Qazaqstan ıslam áleminde bilim men ǵylymdy damyta alatyn áleýetke ıe - Asqar Mýsınov
- Islam yntymaqtastyǵy uıymynyń negizgi maqsaty men mindeti qandaı? Qazaqstan uıymǵa tóraǵalyq etkende qandaı jetistikterge qol jetkize aldy?
- Uıym 1969 jyly quryldy, jaqynda elý jyl tolady. Uıymnyń qurylýyna túrtki bolǵan Ierýsalımdegi Ál-Aqsa meshitiniń órtený oqıǵasy edi. Negizinen, meshittiń órtenýi qasaqana áreket dep qabyldandy, ıaǵnı ıslam memleketteri nemese musylmandardy kemsitýshilikke baǵyttalǵan jymysqy maqsattan týyndaǵan degen kózqaras bar. Mine, osyǵan jaýap retinde musylmandar "bir jeńnen bas, bir jaǵadan qol shyǵarýǵa" nıettendi. 1969 jyly Marokkoda ıslam elderiniń ókilderi alǵash ret bas qosty, atalǵan jıynǵa sol ýaqytta tek otyz memleket qana qatysty. Sonda «Islam konferentsııasy uıymyn» qurý týraly sheshim qabyldandy.
Qazaqstan táýelsizdik alǵannan keıin, 1992 jyly quramynda musylman halyqtary bar ózge de Keńes odaǵynyń memleketteri Ázerbaıjan, Ózbekstan, Qyrǵyzstan, Túrikmenstanmen qatar atalǵan uıymǵa múshelikke endi. Mine, sodan beri biz uıym sheńberinde óte belsendi ári jemisti yntymaqtastyq jasap kelemiz. Qazaqstannyń atalǵan uıym aıasyndaǵy belsendiligine bir dálel - 2011 jyly uıymǵa tóraǵalyq etýi. Dál osy jyly Astanada IYU Syrtqy ister mınıstrleriniń otyrysy ótti. Bul otyrys birneshe sebepterge baılanysty tarıhı jıyn bolyp este qaldy. Bastysy - Qazaqstanda alǵash ret «Islam konferentsııasy uıymy» (IKU) ataýy «Islam yntymaqtastyǵy uıymy» (IYU) dep ózgertildi. 2011 jyly Qazaqstan uıymǵa tóraǵalyq etý barysynda eki júzge jýyq memleketter deńgeıinde túrli is-sharalar ótkizdi. IYU saıası uıym bolǵanymen, ıslam álemi úshin ekonomıkalyq, áleýmettik, mádenı, gýmanıtarlyq sıpattaǵy salalar boıynsha jumys atqarady. Osy baǵyttar boıynsha Qazaqstan tóraǵalyq etken jyldary aýqymdy sharalar uıymdastyryldy. Islam yntymaqtastyq uıymyna Qazaqstannyń 2011 jyly tóraǵalyq etýi Azııa tarıhyndaǵy eń jarqyn ári ataýly oqıǵalardyń biri boldy dep aıta alamyz.
- Sizdiń Bas hatshynyń ǵylym jáne tehnologııalar jónindegi orynbasary laýazymyna taǵaıyndalǵanyńyzǵa kóp bolǵan joq. Uıym sheńberindegi bundaı jańa baǵytta qandaı jumystar júrgizip jatyrsyz jáne aldaǵy ýaqytqa qoıǵan naqty maqsatyńyzben bólisseńiz?
- Men QR Syrtqy ister mınıstrliginde 1987 jyldan beri qyzmet istep kelemin. Birneshe elde elshi boldym, 2013 jyly elge kelgennen keıin QR SІM jaýapty hatshysy bolyp taǵaıyndaldym. 2014-2016 jyldary Syrtqy ister mınıstriniń orynbasary boldym. Atalǵan ýaqytta Qazaqstannyń IYU-men yntymaqtastyǵy joǵary deńgeıde damydy, sol sebepti eldegi basshylyqtyń qararyna sáıkes, Uıymǵa qyzmetke jiberdi. 2016 jyldyń mamyr aıynan men IYU-ǵa qyzmetke keldim. Atalǵan uıymda lańkestik pen ekstremızmge jáne qaqtyǵystarǵa qarsy «Beıbitshilik, qaýipsizdik jáne janjaldardy sheshý» degen arnaıy bólim qurylǵan edi. Bólimniń basshysy bolyp taǵaıyndaldym jáne atalǵan laýazymdy búginge deıin atqaryp kelemin. Al 2017 jyldyń mamyr aıynda Bangladesh astanasy Dakkada ótken syrtqy ister mınıstrleriniń jınalysynda Qazaqstan tarapynyń usynysy boıynsha, men IYU-nyń Bas hatshysynyń orynbasary laýazymyna ashyq saılaý barysynda laıyqty dep tanyldym. Negizinen bul biz úshin úlken qurmet. Sebebi, bul qyzmetke Qazaqstannan bólek birneshe memleketten úmitkerler usynyldy. Aıta ketý kerek, IYU-da zań boıynsha, Bas hatshynyń alty orynbasary bolady, atalǵan orynbasalar belgili bir jaǵrafııalyq toptan saılanady. Mysaly, Afrıka tobynan ekonomıkalyq máseleler boıynsha orynbasar taǵaıyndalsa, Saýd Arabııasynan saıası, mádenı jáne gýmanıtarlyq máseleler boıynsha Arab eliniń ókili saılansa, Palestına men Qudys máselesi boıynsha da orynbasar bolyp Palestınanyń ókili saılansa, Azııa memleketteri Bas hatshynyń ǵylym jáne tehnologııalar boıynsha orynbasary saılanady. Azııa tobyna 18 memleket kiredi. Sol sátte atalǵan 18 memlekettiń 12-si bizdiń ǵylym jáne tehnologııa boıynsha Bas hatshynyń orynbasary laýazymyna usynǵan úmitkerligimizdi qoldady. Bizben birge daýysqa túsken Bangladesh 6 daýysqa ıe boldy. Azııa memleketteriniń syrtqy ister mınıstrleri ıaǵnı úkimet ókilderiniń basym kópshiligi Qazaqstandy qoldaǵandyqtan, mamyr aıynan bastap men atalǵan qyzmetke saılandym.
- Qazirgi tańda uıymǵa 57 memleket múshe. Áleýmettik jelilerdi baǵamdap otyrsam, Islam yntymaqtastyǵy uıymy Palestına máselesin nege shepeıdi, Mıanma jaıy qaraýsyz qaldy degen pikirler barshylyq eken. Atalǵan jahandyq máselelerdi sheshýde uıymnyń qaýqary qandaı?
- Negizinen uıym 1969 jyly qurylǵanda eń basty másele - Palestına edi. Sol ýaqyttan beri uıym jarty ǵasyr toqtamaı jumys jasap keledi, jahandyq jıyndarda musylman úmbetiniń daýysy men aıtar oıyn jetkizýde uıymnyń atqarǵan eńbegi bar. Palestına máselesiniń sheshilýine IYU qarqyndy túrde at salysyp, múddeli pikirdi bildirip keledi. Palestınalyqtardyń óz aýmaǵyna enýi týrasynda da aıtyldy. Bárimiz musylman úmbeti bolǵannan keıin IYU ıslam memleketterin qoldaıdy, kez kelgen túıitkil týdyrǵan máseleni qoldan kelgenshe, álbette ádil jáne halyqtyń paıdasyna sheshýge tyrysady. Budan ózge - rohındja musylmandarynyń jaıy, Ońtústik Fılıppın, Ońtústik Taıland máselesi. Atap óterligi, qaı elde bolmasyn, musylmandardyń quqyǵy qysymǵa ushyraıtyn bolsa, uıymdaǵy 57 memleket járdemdesýge múddeli. Endi uıymdaǵy Qazaqstannyń bastamalary men áleýeti týrasynda aıtyp ótsem. Qazaqstan IYU Bas hatshysynyń ǵylym jáne tehnologııalar boıynsha orynbasary laýazymyna óz úmitkerlerin usynǵan sátte biz álbette Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń Astanada ǵylym jáne tehnologııalar jónindegi sammıt ótkizý bastamasyna ıek arttyq. Atalǵan sammıt memleket basshysynyń bastamasymen 2017 jyldyń qyrkúıeginde ótken edi. Sammıtti ótkizý týraly ıdeıanyń ózi Qazaqstannyń qaǵıdaǵa beriktigin jáne ıslam áleminde áleýmettik ál-aýqatty kóterýge, bilim men ǵylymdy damytýǵa, tehnologııalyq jetistikterge qol sozýǵa beı-jaı qaramaıtyndyǵyn kórsetti. Buǵan deıin ıslam álemindegi bilim, ǵylym, tehnologııa máselesi sál sırek qaralsa, Astanada ótken sammıt barysynda bul máseleler aýqymdy ári anyq talqylandy. Prezıdent bul máselelerdi alǵa tartyp qana qoımaı, naqty sheshimder usyndy. Mine, Elbasynyń usynǵan sheshimderin men ózimniń Uıym sheńberindegi saılaýaldy naýqanymda jasaǵan málimdememde keltirdim. Ózderiniń saılaýaldy naýqanyn ótkizgen ózge de memleketter, sonyń ishinde Azııa elderi Elbasy usynǵan bastamalardy qoldap, úlken qyzyǵýshylyq tanytty. Qazir barshaǵa aıan ıslam álemi, jahandyq terrorızm men ıslamǵa degen fobııa saldarynan úlken máselelerdi bastan ótkerýde. Budan shyǵýdyń túrli joldary men sheshimderi bar. Biraq, Elbasy ǵylym, bilim, tehnologııa týrasynda tyń sheshimder men usynystardy alǵa tartty.
N. Nazarbaev ıslam áleminiń ejelgi qundylyqtaryna mán berýdi surady. Máselen, ejelgi musylman áleminde ǵana emes barsha jahanǵa aty máshhúr bolǵan qazaq topyraǵynan shyqqan ál-Farabı, Ábý Álı ıbn Sınalardy oıǵa alaıyq. Elbasy IYU boıynsha «2026» arnaıy is-qımyl josparyn qurýdy usyndy. Atalǵan jospar Azııa elderinde ǵylym men bilimdi damytý arqyly qazirgi ǵarysh jyldamdyǵymen damyp jatqan Batys elderinen qalys qalǵan ıslam álemi arasyndaǵy keńistikti toltyrýdy kózdeıdi. Bul úshin Azııa elderindegi bilim men ǵylym salasyna bólinetin qarajat eselenýi kerek, aldaǵy on jylda ıslam áleminde ǵalymdardyń eńbekteri jahandyq basylymdarda jıi jaryq kórýi, ıslamdaǵy ǵalymdar sany eki ese kóbeıýi tıis. Al 2026 jylǵa qaraı tehnologııalyq jáne jańa bastamalardyń birshama ósýi kózdeledi. Taǵy bir mańyzdy bastama - bul ıslam áleminde G-20 uıymyna sáıkes (álemniń 20 damyǵan eli óz damýynyń máselelerin talqylaıdy) 15 damyǵan memleketter forýmyn qurý. Atalǵan bastama da Qazaqstan prezıdenti Nursultan Nazarbaevqa tıesili. Memleket basshysy qazirgi jahandaný men tórtinshi ındýstrıaldyq revolıýtsııa aıasyndaǵy jańashyldyq ıslam álemine de tikeleı áser etýi tıis dep atap ótti. Osy oraıda Qazaqstan klasterin damytýǵa tıis. Mundaı klaster bizdiń elde joq emes, bar. Máselen, Nazarbaev Ýnıversıteti.
Qazaqstan ıslam álemi úshin ǵylym men bilimdi áleýetti damyta alatyn memleket, oǵan múmkindigi de barshylyq. Baıqońyrdyń ózin alatyn bolsaq, bul ǵarysh alaby tek ıslam áleminde ǵana emes, álemdegi teńdessiz aılaq. Bizde ǵylym akademııasy da bar, ózge de salalarymyzda tyń jumystar júrip jatyr. Qazaqstan egemendik alǵan sátten beri qanshama bastamalarǵa muryndyq boldy. Jaqyn bolashaqta azyq-túlik qaýipsizdigi boıynsha Islam yntymaqtastyq uıymynyń otyrysy ótedi. Bul da Qazaqstan usynǵan bastama. Elbasy aldaǵy on jylda azyq-túlik qaýipsizdiginiń kún tártibinde turatynyn alǵa tartyp, atalǵan bastamany usyndy ári ıslam elderine máseleni sheshý úshin ózderiniń resýrstary men ǵylymı áleýetin biriktirýge úndedi. Búginde Uıymǵa ıslam áleminiń 25-ten astam eli qosyldy. Meniń oıymsha, bul úlken mánge ıe. Biz IYU arqyly Aral teńizin qutqarý, ıadrolyq qarýsyz álem qurý boıynsha t.b bastamalardy alǵa tarttyq. Qazir de belsendi jumys jalǵasýda.
- Reseı Federatsııasy qazir IYU-ǵa baqylaýshy el mártebesine ıe. Aıtalyq, Reseıdiń quramyndaǵy sýbektiler, ıaǵnı Tatarstan, Sheshenstan, Daǵystan syndy musylman qaýymy basym memleketter bar. Osyndaı bir eldiń sýbektileri bolatyn memleketterdiń uıymǵa ený jaıy qalaı qaralǵan? Jalpy uıym aldaǵy ýaqytta jańa memlekettermen tolyǵa ala ma?
- Búginde álemge aıan, dúnıejúzinde Islamnyń róli keń etek jaıyp keledi. Álbette, birqatar memleket IYU-ǵa ıslam álemimen tatýlyq pen yntymaqtastyqty damytý maqsatynda múshe bolýdy ıakı baqylaýshy mártebesin alýdy qalap otyr. Bul jeńil bola salatyn jumys emes. Birinshiden, Uıymnyń jarǵysyna sáıkes, kez kelgen memleket múshelikke ótýi úshin 57 múshe-memlekettiń tolyq maquldaýyn alýy kerek. Ekinshiden, Reseıdiń quramyndaǵy sýbektiler olar sol memlekettiń aýmaǵynda. Reseı uıymǵa baqylaýshy bolǵandyqtan, sýbektiler men uıym arasynda qatynas bar. Biraq, atalǵan memleketterdiń uıymǵa múshelikke enýge múmkindigi joq, sebebi bul memleketter Federatsııanyń sýbektileri, jeke memleket emes.
- Dıplomat bolǵysy keletin, halyqaralyq uıymdarda jumys istesem deıtin jastarǵa qandaı aqyl-keńes berer edińiz?
- Bizdiń halyqaralyq uıymdardaǵy negizgi qyzmetimiz - Qazaqstannyń dıplomatııalyq qatynasyn damytý. Sondyqtan, osyndaı halyqaralyq uıymdarda qyzmet etem degen jastarǵa kásibı bilimderi men tájirıbelerin damytý qajettigin aıtar edim. Ekinshiden, uıym aıasynda óziniń jumys tili bar. Máselen, IYU-da birinshi - arab tili, ekinshi - aǵylshyn tili, úshinshi - frantsýz tili. Osy talaptyń úddesinen shyǵý úshin álbette úsh tildi meńgergen abzalyraq. Al eń bastysy - qaı elde, qaı uıymda qyzmet istese de, Qazaqstannan keletin dıplomatqa eń birinshi kezekte Otanyn adal súıetin, sheteldiktermen kezdeskende óz eli týraly ashylyp aıtyp, túsindire alatyn, ultjandy, memleketshil azamat bolýy shart. Otanyn shyn súıgen adam dıplomat ta bola alady, halyqaralyq uıymda da jemisti eńbek ete alady.
- Suhbatyńyzǵa úlken rahmet! Eńbekte jemisti bolyńyz!
Áńgimelesken
Oljas BERKІNBAEV
Astana-Jıdda-Astana
