Qazaqstan men Qytaı qatynastarynyń damýy
Dál osyndaı almaǵaıyp jaǵdaıda Qazaqstan men Qytaı turaqty qarym-qatynas úlgisin kórsetip, ásirese ekonomıkalyq jobalary erekshe baıqalatyn ózaratıimdi yntymaqtastyqty josparly túrde júzege asyryp keledi. Bıylǵy qyrkúıek aıynda Qytaı Halyq Respýblıkasynyń Tóraǵasy Sı Tszınpınniń Qazaqstanǵa sapary josparlanǵan. Bul qaı qyrynan alyp qaraǵanda da aıtarlyqtaı aıtýly oqıǵa bolǵaly tur, óıtkeni epıdemıologııalyq kúres sharalaryna baılanysty Qytaı basshysy ótken úsh jyl boıy elinen syrtqa shyqpaǵan edi.
Eger qandaı da bir tutqıyldan týǵan tótenshe jaǵdaı oryn almaı osy sapary sátti bolsa, onda Tóraǵa Sı Tszınpınniń Qazaqstannan bastaý alǵan halyqaralyq qyzmeti bizdiń elderimizdiń arasyndaǵy ózara qarym-qatynastyń mańyzdylyǵyn taǵy bir márte jahanǵa pash etpek. Eń bastysy osyndaı memlekettik saparlar aıasynda damýdy alǵa bastaıtyn keleli kelisimder jasalmaq.
Saıası qarym-qatynas
Tóraǵa Sıdiń memlekettik saparmen kelip, jańa kelisim jasaýy ózara qarym-qat ynasty jańa deńgeıge kóteretini sózsiz. Al oǵan deıingi búgingi jaǵdaıymyz qalaı? Aıta keterligi, 2019 jylǵy Qazaqstan Prezıdenti Q.K.Toqaevtyń Qytaıǵa memlekettik sapary Qazaqstan-Qytaı qarym-qatynasynyń tyń paraǵyn ashqan bolatyn, onda kóshbasshylar saıası dıalogy jańa deńgeıge shyǵyp, oǵan deıingi qol jetkizgen ýaǵdalastyqtardyń satylap júzege asýyna septigin tıgizdi. Dál osy sapar aıasynda Qytaı Tóraǵasynyń da Qazaqstanǵa jaýap retindegi sapary týraly áńgime qozǵalyp edi, alaıda onyń júzege asýyna pandemııa kedergi bolǵany anyq.
Ekijaqty yntymaqtastyqtan bólek, Qazaqstan men Qytaı BUU, ShYU, AÓІSShK sekildi jáne taǵy da basqa qurylymdarda yntymaqtastyqtyń kópjaqty jobalarymen de aralasady. Eki el arasyndaǵy saıası senimniń joǵary jańa deńgeıiniń kórsetkishi retinde resmı Beıjińniń Qazaqstandy álemdegi eń iri sanalatyn BRIKS+ birlestiginiń jumysyna tolyqqandy múshe retinde usynýy dep aıtýǵa bolady.
Bul asa salmaqty qadam, óıtkeni álemdegi jańa ekonomıkalyq ósim men dúnıe arenasyndaǵy kúshterdiń jańasha oryn tabýy jaǵdaıyn esepke alsaq, BRIKS+ birlestigi G7 jáne G20 sekildi jahandyq klýbtardyń laıyqty básekelesi retinde atalady. Al Qazaqstannyń músheligin ilgeriletýge álemniń ekinshi ekonomıkasy sanalatyn Qytaı eli tarapynyń qoldaý jasaýy, BRIKS+ birlestiginiń qazaqstandyq qatysýǵa belgili bir deńgeıdegi senim kredıtin qalyptastyrady.
Budan bólek, Qytaı 2017-2018 jyldary BUU Qaýipsizdik Keńesine Qazaqstannyń tóraǵalyǵyn qoldady, qazaqstandyq bıliktiń 2022 jyly oryn alǵan terrorıstik qaýipterdi eńserý men tártipsizdikterge qarsy is-sharalaryn da qoldady, Qazaqstannyń DSU-ǵa músheligin jaqtap, Azııadaǵy ózara is-qımyl jáne senim sharalary jónindegi keńes týraly qazaqstandyq bastamaǵa jáne basqa da kóptegen halyqaralyq bastamalarǵa qoldaý bildirdi.
Qytaı tarapynyń mundaı qoldaýy Qazaqstannyń halyqaralyq arenadaǵy birlesken kelisimderine qatysty berik ustanymyna da baılanysty. Máselen, Qazaqstan Taıvan aralyndaǵy jaǵdaıdy moıyndamaı, «birtutas Qytaı» ustanymynan aınyǵan emes. Tipti tamyz aıynda álem elderiniń nazaryn ózine aýdarǵan AQSh Kongresi Ókilder palatasynyń spıkeri Nensı Pelosıdiń Taıvanǵa sapary dúrbeleń týdyrǵanda da, Qazaqstannyń SІM resmı túrde Taıvandy Qytaıdyń ajyramas bóligi retinde sanaıtynyn jarııalap, halyqaralyq zańnamalarǵa sáıkes, mundaı saparlar QHR úkimetimen kelisilýi tıistigin málimdedi.
Saıası qarym-qatynastyń mundaı joǵary deńgeıi Qytaı elimen qaýipsizdik salasynda da, ekonomıkalyq jobalardy júzege asyrý boıynsha da asa jaǵymdy effekt beredi.
Ekonomıka baılanystary
Qazaqstannyń ulttyq ekonomıka mınıstrliginiń málimetine sáıkes, 2022 jyldyń 6 aıynda Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy saýda aınalymy 11,26 mlrd dollardy quraǵan. Bul 2021 jylǵy kórsetkishpen salystyrǵanda 36,2% joǵary. Óńirde sanktsııalyq soǵystar dúrkirep, geosaıası básekelestik órship turǵanda, bundaı kórsetkishti óte jaqsy dep baǵalaýǵa bolady.
Budan bólek, geosaıası dúmpýlerge, Jibek joly taǵdyryna qatysty kóptegen alańdaýshylyqtarǵa qaramastan, Qazaqstan-Qytaı saýdasy kerisinshe jandana tústi. Qytaı Reseıge qarsy sanktsııalarǵa qosylmady, sonyń arqasynda saýdanyń ártúrli baǵyttaryn belsene paıdalanyp, ásirese Reseı naryǵyndaǵy orny úńireıgen ortalarǵa jaıǵasa bastady. Máselen, Qytaıdan avtokólik, óndiris qondyrǵylary, kompıýterler, basqa da joǵary tehnologııalyq ónimderdi jetkizý kúrt artty. Nazar aýdaratyn másele, bul rette ekinshi qaıtara salynatyn sanktsııadan qorqýdyń esh qajeti joq, óıtkeni Qytaı Reseıge batystyń sanktsııalar tizimine ilikpegen óziniń óndirisindegi ónimderdi usynyp otyr.
Qazaqstan Qytaıǵa negizinen mıneral azyq-túlikter, metall men hımııa ónerkásip buıymdaryn eksporttaıdy. Óz kezeginde Qytaı toqyma buıymdardy, mashınalar, qondyrǵylar, metall, keramıka jáne shyny buıymdaryn, sondaı-aq, halyq tutynatyn taýarlardy eksporttaıdy.
Shyǵys ınvestıtsııasy
Ulttyq ekonomıka ósiminde syrttan qaryz tartý, ınvestıtsııa men progressıv tehnologııalar mańyzdy ról atqarady. Beınelep aıtqanda, sapaly ınvestıtsııa elge jańa tehnologııalar ákelip, ulttyq ekonomıkanyń boıyna qan júgirtedi.
Osy baǵytta Qazaqstan Úkimeti shetelden ınvestıtsııa tartý boıynsha tııanaqty jumys atqaryp keledi. Investıtsııa máselesinde de Qytaıdyń alatyn orny da mańyzy da erekshe. QR Ulttyq bankiniń málimetine qaraǵanda, 2021 jyldyń qorytyndysyna sáıkes, Qytaı Qazaqstanǵa tartylǵan ınvestıtsııa kólemi boıynsha Nıderlandy, AQSh, Shveıtsarııa jáne Reseıden keıingi 5-i orynda (21,7 mlrd. doll.) tur.
Qazaqstannyń aýyl sharýashylyq ónimderin Qytaıǵa eksporttaýǵa da úlken mán beriledi. Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi men Syrtqy ister mınıstrligi osy baǵytta qazaqstandyq kásiporyndarǵa tıisti kómekterin berýde, máselen eki mınıstrlik Qazaqstan men Qytaı úkimetteri arasynda 18 ekijaqty hattamaǵa qol qoıýǵa bastama jasaǵan. Nátıjesinde búgingi kúni 600-ge tarta bıdaı, et, soıa, bal, balyq, raps, lıýtsern, júgeri, un jáne un ónimderin shyǵaratyn qazaqstandyq kásiporyn óz ónimderin Qytaı naryǵyna shyǵarý týraly ruqsatqa ıe bolǵan.
Osy baǵyttaǵy yntymaqtastyq ereksheliginiń biri – joǵary tehnologııalyq óndirister qurý, Qazaqstannyń ónerkásiptik áleýetin júzege asyrý, ınfraqurylymdy jańǵyrtyp, ekonomıkanyń shıkizattyq emes sektoryn yntalandyrý. Nátıjesinde Qazaqstan azamattary úshin 25 myńnan astam jańa jumys oryndary qurylady.
Kólik haby
Azııa men Eýropany, Soltústik pen Ońtústikti baılanystyratyn toǵyz joldyń torabynda ornalasqan Qazaqstan Eýrazııa júreginiń «altyn kópiri» bola otyryp, «Beldeý men jol» bastamasyn alǵashqylardyń biri bolyp qoldady. Bul bastama da óz kezeginde oǵan qatysýshylar úshin tıimdi ári paıdaly ekenin tolyq dáleldep keledi.
Qazaqstannyń «Nurly jol» jańa ekonomıkalyq saıasatyn «Jibek jolynyń ekonomıkalyq beldeýi» bastamasymen túıistirý jumystary da júzege asýda. Álemdegi jalpyekonomıkalyq belsendiliktiń baıaýlaýy jaǵdaıynda bul jobalar jańa jumys oryndarynyń ashylýyna, joǵary qosylǵan quny bar ónimder shyǵaratyn kásiporyndardyń ashylýyna óz septigin tıgizýde.
Qytaıdań Lıanıýngan portynda ornalasqan birlesken termınalynyń arqasynda Qytaıdan Qazaqstanǵa, odan ári Reseıge, Eýropa men Ortalyq Azııa elderine, Kaspıı mańy elderine jóneletin konteınerler tasymalynyń sany artyp keledi. Qytaıdan bizdiń elimiz arqyly júkter tasymaly aýqymynyń odan saıyn arta túsýi óńirdegi halyqaralyq saýdanyń jandanýyn yntalandyryp, Qazaqstannyń tranzıttik, logıstıkalyq múmkindikterin jan-jaqty asha túsedi.
Osy faktordyń ózi Qazaqstanda «Qorǵas – shyǵys qaqpasy» erkin ekonomıkalyq aımaǵyn, «Qorǵas» Halyqaralyq shekaralyq yntymaqtastyq ortalyǵyn, Kaspıı teńizindegi Aqtaý jáne Quryq teńiz porttaryn qurýǵa septigin tıgizdi. Jalpy uzyndyǵy 900 km bolatyn «Qazaqstan - Túrikmenstan - Iran» jańa temirjol dálizi iske qosyldy, «Batys Eýropa – Batys Qytaı» halyraqalyq avtokólik magıstarli paıdalanýǵa berildi.
Qazaqstan men Qytaıdyń Dostyq jáne Altynkól shekaralyq ótpeleri arqyly ótetin tranzıttik tasymaldar jyl saıyn ósý ústinde. 2020 jyly bul kórsetkish aldyńǵy jylmen salystyrǵanda 43% ósip, 781 myń JFE (jıyrmafýtty ekvıvalent - aǵylshynsha TEU) qurady, (2019 jyly 545 myń JFE), al 2021 jyly onyń aldyndaǵy jylmen salystyrǵanda 23,4% ósip, 964 myń JFE (2020 jyly 781 myń JFE) boldy. 2022 jyldyń qańtar-naýryz aralyǵynda ósim jalǵasyp, 154 myń JFE boldy, bul da aldyńǵy jylǵa qaraǵanda 10% artyq ( byltyr 140 myń JFE bolǵan).
*****
Túıindeı aıtqanda, Qazaqstan-Qytaı qarym-qatynasy josparly ósim satysyn oryndap keledi, osynyń bári negizinen pragmatıkalyq jáne tatýkórshilik ózara ustanym men saıasattyń jemisi. COVID-19 pandemııasy halyqaralyq baılanystarǵa ájeptáýir haos jasaǵanymen, Qazaqstan men Qytaı ózindik erekshe júıelerin qalyptastyrdy. Sonyń arqasynda ekijaqty yntymaqtastyqqa pandemııanyń jaǵymsyz áseri tómendep, taýar aınalymy artty, bolashaq birlesken jobalarǵa berik irgetas ta qalana tústi.
Reseı men Batystyń arasyndaǵy teketires saldarynan bolyp jatqan Eýrazııa keńistigindegi geosaıası týrbýlenttilik te Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy ekonomıkalyq hám saıası baılanystardy nasharlata almady. Osylaısha eki el arasynda áý bastan ózara tıimdi baılanystyń myǵym irgetasy qalanǵany taǵy da dáleldenip otyr.
Avtory: Ádil Káýkenov
