Qazaqstan men Qytaı shegirtkege qarsy qalaı kúresip jatyr
ASTANA. KAZINFORM – Kórshiles jatqan eki elde de qazir shegirtkege qarsy kúres maýsymy jalǵasyp jatyr. Bul qaýipti zııankester tipti shekaraǵa qaramaıdy, sondyqtan memleketaralyq deńgeıdegi úılesimdi is-qımyl qajet. Osy tusta Qazaqstan men Qytaı birlese «eginniń qas jaýyna» qarsy qandaı sharalar atqaryp jatqany jóninde Kazinform agenttiginiń analıtıkalyq sholýshysy taldaý jasap kórdi.
Shegirtkeniń barlyǵy birdeı emes…
Bir ǵana Qazaqstannyń ózinde shegirtkeniń 270-ten astam túri tirshilik etedi, olardyń shamamen 25-30-y aýyl sharýashylyǵy daqyldaryna úlken zııan keltire alatyn zııankester qataryna jatady. Respýblıka eginshiligine eń úlken qater tóndiretinderi — úıirli shegirtkeler, naqtyraq aıtsaq úsh túri: ıtalıan shegirtkesi, azııalyq kóshpeli jáne marokko shegirtkesi.
BUU-nyń Azyq-túlik jáne aýyl sharýashylyǵy uıymynyń (FAO) málimetinshe, bıyl jazda marokko shegirtkesi Ortalyq Azııanyń barlyq eline qaýip tóndirgen. Al ıtalıan shegirtkesine qatysty jaǵdaı aımaq elderiniń kópshiliginde kúrdeli. Azııalyq kóshpeli shegirtkege keler bolsaq, onyń Qazaqstan aýmaǵynda tirshilik tsıkli men ósip-ónýi áli de jalǵasyp jatqany ǵana atap ótilgen.
Kórshi Qytaıda mamandar bıyl aýyl sharýashylyǵy salasyna qaýip tóndiretin shegirtkeniń tórt túrin atap otyr: Shyǵys Azııa kóshpeli shegirtkesi, azııalyq kóshpeli shegirtke, Tıbet shegirtkesi jáne jer shegirtkesi. Qytaıdyń Ulttyq agrotehnıkalyq qyzmetter ortalyǵy jazda alǵashqy úsh túrdiń taralýyn álsizden ortasha deńgeıge deıin ósedi dep boljady.
Al jer shegirtkesiniń soltústik aımaqtarda ortasha deńgeıde taralyp úlgergen. Keı óńirlerde jergilikti oshaqtary paıda bolýy múmkin ekeni aıtylýda. Salaǵa jaýapty ınstıtýt Ortalyq Azııa elderinen kóshken zııankester Qytaıdyń Shyńjań-Uıǵyr avtonomııalyq aýdanyna enedi dep boljap otyr.
Qazaqstan qalaı qorǵanbaq?
Maýsym basynan beri shegirtke shabýylyna negizinen Qazaqstannyń ońtústik jáne batys óńirleri ushyrady. Respýblıkadaǵy úıirli shegirtkelerdiń taralýy 2,1 mln gektarǵa deıingi aýmaqty qamtýy múmkin dep boljanǵan.
Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń habarlaýynsha, qazir 11,4 mln gektar aýyl sharýashylyǵy alqaby tekserilip, shegirtkelerdiń taralýy boljanǵan aýmaqtyń 95,5%-y ýlanǵan. Marokko shegirtkesine qarsy qorǵaný sharalary Jambyl jáne Túrkistan oblystarynda tolyq aıaqtalǵan. Al ıtalıan shegirtkesine qarsy jumystar 15 óńirde jalǵasyp jatyr. Bul jumystarǵa 443 dana arnaıy búrký tehnıkasy men 3,5 myń maman tartylǵan eken.
Salaǵa jaýapty vedomstvo shekara mańyndaǵy aýmaqtarda shegirtke oshaqtary men kórshi aýmaqtardan ushyp kelýi múmkin zııankesterge turaqty monıtorıng júrgizilip jatqanyn málimdedi. Sondaı-aq kórshiles elderdiń mamandarymen birlesip zertteý jumystary bastalǵan.
Fıtosanıtarlyq sharalardyń tıimdiligin arttyrý úshin Qazaqstanda shegirtkemen kúres jáne monıtorıng júrgizý fýnktsııalary men bıýdjetin respýblıkalyq deńgeıden jergilikti deńgeıge berý múmkindigi qarastyrylyp jatyr. Osyǵan baılanysty ázirlengen «Fıtosanıtarııalyq qaýipsizdik máseleleri boıynsha Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» zań jobasy qazir qaraýda tur.
Qytaı shegirtkege qarsy dron men qustardy paıdalanyp jatyr
Qytaıda bıyl shegirtkeniń maýsymdyq belsendiligi kópjyldyq qalypty deńgeıde saqtalyp otyr. Degenmen QHR Aýyl sharýashylyǵy jáne aýyl isteri mınıstrligi eldiń soltústiginde jergilikti oshaqtardyń paıda bolý qaýpi men Qazaqstannan Shyńjań-Uıǵyr avtonomııalyq aýdanyna jándikterdiń kóshý qaýpi bar ekenin qaıtalap eskertip jatyr.
Agroóndiristi qorǵaý jáne jedel áreket etý maqsatynda Qytaı bıligi «2025 jylǵa arnalǵan aýyl sharýashylyǵy aımaqtarynda shegirtkege qarsy aldyn alý jáne kúresýdiń tehnıkalyq josparyn» bekitti. Jospar spýtnıktik monıtorıngten bastap drondar men bıologııalyq agentterdi qoldanýǵa deıingi keń aýqymdy sharalardy qamtıdy.
Qytaıda shegirtke monıtorıngi turaqty túrde júrgiziledi. Bul úshin ushqyshsyz ushý apparattary, spýtnıktik derekter, geoaqparattyq júıeler jáne turaqty jerústi zertteýleri qoldanylady. Ásirese kóshpeli shegirtke túrleri men olardyń kóshý baǵyttaryna erekshe nazar aýdarylǵan.
QHR-dyń aýyl sharýashylyǵyn qorǵaý strategııasynda basymdyq ekologııalyq aldyn alý sharalaryna beriledi. Shegirtke shabýylyna ushyraýy múmkin óńirlerde zııankester jolaı qoımaıtyn daqyldar — jońyshqa, butaly amorfa jáne maqta ósiriledi. Kól jaǵalaýlarynda kógaldandyrý jáne malǵa azyq shópter egý sharalary júrgiziledi. Bul shegirtkeniń tabıǵı jaýlaryn — qustardy, baqalardy, sondaı-aq úırek pen taýyqty kóbeıtýge septigin tıgizbek.
Jer shegirtkesi kóbeıetin aımaqtarda olardyń tirshilik tsıklin buzý úshin jerdi tereń jyrtý ádisi keńinen qoldanylady.
Shegirtke az nemese ortasha deńgeıde taralǵan bolsa, bıologııalyq quraldarǵa basymdyq beriledi. Jándikterdiń asqorytý júıesin zaqymdap, birinen biri arqyly taralatyn mıkrobıologııalyq preparattar — jasyl jáne aq metarızıým, mıkrosporıdııalar paıdalanylady. Qosymsha túrde ósimdik negizindegi ınsektıtsıdter, ıaǵnı, azadırahtın men matrın sekildiler qoldanylady.
Eger shegirtke kóbeıe bastasa (kóshpeli shegirtke úshin 1 m² jerge 5-ten astam, jer shegirtkesi úshin 20-dan assa) zamanaýı hımııalyq preparattar — tsıpermetrın, malatıon, abamektın men trıazofos, beta-tsıpermetrın men malatıonnyń kombınatsııalary qoldanylady. Aýyl sharýashylyǵy jerleriniń keń alqaptarynda ýlaý jumystary drondar men asa usaq shashyratý tehnologııasy bar aýyr jerústi tehnıkasy arqyly júrgizedi.
Demek, kórshi eldiń bul jumystarynyń arqasynda azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etýge múmkindik bar. Tsıfrlyq tehnologııalardy, agroekologııalyq sheshimderdi, bıologııalyq ádisterdi jáne núktelik hımııalyq óńdeýdi úılestirý arqyly shegirtke zııanyn barynsha azaıtyp, transshekaralyq qaýip-qaterdiń aldyn alýǵa múmkindik bar.
Eki eldiń birlesken monıtorıngi
Qazaqstan men Qytaıdyń shekaralas aımaqtarynda birlesken monıtorıng pen derekter almasý tetigi bar. Óńirdiń fıtosanıtarlyq qaýipsizdigin qamtamasyz etýde jospar bar. Maýsym aıynda eki eldiń mamandary kezekti tekseris júrgizdi. QR Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń málimetinshe, shekaralas aımaqtarda shegirtkege qatysty zııankesterdiń taralýy boıynsha resmı rastalǵan derekter tirkelmegen.
Bul salada júıeli jumys isteýdiń negizi — «Qazaqstan Respýblıkasynyń Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi men Qytaı Halyq Respýblıkasynyń Aýyl sharýashylyǵy jáne aýyl isteri mınıstrligi arasyndaǵy shegirtkeler men ózge de aýyl sharýashylyǵy zııankesteri men aýrýlaryna qarsy qorǵaný sharalaryn júrgizý salasyndaǵy yntymaqtastyq týraly kelisim».
Qujatta zııankesterdiń taralý arealdaryn birlesip zertteý, aqparat almasý, ýlaý merzimderin, ádisteri men tehnologııalaryn kelisý, qoldanylatyn pestıtsıdterdiń tizbesin úılestirý, sondaı-aq tájirıbe men tehnıkalyq qoldaý kózdelgen.
Instıtýtsıonaldyq deńgeıde úılestirý maqsatynda eki eldiń salalyq vedomstvolary arasynda aýyl sharýashylyǵy salasyndaǵy yntymaqtastyq jónindegi qosalqy komıtet quryldy. Bıyl naýryz aıynda onyń alǵashqy otyrysy ótken.
Kezdesý barysynda QR Aýyl sharýashylyǵy vıtse-mınıstri Ermek Kenjehanuly men QHR Aýyl sharýashylyǵy jáne aýyl isteri vıtse-mınıstri Chjan Chjılı agrarlyq saladaǵy ekijaqty yntymaqtastyqtyń basym baǵyttaryn talqylady.
Otyrystyń basty taqyryptarynyń biri — shekara mańyndaǵy óńirlerde shegirtkege qarsy kúres máselesi. Taraptar birlesken zertteýlerdi jalǵastyrýǵa, tájirıbe almasýǵa jáne fıtosanıtarlyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý úshin zamanaýı ádisterdi qoldanýǵa daıyn ekenderin jarııa etken.