Qazaqstan nege Qashaǵan aktsıonerlerinen $150 mıllıard talap etip otyr
Bıyl sáýirde Qazaqstan Qashaǵan munaı ken ornyn ıgerýshi halyqaralyq munaı kompanııalaryna arbıtraj shaǵymdaryn ulǵaıtyp, joǵalǵan paıdanyń ornyn toltyrýdy talap etti. Buǵan deıin el úkimeti shamamen 16,5 mıllıard dollardy óndirip almaqshy bolǵan edi. Keıin soma kúrt ózgerdi – 138 mıllıard dollarǵa artty. Nelikten bul soma ulǵaıǵanyn munaı-gaz salasynyń sarapshysy Asqar Smaıylovtan suradyq. Maman Kazinform tilshisine halyqaralyq daýdyń nátıjesi qalaı bolýy múmkin ekenin aıtyp berdi.
– Asqar Tynybekuly, bul sot burynnan júrip jatqanyn bilemiz. Talap somasyn 150 mıllıard dollarǵa deıin kóterýdiń astarynda ne jatyr? Osyǵan qatysty sizdiń pikirińizdi bilgimiz keledi.
– Bastapqy 15 mıllıard dollardy birneshe talappen túsindirýge bolady. Birinshisi –qorshaǵan orta, ekinshisi – ónimdi bólý týraly kelisim (ÓBK) boıynsha Qazaqstan ótegisi kelmeıtin shyǵyndar. Bul máseleler buryn da bolǵan, bul jańalyq emes. ıAǵnı, buryn mundaı daýlar sheshilip, ymyraǵa keletin.
Qashaǵan ÓBK degenge keletin bolsaq, kelisimshartqa qosymsha kelisim boıynsha ótemaqy degen uǵym bar. Negizinde bul tirkelgen qujat jáne eger qazaqstandyq tarap onymen kelisse, onda ótemaqy úshin qosymsha kelisimder de qoldanylady.
Sondaı-aq Letter of intenent (Letter of intent – aǵylshyn tilinen aýdarǵanda nıet haty, red.) degen qujat bar. Jobaǵa qatysatyn kompanııalar «Qashaǵan jobasynyń merdigerleri» dep atalady. Letter of intent nemese nıet haty – merdiger kompanııalardyń jobaǵa quıýy kerek dep sanaıtyn ınvestıtsııalary. Biraq bul qujat ÓBK-de zańdy túrde resimdelmegen, sondyqtan bul táýekel aımaǵy bolyp qalady.
Tájirıbege súıensek, merdiger kompanııalar nıet hatyn qosymsha kelisimge qosady. Tıisinshe, bul ınvestıtsııalar da óteledi dep sanalady.
Bálkim, máseleniń bári osynda shyǵar, kompanııalar belgili bir deńgeıde ınvestıtsııa saldy, keıin ony qaıtarý kerek dep eseptep otyr, biraq Qazaqstan tarapy munymen kelispedi. Munda eshqandaı suraq joq.
Nege talap-aryz somasy $138 mıllıardqa ósti? Meniń oıymsha, buǵan birneshe faktordy ataýǵa bolady. Birinshiden, Prezıdenttiń 2029 jylǵa qaraı ishki jalpy ónimdi eki ese arttyrý kerek degen tapsyrmasy bar. Al, sońǵy 2-3 jylda bul salaǵa ınvestorlar belsendi túrde tartylmaǵanyn kórip otyrmyz. Aıta keteıik, Teńiz kenishin keńeıtý jobasyn esepke almaımyz, óıtkeni ol buryn josparlanǵan jáne osy joba aıasynda Qazaqstanǵa úlken ınvestıtsııa keldi.
Sonymen qatar, Qatarmen birqatar aýyzsha kelisim bar bolǵanymen, ázirge eshqandaı naqty sheshim joq. Eger Qatar aınyp qalsa, kelispese, bas tartýy da ábden múmkin. Sondaı jaǵdaı bolsa, JІÓ-ni qalaı arttyrýǵa bolatynyn qaıta oılaný kerek. Sondyqtan 138 mıllıard dollardy talap etý Prezıdenttiń JІÓ-ni ulǵaıtý jónindegi tapsyrmasyna sáıkes keledi.
Munaıdyń qazirgi baǵasy men talap-aryzdyń kólemine qaraıtyn bolsaq, bul shamamen 250 mıllıon tonna munaı degendi bildiredi. Al ken ornyndaǵy qazirgi óndiristi eskere otyryp, bul Qashaǵandaǵy shamamen 15-20 jyldyq óndiris kólemi dep boljaýǵa bolady. Merdiger kompanııalar 2005 jyly kommertsııalyq óndiris bolady dep ýáde etken, sodan keıin 2008 jylǵa shegerdi, odan soń 2013, sosyn 2016 jylǵa aýystyrdy. Bul turǵyda atalǵan soma sonyń ótemine sáıkes keledi. ıAǵnı, 20 jyl óndirý degenimiz 250 mıllıon tonna jáne bul shamamen 138 mıllıard dollar bolady.
– ıAǵnı, 138 mıllıard dollar – Bloomberg jazǵandaı,lost profit (aǵylshyn tilinen – joǵalǵan paıda, red.) pa?
– Paıda degen óte keń uǵym. Al, bul jaǵdaıda munaı satýdan kóretin paıda desek, onda, ıá. Olar munaı satýdyń ózinen ǵana 138 mıllıard dollar joǵaltty, biraq bul jerde bir jaıt bar: eger Qazaqstan osy 250 mıllıon tonnany óndire alǵan bolsa, sáıkesinshe Qazaqstanǵa tólenetin tólemder (profit oil) kólemi de baıaǵyda óser edi.
Mundaı jobalarda birinshi kezekte ınvestorlardyń shyǵyndary óteledi, al óndiristen paıdanyń az ǵana bóligi bonýs retinde ketedi. Onyń ústine bul bonýs ta óte az úlesti quraıdy – Qazaqstanǵa shamamen 2% tıesili. Bul - qazirgi ahýal. Eger Qazaqstan muny baıaǵyda óndirgen bolsa, edáýir bóligi bizdiń elge tıer edi. Túsinikti bolý úshin Qarashyǵanaqty mysalǵa alaıyq, ınvestorlar jobaǵa salǵan qarajatyn 2009 jyly ótep alǵan. 2010 jyldan beri Qarashyǵanaq jobasynan túsetin paıdanyń basym bóligin ınvestor emes, Qazaqstan alady.
Munyń ereksheligi de sol. Investorlar keıin kóbirek munaı alyp otyrý úshin múmkindiginshe kóp ınvestıtsııa salǵysy keledi.
$55 mlrd – Eger Qazaqstan Qashaǵan jobasyna quıylǵan osy ınvestıtsııany óteı bastasa, shamamen 15-20 jyl ketedi. ÓBK (ónimdi bólisý týraly kelisim) merzimi 30 jyldardyń sońy – 40 jyldardyń basynda bitedi, biz qazir sol kezeńge aıaq basyp jatyrmyz. ıAǵnı, 55 mıllıard dollar ınvestıtsııa salyndy, ol 20 jyl ishinde óteledi, al Qazaqstan endi maksımaldy paıda alýy kerek bolǵanda, ÓBK bitip qalady.
Demek búkil joba – tek ınvestorlar úshin paıdaly. Shyǵyndaryn ótep alyp, maksımaldy tabysqa keneledi. al Qazaqstan túk paıda tappaıdy.
Osy faktorlardyń bári qordalanyp keldi. Bul jobadan jumys oryndaryn esepke almasaq, basqa eshqandaı paıda tappaımyz. Meniń oıymsha, bıznes turǵysynan bul jobany júzege asyratyndaı mańyzdy faktor emes.
Mysaly, qazir polıetılen jobasynda 2 myń jumys orny ashylady dep aıtylyp jatyr. Biraq olar 2 myń adam jumys isteýi úshin 8 mıllıard dollar ınvestıtsııa salmaqshy – bul aqymaqtyq qoı.
Munda da solaı: Qashaǵanda jumys oryndary bar, qazaqstandyq servıs kompanııalary da jumys istep jatyr, biraq kez kelgen bıznestiń maqsaty – paıda tabý. Qazaqstan paıda tappasa, demek Qazaqstan úshin bul tek shyǵyn ákeletin joba.
– Siz paıda qalaı esepteletinin aıttyńyz. Biraq munaı sektorymen tanys emes adamdar úshin ÓBK tujyrymdamasy túsiniksizdeý bolýy múmkin. Kirister men shyǵystar qalaı esepteletini týraly tolyǵyraq aıtyp bere alasyz ba? Al Qarashyǵanaq jobasy sátti júzege asqanyn eskersek, Qashaǵanda nege durys esepteý júrgizilmedi? Nege mundaı jaǵdaı bolyp qaldy?
– Jalpy ónimdi bólý týraly kelisimde (ÓBK) shyǵyndardy óteıtin esepter jasalatyn formýla bar. Bul barlyq ÓBK-de shamamen birdeı, óıtkeni búkil álemde biryńǵaı ÓBK ınstıtýty qoldanylady. Sondyqtan álemniń ártúrli elindegi barlyq ÓBK uqsas. Árıne, keıbir nıýanstar bolýy múmkin. Biraq ÓBK-niń negizgi mindeti – jobaǵa salynǵan ınvestıtsııa qaı kezeńde ózin aqtaıtynyn kórsetý. Joǵaryda aıtqanymdaı, kommertsııalyq munaı óndirýden túsken paıda alǵashqy jyldary ınvestorlardyń «qaltasyna» ketedi. Al, onyń ótelý merzimi, birinshiden, munaıdyń baǵasyna, ekinshiden, ınvestıtsııa kólemine, úshinshiden, formaǵa baılanysty.
Paıdanyń kóp bóligin Qazaqstan nemese ınvestor alýyna túrtki bolatyn belgili bir koeffıtsıent bar. Qarapaıym sózben aıtqanda osylaı túsindirýge bolady. Merdiger kompanııalar kommertsııalyq munaı óndirýdi keshiktirdi, biraq olar Qazaqstan tarapynan qujatqa qatysty qıyndyqtar boldy degen ýáj aıtyp otyr.
– Sizdiń oıyńyzsha, bul talaptar sheshimin tappasa, qazirgi sot protsesiniń eki tarap úshin qandaı saldary bolýy múmkin?
– Eger arbıtrajdyń sheshimi Qazaqstannyń paıdasyna sheshilse, munaı kompanııalary úshin bul olardyń jobaǵa salǵan ınvestıtsııasyn qaıtara almaıtynyn bildiredi. ıAǵnı, 55 mıllıard dollar men 138 mıllıard dollar – osyndaı aıyrmashylyqty kórip otyrmyz.
ıAǵnı, bul munaı kompanııalary úshin úlken shyǵyn bolmaq. Ekinshiden, shyǵý protsesiniń uzaqtyǵyna qaramastan seriktesterdiń biri jobadan shyqqysy keletin shyǵar. Onyń ústine, olarǵa bul endi sonshalyq «qyzyq joba» bolmaı qalady.
Al Qazaqstannyń talaptaryn arbıtraj qanaǵattandyrmasa, onda Qazaqstan týraly «ózi sotqa beredi jáne utylady» degen pikir qalyptasýy múmkin. Bul, birinshiden, ınvestıtsııalyq ahýal turǵysynan emes, aryzdanýshy retinde jeńilgenniń belgisi. Ekinshiden, keıin bul kompanııalarmen qarym-qatynas jaqsara qoımaıtyny túsinikti.
Jalpy, daýǵa baılanysty úlken máseleler týyndaıdy dep oılaımyn. Óıtkeni bıznes árqashan qalaı aqsha tabý kerek degen kózqaraspen qaraıdy. Bul talaptardy Qazaqstannyń paıdasyna da, oǵan qarsy da túsindirýge bolady. Biraq kez kelgen kásipkerge Qazaqstan qandaı kiristen aıyrylyp jatqanyn túsindirseńiz, bári de kelisedi – memleket óz azamattaryna qamqorlyq jasap otyr jáne bıýdjetke qatysty onyń múddesin qorǵaıdy.
ÓBK ınstıtýtynyń ózine keletin bolsaq, elimiz qazir Qazaqstannyń múddesin eskeretin kelisimsharttyń jańa túrin - «jetildirilgen úlgilik kelisimshartty» qoldanyp jatyr. Burynǵy ÓBK-de basqa tsıfrlar, Qazaqstan ekonomıkasynyń jaǵdaıy basqasha, qajettilikter basqa boldy.
Batysta qazir kómirtegi salyǵy engizilip jatqanyn eskersek, meniń oıymsha, biz 30 jyl buryn qol qoıylǵan kelisimderdi buljytpaı ustanýymyz kerek deý – ádiletsizdik. 30 jyl buryn mundaı uǵymdar bolǵan joq. Parıj kelisimin eskeretin bolsaq, búginde ózekti emes ÓBK-ni saqtaý úshin Qazaqstan nelikten óziniń ekonomıkalyq jaǵdaıyn nasharlatýy kerek? Ne sebepti biz eshqandaı túzetýler engizbeı, ony burynǵydaı oryndaýymyz kerek?
Ekinshi másele, Qarashyǵanaq jobasynda da, Qashaǵanda da ÓBK ózgertildi, ıaǵnı pretsedent boldy.
2010 jyly Qarashyǵanaq boıynsha daý bolǵan. Sonyń nátıjesinde Qazaqstan Qarashyǵanaqta 10 paıyzyn aldy. Bul arbıtrajdaǵy alǵashqy daý bolatyn. Ekinshi jaǵdaıda, Qazaqstan Qashaǵan jobasyndaǵy úlesin 8-den 16%-ǵa deıin ulǵaıtyp aldy.
– Jalpy, bul arbıtraj qansha ýaqytqa sozylady nemese qandaı stsenarıı kútýge bolady?
– Arbıtrajǵa keminde bir jyl, múmkin birneshe jyl qajet. ıAǵnı, bul uzaq talqylanatyn nárse. Bul jerde Qazaqstan óz pozıtsııasyn nyǵaıtýy kerek. Óıtkeni olar ÓBK sharttaryn uzartý týraly kóp aıta bastady. Tıisinshe, Qashaǵandaǵy ınvestorlardyń buǵan múddeli emes ekeni anyq. Biz ÓBK merzimin uzartý týraly múlde talqylamaıtynymyzdy naqty aıtý kerek.
ıAǵnı, biz 150 mıllıard dollar týraly sheshim qabyldaýymyz kerek, sodan keıin nátıjege súıene otyryp, uzartýdy qarastyrýǵa bolady. Eger ol bolmasa, biz Qashaǵandaǵy jumysty qalaı jalǵastyramyz degen óz strategııamyzdy qurýymyz qajet.
Meniń oıymsha, eki tarap ta qandaı da bir konsensýsqa keledi jáne jobaǵa qatysýshylardyń biri ketýi ábden múmkin. Biraq bul óte qıyn joba, táýekeli kóp, daýly máseleler de kóp. Onyń ústine Qazaqstan jaǵynan ǵana emes, merdigerler tarapynan da máseleler tolastamaı keledi. Olar 2005 jyly, sodan keıin 2008, 2013, 2016 jyldary kommertsııalyq óndiristi bastaýǵa ýáde bergen. Biraq: «Jigitter, siz jibergen qateńiz úshin óteýińiz kerek» dep, olardy jaýapqa tartatyn ýaqyt keldi.
– Investıtsııalyq ahýal jóninde joǵaryda aıttyńyz. Qazir ınvestıtsııa tartýǵa basa nazar aýdarylyp jatqanyn eskersek, qazirgi talas bizdiń munaı-gaz sektorymyzǵa ınvestıtsııa tartýǵa qalaı áser etedi?
– Jalpy munaı-gaz sektoryndaǵy ınvestıtsııalyq ahýaldy jalpy Qazaqstandaǵy bıznestiń ınvestıtsııalyq ahýalynan bólip qaraý kerek dep esepteımin. Ekeýiniń aıyrmashylyǵy bar. Eger biz Doing business reıtıngi týraly aıtatyn bolsaq, onda bul shaǵyn orta bızneske kóbirek qatysty. Qazirgi daý bul ınvestıtsııalyq ahýalǵa áser etpeıdi, óıtkeni munda basqa múddeler shoǵyrlanǵan. Munda memleket shaǵyn jáne orta bıznesti damytýǵa múddeli.
Munaı-gaz sektoryndaǵy jaǵdaı bólek. Munda mıllıardtaǵan somalar bar. Sondaı-aq, álemde parnıktik áserdi azaıtý úshin jasyl energııaǵa kóshý úrdisi bar. Al Qazaqstan Parıj kelisimin ratıfıkatsııalaǵanyn bilesizder. Qashaǵan jobasyna qatysýshylar arasynda kúrdeli shyǵyndaryn munaı-gaz jobalaryna emes, energetıka salasyna – elektr energııasyn óndirýge baǵyttap otyrǵan kompanııalar da bar.
– Jalpy munaı sektory týraly aıtatyn bolsaq, Teńiz kelisimshartynyń jaqyn arada aıaqtalatynyn aıttyńyz. Al Qarashyǵanaq pen Qashaǵan boıynsha da tıisti kelisimsharttar 2030 jyldardyń sońyna qaraı bitedi. Siz óz suhbattaryńyzdyń birinde ken oryndaryndaǵy ónim úshinshi jyl qatarynan tómendep jatqanyn aıttyńyz. Jalpy, óndiris tómendep, kelisimsharttar aıaqtalyp jatqanyn eskersek, elimizdegi munaı sektorynan ne kútýge bolady?
– Negizinde, Qazaqstan 2060 jylǵa qaraı kómirtegi beıtaraptyǵyna qol jetkizýge mindetteme aldy. Bálkim, bizge munaı sektoryna kóp ınvestıtsııa salýdyń qajeti de joq shyǵar. Tek tıimdilikti arttyra otyryp, ony qoldap otyrý jetkilikti bolyp qalar. Eski jobalarǵa qatysty ahýal kúrdelene túsedi jáne qymbattaıdy. Mysaly, «Ózenmunaıgazda» munaı kóp, biraq ony óndirý qymbatqa túsedi. Tıisinshe, olar ártúrli artyqshylyqty suraıdy. Al elde áleýmettik narazylyq bolmaýy úshin respýblıkaǵa bul ken oryndaryn qoldaýǵa tura keledi. Bul - memleket úshin tıimsiz. Sondyqtan bul aımaqtarda óte qymbat munaı óndirmeı, jańa óndirister ashyp, halyqty ol jaqtan kóshirgen durys.
Al óndirisi quldyrap bara jatqan shaǵyn ken oryndary buǵan ózdiginen keledi. Óıtkeni jekemenshik kompanııalar onyń tıimdi nemese tıimsiz ekenin únemi qarap otyrady. Olardyń paıdasyz ekeni belgili bolsa, olar jaýyp tastaıdy. Qazaqstandaǵy negizgi óndiris osy úsh iri ken ornynda shoǵyrlanady. Al kadr daıyndaýǵa áli ýaqyt bar. Investorlar ketedi, sol kezde óz azamattarymyz jumys isteýi kerek. 10-15 jyl bar.
– Suhbatyńyzǵa raqmet!