Qazaqstan-Qytaı qarym-qatynasy qalaı damyp keledi
Osy jyldyń 14 qyrkúıeginde josparlanǵan QHR Tóraǵasy Sı Tszınpınniń Qazaqstanǵa sapary eki memleket arasyndaǵy yntymaqtastyqqa jańa serpin berip, odan ári damýyna múmkindik bermek. Aıta ketý kerek, bul Qytaı basshysynyń jahandy jaılaǵan pandemııadan keıingi alǵashqy sheteldik sapary bolmaq. Eki eldiń birlesip júzege asyryp jatqan jobalary, saýda-sattyq qarym-qatynasy, mádenıet jáne bilim salasyndaǵy baılanysy jóninde QazAqparat sarapshysynyń materıalynan oqı alasyzdar.
Qazaq-qytaı elderi arasyndaǵy dıplomatııalyq qarym-qatynas ornaǵanyna 30 jyl tolyp otyr. Sodan beri eki el arasyndaǵy baılanysty odan ári nyǵaıtý maqsatynda birqatar qujatqa qol qoıyldy. Máselen, 1995 jyly Qytaı úkimeti ıadrolyq derjava retinde Qazaqstan qaýipsizdigine kepildik berdi. Al 1999 jyly eki memleket arasyndaǵy shekara máselesi tolyǵymen sheshilip, Qazaqstan men Qytaı úkimetteri arasynda tıisti kelisimge qol qoıyldy. Qazirgi ýaqytta eki memleket arasyndaǵy memlekettik shekarany delımıtatsııalaý jáne demarkatsııalaý jumystary tolyǵymen aıaqtaldy.
«Shanhaı bestigi» sheńberinde 1996 jyly Shanhaıda jáne 1997 jyly Máskeýde qol qoıylǵan shekaralyq aımaqtaǵy áskerı salada senim ornatý jáne shekaralyq aımaqtaǵy qarýly kúshterdi ózara qysqartý týraly kelisimderge sáıkes, qos tarap shekaralyq aımaqta ornalasqan qarýly kúshterdi qysqartýǵa jáne olardyń jaǵdaıyn jyl saıyn birlesip tekserýge kelisti. Qazir mundaı tekserýler bes memlekettiń (Qazaqstan, Qytaı, Qyrǵyzstan, Reseı jáne Tájikstan) qatysýymen jylyna eki ret júrgiziledi.
Eki el arasyndaǵy ekonomıkalyq baılanys
1992 jyldan bastap 2021 jylǵa deıin Qazaqstan-Qytaı saýdasy 368 mln AQSh dollarynan 25,25 mlrd AQSh dollaryna deıin, ıaǵnı 70 esege jýyq ósti. Al osy jyldyń qańtar-shilde aılarynda Qytaı men Qazaqstan arasyndaǵy ekijaqty saýda kólemi 17,7 mlrd AQSh dollaryna jetip, jyldyq eseppen 20%-ǵa artty.
Búginde Qazaqstan men Qytaı memletketteri birlesip júzege asyryp jatqan jobalar sany da az emes. Máselen, Shymkent munaı óńdeý zaýyty, Jańatas qalasyndaǵy jel elektr stantsııasy, qýaty jylyna 500 000 tonna polıpropılen óndiretin Atyraý munaı-hımııa kesheni jáne Turǵysyn sý elektr stantsııasy sekildi birqatar strategııalyq iri aýqymdy jobalar qos el yntymaqtastyǵynyń odan ári artýyna septigin tıgizýde.
Qazaqstan-Qytaı tranzıttik tasymaldary jáne halyqaralyq qurlyqtaǵy-teńizdegi mýltımodaldyq tasymaldar aıtarlyqtaı tabysqa jetti. Eki tarap ta turaqty túrde jumys isteıtin 7 port, munaı men gazdy tasymaldaýǵa arnalǵan 5 transshekaralyq qubyr jelisin, 2 transshekaralyq temirjol magıstralin jáne halyqaralyq shekara mańy yntymaqtastyǵynyń ortalyǵyn ashty. Bıyl birinshi jartyjyldyqta Qytaı-Eýropa poıyzdarynyń 6 195 poıyzy Shyńjańnyń eki porty arqyly Qazaqstanǵa ótip, jańa rekord ornatty. Pandemııa jaǵdaıynda Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy baılanystardyń durys damýy halyqaralyq óndiristik tizbek pen jetkizilim tizbegin turaqtandyrýda mańyzdy ról atqardy.
Otandyq óńdelgen taýarlar eksporty 17,8%-ǵa ósti
Jalpy Qytaı – Qazaqstannyń iri saýda jáne strategııalyq seriktesteriniń biri ekeni belgili. Qos memleket arasyndaǵy saýda qarym-qatynasyn jandandyryp, qazaqstandyq taýarlardy Qytaıǵa eksporttaý kólemin ulǵaıtý – úkimetimizdiń basty baǵyttarynyń biri deýge bolady. Máselen, ótken jyldyń sońynda Qazaqstannyń Qytaıǵa eksporty 9,9 mıllıard dollardy qurasa, onyń ishinde 4,5 mıllıard dollary óńdelgen ónimderge tıesili.
Eske salaıyq, Qazaqstan Prezıdenti el úkimetine óńdelgen ónimderdiń eksportyn ulǵaıtýdy mindettegen edi. Oǵan qol jetkizý úshin QR Saýda jáne ıntegratsııa mınıstrligi QazTrade-pen birlesip úshinshi jyl qatarynan Eksportty jedeldetý baǵdarlamasy boıynsha maqsatty naryqtardyń biri retinde Qytaıdy tańdady. Jobaǵa qazaqstandyq shıkizattyq emes taýarlar men qyzmetterdi óndirýshiler qatysyp jatyr. Olarǵa syrtqy naryqqa shyǵý kezinde jan-jaqty qoldaý kórsetiledi, onyń ishinde senimdi seriktester izdeý jáne olarmen iskerlik kezdesýler uıymdastyrylýda.
Baǵdarlama aıasynda otandyq óndirýshilerdiń taýarlary Shanhaıda (2020-2021) jyl saıynǵy halyqaralyq kórmede eki ret usynyldy. Júrgizilgen is-sharalar nátıjesinde 100 mıllıon dollardan astam eksporttyq kelisimshart jasalǵan edi.
Qazaqstannan Qytaıǵa qandaı ónimder ekporttalady?
Bıyl Qazaqstannan Qytaıǵa óńdelgen taýarlar eksporty 17,8%-ǵa ósip, 1 mlrd dollardy qurady. Mysaly, mys jáne mys katodtary, ósimdik maılary, tıtan jáne odan jasalǵan ónimder, jarma nemese óńdelgen burshaq daqyldarynyń qaldyqtary, tsıkldik kómirsýtekter jáne t.b. sııaqty taýarlardyń jetkizý kólemi artqan. Qańtar-naýryzda Qytaıdan Qazaqstanǵa óńdelgen taýarlar ımportynyń kólemi 2,1 mlrd dollardy qurady. Qazaqstan Qytaıdan aýa baptaý qondyrǵylaryn, kompıýterlerdi, topyraqty suryptaýǵa jáne untaqtaýǵa arnalǵan jabdyqtardy, kóterýge, jyljytýǵa, tıeýge nemese túsirýge arnalǵan mashınalar men qurylǵylardy, elektr generatorlyq qondyrǵylaryn, shınalardy, telefondardy ımporttaıdy.
Jyldyń alǵashqy úsh aıynda Qytaıdan Qazaqstanǵa ákelinetin birqatar taýar túri azaıǵan. Olardyń qatarynda aıaq kıim men shulyq buıymdary, tósek-oryn, ústel tósenishteri, dárethana men as úı matalary, arnaıy mashınalar men mehanıkalyq qurylǵylar, kompressorlar men ventılıatorlar bar.
«Bir beldeý, bir jol» jobasy
Budan bólek QHR Tóraǵasy Sı Tszınpınniń bul sapary Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy «Bir beldeý, bir jol» birlesken jobasyna da jańa serpin bermekshi. 2013 jyly QHR tóraǵasy Sı Tszınpın Qazaqstanǵa keldi, sóıtip «Beldeý jáne jol» jobasyn birlesip júzege asyrý bastalǵan edi. Qazaqstan álemde «Bir beldeý, bir jol» bastamasyn jarııa etken birinshi elge aınaldy. Aınaldyrǵan toǵyz jyl ishinde Qytaı atalmysh joba aıasynda 149 elmen jáne 32 halyqaralyq uıymmen yntymaqtastyq týraly 200-den astam qujatqa qol qoıdy. Bıylǵy mamyr aıyndaǵy jaǵdaı boıynsha, onyń boıyndaǵy eldermen saýdanyń jalpy kólemi shamamen 11,8 trln AQSh dollaryn qurady. Al tikeleı ınvestıtsııa 140 mlrd AQSh dollarynan asady.
Eki el arasyndaǵy densaýlyq saqtaý, jasyl ekonomıka, tsıfrlandyrý, ınnovatsııa jáne basqa da salalardy damytý boıynsha da birqatar joba iske asyp jatyr. Oǵan qosa yntymaqtastyqty turaqty damytý úshin «Jasyl» Jibek joly», «Tsıfrly Jibek joly» jobalary da júzege asýda.
Aqtóbe men Sıanda mádenı ortalyqtar men bas konsýldyqtar qurylmaq
Budan basqa mádenıet salasyndaǵy yntymaqtastyqty da jańa deńgeıge kóterý maqsaty qoıylyp otyr. Dıplomatııalyq kelisimge qol qoıylǵan 30 jyl ishinde qytaılyqtar men qazaqstandyqtar arasyndaǵy baılanys pen mádenı almasýlar odan ári tereńdeı tústi. Qytaı Qazaqstanda jyl saıyn 3000-nan astam adamǵa qytaı tilin úıretýdi qolǵa alyp, 5 «Konfýtsıı ınstıtýtyn» ashty. «Qytaı tiliniń kópiri», «Qytaı jazǵy lageri» jáne «Qytaı ánderiniń baıqaýy» sııaqty is-sharalar qytaı tiliniń damýyna septigin tıgizýde. 2021 jyldyń sońyna qaraı eki eldiń joǵary oqý oryndarynda oqıtyn stýdentter sany 15 100-di quraǵan.
Qazaqtyń uly aqyny Abaıdyń óleńderi de Qytaıda óte tanymal, al Qazaqstandyq ánshi Dımash Qudaıbergenniń esimi Qytaıda ǵana emes, tórtkúl dúnıege jaıyldy.
Osy jyldyń shildesinde Qytaı men Qazaqstan tikeleı áýe qatynasyn qaıta jandandyrdy. Qazaqstan Qytaı azamattary úshin 14 kúndik vızasyz rejım engizdi. Qazirgi kezde Qazaqstan men Qytaı Sıan men Aqtóbede mádenı ortalyqtar men bas konsýldyqtardy qurý máselesin qarap jatyr. Sondaı-aq Qazaqstandaǵy qytaı medıtsınasy ortalyqtary da ashylyp, eki el arasyndaǵy medıtsına salasy boıynsha qarym-qatynastyń damýyna yqpal etip otyr.
Qazirgi tańda álem ózgerip jatyr. Jahandy jaılaǵan koronavırýs pandemııasy da álem elderin biraz sarsańǵa saldy. Osyndaı almaǵaıyp zamanda Qazaqstannyń da, Qytaıdyń da aldynda ulttyq qaýipsizdik pen turaqtylyqty saqtaý, ulttyq damý men jańǵyrýdy júzege asyrýdyń tarıhı mindeti tur. Qytaı Tóraǵasy Sı Tszınpınniń Qazaqstanǵa sapary barysynda eki elge ortaq qundylyqtardy jetildirý, saýda-ekonomıkalyq baılanysty nyǵaıtý, Qazaqstan men Qytaı dostyq qarym-qatynasynyń jańa deńgeıge kóterý maqsatynda birqatar kelissóz júrgiziledi dep jasparlanǵan..
