyrmyz. Biraq olar bizdiń Ortalyq sııaqty emdeý protsedýralaryn statsıonarlyq negizde emes, tek kúndizgi bólimde júrgizetin bolady. Ata-ana balany tańerteń alyp kelip, kúndiz kúni boıy sonda bolyp, keshke úıine alyp ketetindeı. Ata-ananyń da qoly bosap, jumysqa shyǵa alar edi. Al BTsS-nyń qıyn dárejesimen aýyratyn balalar úshin ortalyqta jatyp emdeletin 30-40 oryn ázirlese jetip jatyr. BTsS-men syrqattanatyn baldyrǵandardy jylyna eki ret bizdiń Ortalyqqa jiberip tursa, aýrýhanadan shyqqannan keıin bizdiń jazyp bergen emdeý josparymyz boıynsha em-domdardy ózderiniń jergilikti jerdegi ortalyǵynda jalǵastyrsa jumysymyz áldeqaıda nátıjeli bolar edi. Bul ıdeıany ómirsheń etý jumystary júrgizilip jatyr.
- RBOO mamandarynyń jumysy negizinen BTsS-ǵa baǵyttalǵandyǵyn atap óttińiz. Basqa qandaı dıagnozy bar balalarǵa ońaltý júrgizesizder?
- Ortalyqtyń jumysy neıroendokrındik, neıroortopedııalyq jáne psıhonevrologııalyq patalogııalary bar balalardy áleýmettik beıimsizdenýge alyp keletin - qozǵalý, psıhoemotsıonaldyq jáne sóıleý qabiletteriniń buzylýlaryn keshendi terapııalar arqyly túzeýge baǵyttalǵan. Atalǵan júıeler jumysynyń aqaýy kóptegen ártúrli aýrýlarǵa alyp keledi. Olardyń ishinde balalardyń tserebraldy sal aýrýy bar. Bul dıagnozben bizge joldanatyndardyń sany barlyq naýqastardyń 62 paıyzyn quraıdy. Biraq bul Qazaqstanda BTsS-men aýyratyn blalardyń sany artyp otyr degendi bildirmeıdi. Jana aıtyp ótkenimdeı, Ortalyq jumysynyń baǵyty - júıke júıesi aýrýlaryna shaldyqqan balalarǵa kómektesý. Qazaqstanda BTsS-ǵa shaldyqqan balalardyń sany álemdik ortasha statıstıkadan joǵary emes. Bul syrqat qaı memlekette bolmasyn kezdesedi. BTsS óte qıyn, kúrdeli syrqat. Oǵan shaldyqqan bala qoǵamǵa beıimdelmegen, óz-ózderin kúte almaıdy, óz betterimen qozǵalýy qıyn, kóbisiniń sóıleý múmkindikteri nashar damyǵan, jalpy orta mektepterge óz betterimen bara almaıdy, jumysqa ornalasýlary, jasyryn emes - qıynnyń qııameti. Bul - áleýmettik problema.
Qazir «ońaltý» termınin jıi kezdestirýge bolady. Kóptegen jekemenshik ortalyqtar, qoǵamdyq birlestikter ashylyp jatyr. «Ońaltý» dep ataıdy da, oǵan jıi kezdesetin syrqattarmen, syrqattardyń jedel túrimen aýyratyn balalardy jatqyzady. Al olar óz betterimen júrip-tura alady, ózderin-ózi kútip-qyzmet kórsete alady, ıaǵnı on eki múshesi saý. Emhanalarda emdeýge bolatyn ondaı balalardy bizdikindeı Ortalyqqa jatqyzýdyń qajeti joq. Al BTsS-men aýyratyn balalardy ońaltý úshin - logoped, defektolog, eńbek terapevti, LFK jáne taǵy da basqa arnaıy mamandar qajet jáne ár balaǵa memlekettik qazynadan úlken qarajattar bólinedi.
- RBOO-da saýyqtyrýdan ótetin balalarǵa arnaıy mamandar qajettigin atap óttińiz. Kadrlar máselesinde qandaı da bir problemalar bar ma?
- Men atap ótken mamandar pedagogıkalyq mamandyqtarǵa jatady. Olar búginde pedagogıkalyq JOO-larda - Abaı atyndaǵy Almaty memlekettik ýnıversıtetinde, Qazaq memlekettik qyzdar pedagogıkalyq ýnıversıtetinde jáne L.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetinde daıarlanady. Sońǵy kezde atalmysh fakýltetterge túsetinderdiń sany azaıyp barady. Onyń sebebi maǵan aıan emes. Múmkin bul mamandyqtarǵa JOO-lar qabyldaýdy az júrgizetin shyǵar, múmkin ondaı maman bolýdy qazirgi jastar qalamaıtyn shyǵar. Al oqyp shyqqan mamandar ózge salaǵa aýysyp ketip jatady. Dıplom alyp shyqqan mamandardy, aldymen, ózimizdiń Ortalyqta 1, 2 aılyq kýrstardan ótkizemiz. Jalpy qandaı mekemede bolmasyn kadrlar esh ýaqytta 100 paıyzǵa tolyq turaqtanbaıdy. Ortalyqta kadrlardyń 65 paıyzy turaqtanǵan dep aıta alamyn. Jasyratyny joq, keıbir dárigerlerdiń, logoped, defektolog, eńbek terapevti, jáne taǵy basqa arnaıy mamandardyń, orta medıtsınalyq qyzmetkerlerdiń azdaǵan tapshylyǵy bar.
- Balada tserebraldy sal aýrýynyń órshýin toqtatýǵa bolady ma?
- Bul óte qıyn aýrý ekendigin atap óttim. Dárigerler bul dıagnozdy bala 1 jastan asqan kezde ǵana qoıa alady. Biraq keıbir jaǵdaılarda bul aýrýdyń belgileri 1 jasqa deıin-aq kórinip turady. Syrqaty bar-joǵyna qaramastan ár bala 1 aılyǵynan bastap nevropatologtyń jiti baqylaýynda bolady. Biz buryn, nevropatologtardy perzenthanalarǵa engizý máselesin kótergen bolatynbyz. Mamandardyń tapshylyǵyna baılanysty usynysymyz júzege aspady.
BTsS-nyń ártúrli formasy jáne onymen birge, birneshe dárejesi bar - jeńil, ortasha, qıyn. Jeńil jáne ortasha dárejedegi naýqastar Ortalyqtan jaqsy nátıjemen shyǵyp jatady. Al qıyn túrlerinde nátıjeniń birden bolýy eki talaı, ári em-dom uzaqqa sozylady. Biraq ata-analarǵa úmitterin úzbeı, áreket ete berý qajettigin aıtqym keledi. Mamandarmen tyǵyz baılanysta bolyp, jumyla jumys isteý kerek. Máselen, úıde balany ózdigimen áreket etýge daǵdylandyratyn ádistemelerdi, dene shynyqtyrý jattyǵýlaryn jasaý qajet. Bala jaǵalap júrý úshin qabyrǵaǵa súıenishter ornatýǵa bolady. Aıaqtaryn basa almaıtyn balalardy mindetti túrde, kúnde eki-úsh saǵatqa turǵyzyp qoıý kerek. Ol qalaı jasalady? Qabyrǵaǵa baspaldaqty qaǵyp, oǵan balany ıyǵynan, belinen, aıaǵynan baılap qoıady. Sonda deneniń salmaǵy aıaǵyna túsedi de, bala óz betimen turǵanyn sezine bastaıdy. Shet elderde vertıkalızator, pozıtsıoner dep atalatyn arnaıy trenajerlar satylady. Bizde ondaı trenajerlardy shyǵaratyn zaýyttar joq, dúkenderde de satylmaıdy. Keıbir ata-analar shet elderden ákelip jatady. Biraq olardy óz qoldarymen jasap alýǵa ábden bolady.
Al keıbir balalar júrmek túgili ózdigimen bastaryn ustaı almaıdy, otyra da almaıdy. Olardy aldymen, basyn ustaýǵa, odan keıin otyrýǵa, eńbekteýge, turýǵa jáne sodan keıin ǵana baryp júrýge úıretý kerek. Keıbir ata-analar osy kezeńderdi saqtamaı, basyn ustap, otyra almaıtyn balany qoldarynan jetekteı jóneledi. Ol ádispen bala eshqashan júrmeıdi. Bul syrqattyń ereksheligi de sol, bala mindetti túrde ár kezeńnen ótýi kerek.
- Balalardy ońaltý úshin qandaı emdik sharalardy, protsedýralardy qoldanasyzdar?
- Olardy aıtpastan buryn, «ońaltý» termıni negizinen úsh aspektiden qosylatynyn atap ótý kerek. Olar - medıtsınalyq, pedagogıkalyq jáne áleýmettik. Medıtsınalyq aspekti týraly aıtatyn bolsam, olarǵa elektroprotsedýralar, balshyqpen, ınemen, dene shynyqtyrýmen, parafınmen, shóp-dári vannalarymen jáne túrli dárilermen emdeý, fızıo-emder, basseındegi emder, vannanyń ishinde jasalatyn massajdar jáne taǵy basqalar jatady.
Pedagogıkalyqqa - mektep jatady. Balalar Ortalyqta 25 kún jatyp emdeletinin aıttym. Olar sabaq baǵdarlamasynan qalmaý kerektigi týraly Úkimetiń arnaıy Qaýlysy bar. Sabaqtarymyz jalpy orta bilim berý baǵdarlamasy, korrektsııalyq jáne qosymsha baǵdarlamalar boıynsha ótkiziledi. Defektologtar, logopedter, arnaıy jabdyqtalǵan kabınetterinde betke, tilge jattyǵýlar, massajdar jasaıdy. Psıhologtarymyz balaǵa isteı almaıtyn qımyldardy oıyn terapııalary arqyly jasap úıretedi. Án terapııasynyń da óte kóp paıdasy bar. Oǵan kóp mán bere berilmeıdi. Biz jattyǵýlar úshin kóbine kóńil kóteretin, joǵary yrǵaqty mýzykalardy qoldanamyz. Balalar qalaı bılep ketkenin, jattyǵýlardy qalaı jasap jibergenin ózderi de baıqamaı qalady. Ońaltýǵa shyǵarmashylyq jaǵynan kelý kerek. Balaǵa «mynany iste!»,- dep salqyndyqpen, paryqsyz aıta salýǵa bolmaıdy.
Áleýmettik nemese eńbek terapııasy burynnan kele jatqan em. Bizde eńbek terapııasyna 1 jastaǵy balalar qatysady. Odan joǵary jastaǵy balalar sýret salyp, aplıkatsııalar jasaıdy, monshaqtardan túrli buıymdar, zattar jasap shyǵarady. Zattardyń kóz jaýyn alarlyǵy sonshalyq, ata-analardyń ózderi olardy qoldarynyń múmkindigi shekteýli - óz balalary jasap shyǵarǵanyna tańǵalady. Boılaryna estetıkalyq tárbıeni sińirý úshin shashtarazymyz bar. Shashtarazda ýaqyttaryn ótkizýge ásirese, qyzdar qumar. Odan bólek, biz aptasyna birneshe ret túrli kontsertter, kóńildiler men tapqyrlar saıysyn ótkizip, spektaklder qoıyp turamyz. Arnaıy kıim bólmemizde olarǵa qajetti barlyq kıimder bar. Bala belgilengen keste boıynsha sonda kelip, jarty saǵat ózin-ózi daıyndaıdy. Qoldarynyń ıkemin keltirip, túımeler men syldyrma ilgekterdi aǵytady, sheshinip-kıinedi, árlenedi. Ata-analar úıde bolsyn, Ortalyqta protsedýralarǵa barǵanda bolsyn únemi asyǵyp júredi de shydamaı, balalardy jyldamdatyp ózderi kıindire salady. Bala Respýblıkalyq balalardy ońaltý ortalyǵynan ózin kıindire alatyndaı jaǵdaıda shyqsa, biz úshin bul jetistik, al ata-ana úshin úlken kómek dep bilemiz.
Onymen birge, Ortalyqta qol-aıaqtary durys qalypty qabyldaı almaıtyn, denelerin ustaı almaıtyn balalarǵa arnap ultaraqtar, deneni ustaıtyn karsetter jáne taǵy basqalardy jasap shyǵaratyn ortezdi zaýyt bar. Olar árbir balaǵa jeke, ólshem boıynsha jasalady. Qazirgi zamanǵy ońaltýdy ortezsiz elestetý qıyn. Almatyda Ońaltý ortalyǵynda jumys istegen kezimde saýyqtyrýǵa qajetti ne kerektiń bári bolatyn. Men Ortalyqtyń jabdyqtalýyn joǵary baǵalaıtynmyn. Bir ǵana kemshiligimiz - ortez bolmaıtyn. Birde medıtsınalyq mekememizge sheteldikter kelip: «Ortezderińiz bar ma?», - dep surady. «Joq!», - degendi estip, «Siz onda qandaı ońaltý týraly aıtyp otyrsyz?!», - degeni bar. Budan keıin, Almatyda ortez jasaýǵa bel býyp, Sara Alpysqyzynyń kómegimen tseh ashtyq. Astanada Respýblıkalyq balalardy ońaltý ortalyǵy ashylǵannan keıin ol tsehymyz zaýytqa aınaldy. Endi men kez-kelgen shet el mamanyna ortezdi zaýytymyz týraly aýyz tolytyra aıtyp, maqtanyshpen kórsetemin. Olar Qazaqstannyń medıtsınasy qysqa ýaqyt ishinde qarqynmen damyp ketkenine sene almaıdy.
Sondaı-aq, sońǵy on jylda ońaltý terapııasyna Shveıtsarııadan bastaý alyp, robototehnologııalar qarqynmen engizile bastady. Bizdiń Ortalyq byltyr sondaı eki robotty satyp aldy. Bireýin grant boıynsha jeńip alǵan qarajatqa, ekinshisin óz qarjymyz esebinen aldyq. Robottar ózdigimen qozǵala almaıtyn adamdy májbúrli túrde qımyldatyp, jattyǵý jasatady.
Bıyl men Germanııanyń Tsıýrıh qalasynda ótken Dúnıejúzilik kongreske qatystym. Jer júzinen 900 adam qatysqan kongres barysynda ońaltýdyń úsh baǵyty týraly aıtyldy. Onyń bir baǵyty - kompıýterlik tehnologııalar, ıaǵnı vırtýaldy oıyndar arqyly bulshyq etti shynyqtyrý. Aıtyp ótkenimdeı, ony biz jetistikti paıdalanyp otyrmyz. Úsh bıologııalyq keri baılanys kabınetinde úsh oıyn apparaty ornatylǵan. Ekinshisi - robototehnologııa, ol da bizde bar. Úshinshi baǵyt, jana aıtyp ótken - ortezder, olar bizde kópten beri qoldanylady. Sondyqtan, Ortalyqta qajetti ozyq ınnovatsııalyq tehnologııalardyń barlyǵy engizilgen dep tolyq senimmen aıta alamyn.
- Bala saýyǵyp ketý úshin Qazaqstanda, naqty aıtqanda ózińiz basqaryp otyrǵan RBOO-da zamanaýı ádis-tásilder qoldanylatynyn atap óttińiz. Biraq, bul salada áli de bolsa sheshimin tappaı otyrǵan, áttegen-aı deıtin tustar bar ma?
- Árıne, balany ońaltýǵa qajetti RBOO-daǵy sııaqty jaǵdaı Qazaqstannyń barlyq óńirinde jasalǵan dep aıtýǵa bolmaıdy. Jetispeýshilikter áli de kóp. Biz respýblıkalyq ortalyq bolǵannan keıin álemdegi ozyq ońaltý terapııalarynan qalys qalmaı, aıaǵymyzdy teń alyp kelemiz. Osyndaı ortalyqtar Qazaqstannyń jer-jerinde bolsa, árıne, balalarymyzdyń densaýlyq jaǵdaı odan saıyn jaqsara túser edi. Óńirlerde mamandardyń, zamanaýı qural-jabdyqtardyń, tehnologııalardyń tapshylyǵy bar. Onymen birge, Qazaqstanda osy salada isteıtin mamandardyń túıitkilderdi eńserýde, ádis-tásilderdi endirý men qoldanýda bir kórinis bolý kerek. Bireýimiz ońǵa bireýimiz solǵa, bireýimiz artqa tartyp jatsaq qazaqstandyq medıtsınanyń damýy úshin ıgi bolmaıdy.
- Suhbatyńyzǵa rahmet!
