Qazaqstan men AQSh qarym-qatynasy aldaǵy ýaqytta qalaı órbimek
ASTANA. KAZINFORM – Bıyl AQSh-tyń Ortalyq Azııaǵa qatysty 2019-2025 jyldarǵa arnalǵan strategııasy aıaqtalǵaly tur. Endi Donald Tramp basqaratyn ákimshilik Qazaqstanǵa qatysty qandaı jańa saıasat ustanady? Kazinform agenttiginiń analıtıkalyq sholýshysy osy taqyryp jóninde tolǵanyp kórdi.
Jańa strategııanyń jobasy
2025 jyly sońyna jetken Amerıkanyń Ortalyq Azııaǵa baılanysty strategııasy Donald Tramptyń birinshi prezıdenttik merzimi kezinde, ıaǵnı, 2019 jyly qabyldanǵan bolatyn. Endi onyń ákimshiligi taǵy da Ortalyq Azııa elderine qatysty syrtqy saıası baǵytyn aıqyndamaq.
«Second Floor Strategies» konsaltıngtik kompanııasynyń prezıdenti Ýaılder Alehandro Sanches jańa strategııa qalaı ózgerýi múmkin ekeni jóninde oıyn aıtqan.
– Menińshe, AQSh-tyń Ortalyq Azııaǵa qatysty jalpy strategııasy túbegeıli ózgermeıdi. Jańa strategııadaǵy negizgi ózgerister boljam boıynsha, tek buryn erekshe nazar aýdarylǵan Aýǵanstanǵa qatysty bolýy múmkin. Búkil álemde tálipterdi bılikten shettetý úshin jańa áskerı operatsııa júrgizýge qyzyǵýshylyq joq. Álemniń túkpir-túkpirindegi ózge qaqtyǵystarǵa baılanysty AQSh astanasy Aýǵanstanǵa jiti kóńil bólip turǵan joq, – deıdi Ýaılder Alehandro Sanches.
Sarapshy Qazaqstannyń Syrtqy ister mınıstri Murat Nurtileýdiń jýyrda Vashıngtonǵa jasaǵan saparynyń mańyzdylyǵyn da atap ótti. AQSh Memlekettik hatshysy Marko Rýbıomen kezdesý qorytyndysy boıynsha, qaýipsizdik salasyndaǵy yntymaqtastyqtyń, «S5+1» dıplomatııalyq platformasy arqyly óńirlik ıntegratsııaǵa járdemdesýdiń jáne ózara tıimdi kommertsııalyq múmkindikterdi, ásirese, tehnologııalar men mańyzdy paıdaly qazbalar salasyn zerdeleýdiń negizgi baǵyttaryn atap ótken.
Bir qyzyǵy, Tramp ákimshiligi ázirge AQSh-tyń bolashaq saıasaty, maqsattary men jahandyq máselelerge kózqarasy týraly túsinik beretin mańyzdy birde-bir strategııalyq qujat jarııalamaǵan eken.
– Ázirge Vashıngtonnyń Ortalyq Azııaǵa, basqa óńirler men jahandyq máselelerge qalaı qaraıtyny belgisiz. Syrtqy saıasatqa qatysty negizgi qujattar men strategııalardyń jarııalanýyn kúttik. Memlekettik departament aýqymdy túrde qaıta qurylymdalyp jatqanyn da eskerýimiz kerek. Ol aıaqtalǵan soń, AQSh ákimshiliginiń Ortalyq Azııany qalaı qabyldaıtyny týraly túsinigimiz aıqynyraq bolady, – dep túıindedi Ýaılder Alehandro Sanches.
AQSh-tyń Ortalyq Azııadaǵy saıasaty nege baǵyttalmaq?
Aldymen bıyl 16 qańtarda AQSh Kongresinde Marko Rýbıonyń Memlekettik hatshy laýazymyna taǵaıyndalýy maquldanǵanyn atap ótý kerek. Ol Senattyń Halyqaralyq qatynastar jónindegi komıteti músheleriniń qos partııaly qoldaýyna ıe boldy. Kongrestegi tyńdaý kezinde Marko Rýbıoǵa halyqaralyq kún tártibine qatysty, sonyń ishinde Djekson-Venık túzetýlerin alyp tastaý jáne Qazaqstanǵa AQSh-pen «Turaqty qalypty saýda qatynastary» mártebesin berý týraly suraq qoıyldy.
Senattyń Halyqaralyq qatynastar jónindegi komıtetiniń múshesi Stıv Deıns «osy túzetýdi alyp tastaý baǵytynda yntymaqtasýǵa keliser me edińiz?» dep suraǵanda, Marko Rýbıo oń kózqaraspen qaraıtynyn jetkizdi.
Óz kezeginde Stıv Deınstiń «Ortalyq Azııadan bizge kóbirek dostar kerek jáne men bul baǵytta sizben birlese jumys isteýdi asyǵa kútemin» degen málimdemesin erekshe atap ótken jón.
Nazar aýdarýǵa turarlyq taǵy bir mańyzdy jaıt – 21 mamyrda AQSh Senatynyń Memlekettik departamenttiń 2026 jylǵa arnalǵan bıýdjeti boıynsha ótkizgen tyńdaýy. Senator Stıv Deıns Ortalyq Azııa AQSh úshin strategııalyq mańyzdy óńir ekenin, alaıda onda paıdalanylmaı jatqan zor áleýet bar ekenin atap ótti. Mysal retinde Transkaspıı qubyry aıtyldy. Ony júzege asyrý úshin Túrikmenstan men Ázerbaıjandy jalǵaý qajet, qashyqtyq bar bolǵany 20 mıl (32 shaqyrym) ǵana.
Stıv Deıns Memlekettik hatshydan: «Sizdiń oıyńyzsha, uzyndyǵy 20 mıl bolatyn Kaspıılik ınterkonnektor qurylysyn aıaqtaý AQSh pen bizdiń odaqtastarymyzdyń múddesine saı kele me?» – dep surady. Marko Rýbıo saýalǵa «Iá. Bunyń máni bar», – dep jaýap qaıtardy.
Sondaı-aq 4 maýsymda Vashıngtonda ótken «AQSh – Ortalyq Azııa» forýmynda jarııa etilgen Stıv Deınstiń málimdemesine nazar aýdarmaı ketýge bolmaıdy.
– Ortalyq Azııa – qarym-qatynastardy nyǵaıtýǵa sep bolatyn úlken áleýeti bar óńir. Mańyzdy paıdaly qazbalar, óńdeý ónerkásibi, aýyl sharýashylyǵy jáne energetıka syndy salalardyń barlyǵy AQSh-tyń qoldaýymen damı alady. Árıne, eger «Djekson-Venık» máselesi sheshilse, – dedi senator.
2024 jylǵy maýsymda Kazinform agenttigi Transkaspıı halyqaralyq kólik dálizine qatysty AQSh-tyń saıasatyn bilý úshin Amerıkanyń Memlekettik departamentine resmı saýal joldaǵan edi. Departament redaktsııanyń resmı saýalyna jaýap berip, «AQSh-tyń Ortalyq Azııa men Amerıkanyń ıgiligi úshin anaǵurlym qaýipsiz, turaqty jáne órkendegen óńir qalyptastyrýǵa múddeli» ekenin málimdedi.
Vashıngton kólik marshrýttaryn ártaraptandyrý qajet ekenin rastap otyr. Bul úshin Orta dálizdi damytýǵa, sondaı-aq energetıkalyq ınfraqurylym men Ortalyq Azııany Ońtústik Azııamen baılanystyratyn kólik jelilerin keńeıtýge turaqty ınvestıtsııalar qajet.
Atalǵan dáliz Ortalyq Azııadaǵy kommertsııalyq ári ınvestıtsııalyq múmkindikterdi arttyrady. Ásirese mańyzdy paıdaly qazbalardy óndirý jáne aqparattyq tehnologııalar syndy basym sektorlardy qamtýy kerek. Óıtkeni aımaq jahandyq jetkizý tizbekterimen tyǵyz baılanysa bastaıdy.
27 maýsymda AQSh Kongresi Ońtústik jáne Ortalyq Azııa jónindegi kishi komıtette «Ońtústik jáne Ortalyq Azııadaǵy lańkestik qater jaǵdaıyn baǵalaý jáne yntymaqtastyq múmkindikterin zerdeleý» taqyrybynda tyńdaý ótkizgen.
AQSh Ókilder palatasynyń múshesi Sıdnı Kemleger-Dov Amerıka Ońtústik jáne Ortalyq Azııa úshin terrorızmge qarsy kúreste mańyzdy áriptes bolýǵa tıis ekenin aıtty. Al kongressvýmen Djýlııa Djonsonnyń pikirinshe, terrorızmmen kúres AQSh úshin basym baǵyt, ásirese radıkaldanýdy azaıtýǵa baǵyttalǵan «jumsaq kúsh» tetikterin qoldaný qajet.
Sarapshylar ne deıdi?
«EW Richardson» ǵylymı qyzmetkeri jáne «Heritage Foundation» uıymynyń prezıdenti janyndaǵy aǵa keńesshi Djeıms Karafanonyń aıtýynsha, Ortalyq Azııa aldaǵy on jylda ken óndirý jáne qaıta óńdeý salasyndaǵy iri ortalyqqa aınalýy múmkin.
– On jyldan keıin Ortalyq Azııa Aýstralııa, Kongo Demokratııalyq Respýblıkasy men Grenlandııa sekildi eldermen qatar, ken óndirý men qaıta óńdeýdiń iri ortalyǵyna aınala alady. Men qaıta óńdeý protsesterin shıkizat kózine jaqyndatý ıdeıasyn qatty qoldaımyn. Infraqurylym men qaıta óńdeý – bizdi strategııalyq seriktes retinde óte jaqyn etetin faktorlar, – deıdi Djeıms Karafano.
Onyń pikirinshe, Vashıngtonnyń basym baǵyty energetıka, paıdaly qazbalardy óndirý, logıstıka men ınvestıtsııalarǵa baǵyttalady. AQSh Ortalyq Azııa men Ońtústik Kavkazdy álemdik ekonomıkaǵa Orta dáliz jáne Qara teńiz arqyly ıntegratsııalaý úshin birtutas óńir retinde qarastyrýǵa beıim.
Buǵan qosa, Djeıms Karafano AQSh-tyń Orta dálizge qatysty tujyrymdamasyn túsindirgen. Amerıkalyq ıdeıa – álem elderine bir-biriniń naryqtaryna shyǵatyn múmkindik berý úshin «Orta dáliz», IMEC (Úndistan – Taıaý Shyǵys – Eýropa) jáne 3SI (Úsh teńiz bastamasy) sııaqty dálizder arqyly erkin jáne ashyq ekonomıkalyq aımaqtar qurý.
«Central Asia – Caucasus Institute» ınstıtýtynyń tóraǵasy doktor Frederık Starrdyń pikirinshe, Ortalyq Azııa óńirin AQSh birneshe baǵyttarmen qarastyrýy qajet.
Birinshisi, Ońtústik Kavkaz elderimen – Ázerbaıjan, Armenııa jáne Grýzııa arqyly. Óıtkeni bul elder Orta dálizdiń negizgi elementteri bolyp tur.
Ekinshisi, Ońtústik Azııa memleketteri arqyly. Sebebi Aýǵanstan men Pákistan arqyly Úndi muhıtyna deıin temirjol salý múmkindigi qarastyrylyp jatyr. Sonymen qatar «TAPI» gaz qubyry men «CASA-1000» elektr jelisiniń jobalary júzege asyrylýda.
– Ortalyq Azııa elderiniń birigýi ekijaqty qarym-qatynasqa qaraǵanda áldeqaıda tıimdi nátıje beredi. Muny «Ortalyq Azııa – Eýropalyq odaq» sammıti de dáleldedi. Sol sebepti AQSh ta Ortalyq Azııa elderimen baılanysta óńirlik tásildi qup kóredi degen boljam bar, – dedi sarapshy.
Qazir AQSh pen óńir arasyndaǵy yntymaqtastyqtyń odan da aýqymdy tásili retinde Ortalyq Azııa men Ońtústik Kavkazda, sonyń ishinde Orta dálizde iri jobalardy qoldaý jáne damytý maqsatynda «Transkaspıı damý banki» atty táýelsiz qarjy ınstıtýtyn qurý usynylýda.
Bastama avtorlary usynylyp otyrǵan Transkaspıı damý banki tabysqa jetý úshin ınvestıtsııalardy baǵyttaı alatyn, qaýipti azaıtyp, óńirlik ınfraqurylymdy damytýdy úılestire alatyn senimdi ári táýelsiz ınstıtýt bolýy keregin naqtylaǵan. Al banktiń quryltaıshy elderi retinde Qazaqstan, Ózbekstan, Túrikmenstan, Qyrǵyzstan, Tájikstan, Ázerbaıjan, Grýzııa jáne Túrkııa eli atalǵan. Bul elder Orta dálizdiń negizgi saýda joldaryn birlesip baqylaıdy.
Buǵan qosa, bankke Qytaı, Eýroodaq, Reseı jáne AQSh sııaqty iri derjavalar men Japonııa, Saýd Arabııasy jáne Birikken Arab Ámirlikteri sekildi ınvestıtsııalyq seriktester qatysa alýy kerek. Bul ınvestorlar bankti basqarmaıdy, tek qarjylaı úles qosyp, sheshim qabyldaý isinde beıtarap pozıtsııany saqtaýǵa múmkindik beredi.
Osylaısha, AQSh-tyń syrtqy saıasatynyń jańa elementteriniń biri – Orta dálizdi damytý maqsatynda Ortalyq Azııa men Ońtústik Kavkaz óńirlerin biriktirý.
Sondaı-aq AQSh-tyń Ortalyq Azııaǵa qatysty strategııasyndaǵy Aýǵanstanǵa baılanysty belgili bir ózgerister engizýdi kózdeıtin qaýipsizdik jáne halyqaralyq terrorızmge qarsy kúres salasyndaǵy saıasat ta saqtalary daýsyz.
AQSh prezıdenti Donald Tramp saýda kelisimderine basymdyq beretinin eskersek, AQSh pen Qazaqstan arasyndaǵy ekonomıkalyq baılanystardy jaqsartý kún tártibindegi másele retinde qala bermek. Bul tusta «Djekson-Venık» túzetýin alyp tastaý jáne Qazaqstanǵa AQSh-pen «Turaqty saýda qatynastary» mártebesin berý taqyrybyn qosa ataı alamyz.
Buǵan deıin habarlanǵandaı, Donald Tramp Truth Social jelisinde Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevqa 1 tamyzdan bastap 25% kedendik baj engiziletini týraly hat joldaǵan bolatyn.
Óz kezeginde Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev AQSh-tyń qazaqstandyq taýarlarǵa kedendik baj engizýine qatysty Donald Trampqa jaýap retinde hat jiberdi.