Qazaqstan Qytaımen qaı baǵytta áriptestikti kúsheıtedi - Prezıdenttiń baspasóz hatshysymen suhbat
– Rýslan Sultanuly, «Qytaı – Ortalyq Azııa» sammıti sheńberinde Qazaqstan Qytaımen naqty qandaı baǵytta áriptestikti kúsheıtkeli jatyr? Naqty qaı salada qandaı kelisimder jasalyp, qandaı qujattarǵa qol qoıylady?
– Bul sammıt Qytaıdyń orasan zor ekonomıkalyq múmkindikterimen ushtastyrý turǵysynan óte mańyzdy alań. 2020 jyly 16 shildede «Ortalyq Azııa – Qytaı» joǵary deńgeıdegi platformasy beınekonferentsııa formatynda ótip, oǵan aımaq elderiniń syrtqy ister mınıstrleri qatysqanyn bilesizder. Qatysýshylar OA men QHR arasynda jan-jaqty yntymaqtastyqty jandandyrý máselesin qarastyrdy. Búgingi sammıtte memleketter basshylary halyqaralyq ahýaldyń ózgerisi jaǵdaıynda osy ýaǵdalastyqty ary qaraı iske asyrýdyń joldaryn talqylaıdy.
Kóne Sıan qalasynda Qasym-Jomart Kemeluly Qazaqstan prezıdenti bolyp qaıta saılanǵan soń jáne Sı Tszınpın myrza Qytaı tóraǵasy bolyp jańa merzimge saılanǵan keıin alǵashqy ret kezdesip otyr. Qos memleket basshysynyń arasynda dostyq pen syılastyq negizindegi qarym-qatynas ornaǵan.
Memleket basshysy sammıtte birneshe baǵyttaǵy usynysty ortaǵa salady. Mysaly, biz Qytaımen jáne Ortalyq Azııa elderimen ózara taýar aınalymyn arttyrýǵa, elektrondy kommertsııa, kólik-logıstıka ınfraqurylymyn damytýǵa, ónerkásip, energetıka, munaı-gaz, aýylsharýashylyǵy, týrızm salalarynda yntymaqtastyqty damytýǵa mol múmkindik bar dep sanaımyz.
Sonymen qatar memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev QHR tóraǵasy Sı Tszınpınmen kezdesip, ózara kelissóz júrgizdi. Kelissóz qorytyndysy boıynsha eki el basshylary Birlesken málimdeme jasady.
Ekijaqty bekitilgen qujattardyń qatarynda túrli saladaǵy kelisim, memorandým men hattamalar bar. Budan bólek, prezıdent Qytaıdyń iri kompanııalarymen kezdesip, elimizdegi ınvestıtsııa salýǵa laıyq baǵyttardy tanystyrdy. Qytaı kompanııalarynyń ınvestıtsııa salýdaǵy qarjylyq áleýeti men tájirıbesi joǵary. Memlekettik sapar aıasynda quny 22 mıllıard dollar bolatyn 47 qujatqa qol qoıyldy. Bul – qos memlekettiń ekijaqty saýda-ekonomıkalyq, kólik-logıstıkalyq, ınvestıtsııalyq jáne mádenı-gýmanıtarlyq qatynasyna tyń serpin beretin kelisimder.
– Sammıttiń Sıanda ótip jatqanynyń sımvolıkalyq máni bary aıtylady. Jalpy, Batys Eýropa – Batys Qytaı jobasyna múddeli Qytaı tarapy logıstıka, júk tasymaly turǵysynan Qazaqstanǵa qandaı da bir usynys bildirip jatyr ma?
– Sıan – Qytaı órkenıetiniń altyn besigi. Ol jóninde prezıdent jýyrda SSTV arnasyna bergen suhbatynda aıtty. Ekinshiden, Sıan qalasy jáne Shensı provıntsııasy– Qytaı bastamashy bolǵan «Bir jol–bir beldeý» jobasynyń (Belt and Road Initiative) mańyzdy bóligi. Sol suhbatta memleket basshysy Qytaıdyń «Bir jol – bir beldeý» bastamasyn Qazaqstansyz tabysty júzege asyrý múmkin emes ekenin de aıtqan bolatyn. Óıtkeni qurlyqtaǵy mańyzdy kólik dálizderi Qazaqstan aýmaǵy arqyly ótedi. Sondyqtan atalǵan kólik-logıstıka baǵytyn barynsha damytýǵa Qytaı da, Qazaqstan da múddeli.
Qazaqstannyń kólik-logıstıkalyq ınfraqurylymy «Nurly jol» baǵdarlamasy, Lıanıýngan portyndaǵy birlesken logıstıkalyq termınaly jáne «Qorǵas» qurǵaq porty, sonymen qosa «Batys Eýropa-Batys Qytaı» tas joly, Transkaspıı halyqaralyq kólik dálizi arqyly keńeıip keledi. Memleketter arasynda 5 turaqty shekaralyq pýnkt, 5 transshekaralyq munaı jáne gaz qubyry, 2 shekara mańy temirjol jelileri jáne halyqaralyq shekara mańy yntymaqtastyǵy ortalyǵy jumys isteıdi.
Qazir eki eldiń úkimetteri Baqty – Tachen ýchaskesinde úshinshi temirjol shekara ótkelin ashý jáne Baqty – Aıagóz temirjol jelisin salý boıynsha birlesip jumys isteýge kiristi. Sondaı-aq byltyr uzyndyǵy 836 shaqyrym bolatyn Dostyq – Moıynty temirjol ýchaskesiniń ekinshi jolynyń qurylysy bastaldy. Onyń qurylysyn 2025 jyldyń sońyna qaraı aıaqtaý josparlanyp otyr. Qytaı tarapy Tszınhe – Alashankoý temirjolyn salýǵa kiristi.
Aıryqsha atap óterlik jaıt, sapar aıasynda prezıdent Sıan qurǵaq portynyń qurylysyn saltanatty túrde iske qosty. Bul hab Shensı aımaǵyn Qazaqstanmen, Ortalyq Azııamen baılanystyrady. Ári qaraı Eýropaǵa, Túrkııaǵa jáne Iranǵa jol ashady. Biz tsıfrlyq sheshimder engizý jáne ınfraqurylymdy jańǵyrtý arqyly osy kólik-logıstıka dáliziniń áleýetin barynsha paıdalanǵymyz keledi. Sondyqtan eki eldiń bul baǵyttaǵy yntymaqtastyǵynyń perspektıvasy zor.
– Qytaıdyń Qazaqstanǵa jetkizetin taýary alýan túrli. Al Qazaqstan tek shıkizat, munaımen shekteledi. Aldaǵy ýaqytta ózara saýdada Qazaqstan óz tarapynan Qytaıǵa ne usyna alýy múmkin?
– Ortalyq Azııa men Qazaqstan Qytaı usynǵan Jibek joly ekonomıkalyq beldeýiniń mańyzdy bóligi bolyp sanalady, óıtkeni ol Qytaı-Eýropa temirjol ekspresiniń negizgi torabynda ornalasqan. Bul – ekijaqty saýda-sattyq pen kólik-logıstıkalyq qatynastyń kúretamyry. Byltyr memleket basshylary taýar aınalymyn 2030 jylǵa qaraı 40 mlrd AQSh dollarǵa jetkizý mejesin qoıdy. Resmı derekterge sáıkes, 2022 jylǵy ózara saýda 31 mlrd dollarǵa jetti. Qazaqstandyq ónimniń eksportynyń kólemi ulǵaıyp, 13 mlrd dollardan asty. Import 33,5%-ǵa ósip, 11 mlrd dollardy qurady.
Qazaqstan Qytaıǵa shıkizattyq emes taýardyń 135 túrin eksporttaı alady. Ásirese, Qytaı naryǵyn bizdiń eldiń aýyl sharýashylyǵy ónimderi qyzyqtyrady. Biz túrli maıly daqyldardy, tabıǵı taza surypty et ónimderin, taǵy da basqa organıkalyq ónimderdi eksporttaýǵa daıynbyz. Álbette, ol úshin veterınarııalyq, fıtosanıtarııalyq shekteýlerden arylýymyz kerek. Mysaly, keshe taraptar birqatar aýyl sharýashylyǵy ónimderine qoıylatyn sanıtarııalyq, fıtosanıtarııalyq talaptar jónindegi hattama bekitti.
Prezıdent osy sapar aıasynda Qytaıdaǵy JD.com marketpleısindegi Qazaqstannyń ulttyq pavılonyn saltanatty túrde iske qosty. Bul – Qytaıdaıdaǵy eń iri elektrondy saýda alańy. Eksporttyq áleýeti bar túrli otandyq ónimder osy platforma arqyly Qytaı naryǵyna shyǵarylady.
Menińshe, Qazaqstan eksportqa tek shıkizat satatyn el degen stereotıp taıaý jyldary joıylady. Baıqasańyz, Úkimet qazir shıkizat eksportyn birte-birte azaıtyp, óńdelý deńgeıi joǵary ónimder shyǵara alatyn salalarǵa ınvestıtsııa tartýǵa aıryqsha kóńil bólip otyr. Prezıdent shetelge shyqqan saparlarynda elimiz óńdeýshi ónerkásip salasyna qarjy quıǵysy keletin, joǵary tehnologııalardy alyp kelýge nıetti ınvestorlarǵa barynsha qoldaý kórsetýge daıyn ekenin udaıy aıtyp keledi. Sondyqtan Qytaıǵa biz tek munaı ǵana eskporttap jatqanymyz joq. Bul – anyq nárse.
– Ortalyq Azııa elderi úshin transshekaralyq ózender máselesi ortaq másele. Sammıt aıasynda bul másele talqylana ma? Jalpy, eki tarap bastaýy Qytaı aýmaǵynda jatqan Іle, Ertis ózenderiniń keleshegi týraly kelissózderdi jańa deńgeıge shyǵarýǵa yntaly ma?
– Sý máselesi – Qazaqstannyń halyqaralyq uıymdar, óńirlik jáne ekijaqty kezdesýlerde udaıy kóterip kele jatqan taqyryby. Jýyrda Nıý-Iorkte ótken BUU-nyń sý máselesi jónindegi konferentsııasyn da ol týraly aıtyldy. 2023 jyly 28 aqpanda Astanada ótken AQSh pen OA elderi SІM-niń «C5+1» dıalog formatyndaǵy kezdesýinde sý resýrstaryn basqarý, únemdeý tehnologııasyn engizý, azyq-túlik qaýipsizdigi boıynsha kelisimge qol jetkizildi.
Siz aıtyp otyrǵan transshekaralyq ózender jáne sý qaýipsizdigi máselesi Sıan sammıtinde talqylanady. Sebebi bul – Ortalyq Azııa elderi úshin ózekti suraq. Prezıdentimiz atalǵan másele boıynsha shuǵyl sheshimder qabyldaý qajet dep sanaıdy. Óıtkeni Ortalyq Azııa sý tapshylyǵyna ushyrasa, bul aımaqtaǵy azyq-túlik, energetıkalyq jáne ekologııalyq qaýipsizdikke aıtarlyqtaı qater tóndiredi. Qytaı men Qazaqstan arasynda 20-dan astam irili-usaqty transshekaralyq ózen bar, ony birlesip paıdalaný jóninde komıssııalardyń jumysy jalǵasady.
Memleket basshysy sýdy únemdi paıdalanýǵa jáne ırrıgatsııaǵa qatysty tıimdi tsıfrlyq sheshimderdi dáıekti túrde qoldanysqa engizý úshin osy salada aıtarlyqtaı tabysqa jetken Qytaı tájirıbesin zerttep, qoldanýǵa bolady dep esepteıdi.
– Geosaıası saladaǵy sarapshylar Ortalyq Azııa úshin iri memleketter arasynda báseke kúsheıgenin aıtyp jatyr. Osy turǵyda prezıdent Toqaev Qazaqstanda múddesi bar iri memlekettermen qarym-qatynastaǵy áleýetti, keleshek pen táýekelderdi qanshalyqty baǵalap, saralap otyr?
– Qazaqstan men Qytaı saıası, saýda-ekonomıkalyq jáne mádenı-gýmanıtarlyq yntymaqtastyqtyń barlyq spektri boıynsha qarym-qatynasty tyǵyz damytýda. Elder arasynda quqyqtyq normanyń nyq bazasy men ózara is-qımyldyń kóp deńgeıli tetikteri ornaǵan. Ary qaraıǵy is-qımyl osy kelisimderdiń negizinde júzege asady.
Byltyrdan beri Qazaqstanǵa Reseı, Qytaı, EýroOdaq, Túrkııa, Ortalyq Azııa, arab elderiniń basshylary memlekettik jáne resmı saparlarmen keldi. Elimizde birneshe halyqaralyq sammıt ótti. Al bıyl AQSh-tyń memlekettik hatshysy, Eýropa elderiniń mınıstrleri arnaıy elimizge sapar jasady. ıAǵnı, osy kezdesýlerge qarap-aq, Qazaqstan álemniń jetekshi elderimen, kórshi memlekettermen teń ári senimdi qarym-qatynas bekitip, odan ári jalǵastyryp jatqanyn baıqaý qıyn emes.
Iá, ashyǵyn aıtý kerek, qazir álemde geosaıası jaǵdaı kúrdeli. Alaıda osyǵan qaramaı, Qazaqstan óziniń dástúrli beıbit saıasat júrgizetin baǵdarynan aınyǵan emes.
Syrtqy saıasatta senimdi ári tyǵyz baılanystardyń bir kepili naqty ekonomıkalyq, bıznes kelisim-sharttar ekeni málim. Ózimiz kýá bolyp otyrǵan qazirgi sapar aıasynda sondaı ondaǵan qujatqa qol qoıyldy. Olardyń tizimin jarııalap otyrmyz. ıAǵnı, Prezıdent elimizdiń ulttyq múddesin qashanda qorǵaı otyryp, osyndaı saparlarda ózara qatynastardy naqty kelisim-sharttarmen bekitip keledi. Bul dıplomatııadaǵy keleshekke salynǵan úlken ınvestıtsııa deýge de bolady.
– Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy 30 kúndik vızasyz rejım qyzý talqylanyp jatqany belgili. Bul jóninde Aqorda ne deıdi?
– Iá, Qytaımen aradaǵy vızasyz rejım qyzý talqylanyp jatqany ras.
Osy sapar aıasynda Qazaqstan men Qytaı arasynda vızalyq talaptardan bosatý týraly kelisimge qoıyldy. Atalǵan rejım memleket ishindegi tıisti rásimder aıaqtalǵannan keıin kúshine enedi.
Bul jerde birneshe máseleniń basyn ashyp alý kerek. Eń aldymen, Qytaı azamattary byltyrdan beri elimizge vızasyz 14 kúnge kele alady. Ekinshiden, bul – týrızm men iskerlik baılanystardy arttyrý úshin jasalǵan qadam. ıAǵnı, eshbir Qytaı azamaty 30 kúnnen artyq Qazaqstanda júre almaıdy. Jumysqa ornalasý úshin arnaıy jumys vızasy kerek. Al sheteldik jumysshylarǵa beriletin kvota sany qatań baqylanady. Bıyl bar bolǵany 22,2 myń ǵana kvota bólindi. Ol elimizdegi barlyq jumys kúshiniń 0,24 paıyzy ǵana. Sondyqtan ondaı úreı, alańdaýshylyq orynsyz.
Jalpy, vızasyz rejım eki eldiń de azamattaryna qolaıly. Bul shaǵyn jáne orta bıznestiń, ásirese, qyzmet kórsetý salasynyń damýyna túrtki bolady. Týrızmdi, eki el azamattary arasyndaǵy iskerlik baılanystardy nyǵaıtýǵa septigin tıgizedi.
Sondaı-aq qandastarymyz eki el arasynda erkin júrip-tura alady. Burynǵydaı endi elshilik aldynda saǵattap kezekte turýdyń, jeke kompanııalarǵa vıza alyp berý úshin aqsha tóleýdiń qajeti joq. Jalpy, vızasyz rejım tek Qytaımen ǵana emes, Eýropalyq Odaqpen de engizsek degen jospar bar. Syrtqy ister mınıstrligi bul baǵytta belsendi jumys istep jatyr.
Eske sala ketsek, 17 mamyrda Qasym-Jomart Toqaev Qytaıdyń eń ejelgi qalalarynyń biri – Sıanǵa ushyp keldi. Bul – Toqaevtyń prezıdent bolǵaly Qytaıǵa jasaǵan ekinshi memlekettik sapary. Onyń sheńberinde eki el arasynda 20-dan astam qujatqa qol qoıyldy.
Qujattardyń ishinde Qytaımen vızasyz rejım el ishinde kóp talqyǵa túsip jatyr. Belsendiler «Vızasyz rejımge kónbeımiz» dep depýtattarǵa hat joldaǵan. Narazy azamattardyń haty áleýmettik jelige jarııalandy.
