Qazaqstan-Iran: Shyǵys motıvindegi mámile
ASTANA. KAZINFORM – Búgin Astanaǵa Iran Islam Respýblıkasynyń Prezıdenti Masýd Pezeshkıan resmı saparmen keledi. Eki kúnge sozylatyn sapar barysynda saýda-ekonomıkalyq máseleler talqylanyp, kólik-logıstıka jáne mádenı-gýmanıtarlyq salalardaǵy jospar bekitilmek. Kazimform-nyń analıtkalyq sholýshysy Astana men Tegeran arasyndaǵy kelissózdiń astaryna úńildi.
Parsy áleminiń paıymy
Qazaq qoǵamyna Iran etene tanys. Tarıhı bolmystyń uqsastyǵy keıingi yntymaqtastyqqa jol ashyp keledi. Eki el arasyndaǵy alǵash dıplomatııalyq qatynas 1992 jyly ornady, sol jyly Saýda-ekonomıkalyq, ónerkásiptik jáne ǵylymı yntymaqtastyq jónindegi birlesken úkimetaralyq komıssııa qurý týraly hattamaǵa qol qoıyldy. Bir jyl ótkesin Irandaǵy tuńǵysh Qazaqstan elshiligi jumysyn bastaǵan bolatyn. Al 2007 jyly Gorgan qalasynda Qazaqstannyń Bas konsýldyǵy, 2018 jyly Bender-Abbas shaharynda QR konsýldyǵy ashyldy. Qazir Aqtaý men Almatyda Irannyń bas konsýldyqtary bar.
Dostyq qarym-qatynastyń belgisine aınalǵan prezıdent sapary buǵan deıin de dástúrli qalyptan aınyǵan joq. Táýelsizdik jyldarynda Qazaqstan prezıdentteri Iranǵa 6 sapar jasasa, Tegeran tarapy 9 márte Astanaǵa taban tiredi. Ásirese Qasym-Jomart Toqaevtyń prezıdenttigi tusynda barys-kelis birshama jıilegenin baıqaýǵa bolady. Memleket basshysy Irannyń saıası elıtasymen turaqty baılanysta – burynǵy kóshbasshylarymen de, qazirgi resmı bılikpen de qarym-qatynasty nyǵaıta aldy.
Prezıdent 2022 jyly Iranǵa jasaǵan resmı saparyn erekshe ataǵan jón. Sol kezde eki el vızasyz rejımge kóshti, 235 mln dollardyń kommertsııalyq qujattaryna qol qoıyldy, birlesken saýda palatasy quryldy. Bastysy, Ortalyq Azııa, sonyń ishinde biz úshin asa tıimdi Qazaqstan-Túrikmenstan-Iran-Túrkııa baǵyty boıynsha alǵashqy konteınerlik poıyz iske qosylǵany este.
Shyǵystanýshy Janat Momynqulovtyń aıtýynsha, Masýd Pezeshkıan saparynyń saıası-ekonomıkalyq máni zor. Óıtkeni, qazir Iran sanktsııalyq qysymnyń saldarynan turaqty naryq izdep otyr ári eki el balama kólik-logıstıkalyq baǵyttardy damytýǵa múddeli.
– Jahandyq logıstıkalyq baǵyttardyń ózgerýi men álemdik ekonomıkanyń qubylýy Qazaqstan men Irandy múddeles elderge aınaldyrýda. Osy turǵyda Iran prezıdentiniń sapary ekijaqty qarym-qatynasty talqylaý ǵana emes, sondaı-aq Eýrazııadaǵy kólik, saýda-ekonomıkalyq jáne azyq-túlik baılanysynyń jańa arhıtektýrasyn qurýǵa kómektesedi.
Qysqasha aıtsaq, Tegeran úshin atalǵan sapar – Ortalyq Azııadaǵy mańyzdy tranzıttik rólin qaıta jandandyrýǵa taptyrmas múmkindik, al Astanaǵa – óńirdi logıstıkalyq qaıta baǵdarlaý jáne balamaly dálizderdiń rólin kúsheıtý úshin qajet. Demek, alda kez kelgen kelisimniń máni saıası-ıdeologııalyq málimdeme emes, mámileniń iske asyrylýy, qaýipsizdigi, praktıkalyq jáne uzaq merzimdi paıdasyna baılanysty bolmaq, – dedi sarapshy.
Buǵan deıin eki el ózara saýda aınalymyn 3 mlrd dollarǵa deıin ulǵaıtý týraly mindet qoıǵan edi. Sodan beri shıkizat pen kólik-logıstıka salalary saýda-sattyqty damytýdyń negizgi kózi retinde baǵalanyp keledi. Úsh jyl buryn «QazMunaıGaz» kompanııasy men Irannyń Ulttyq munaı kompanııasy, «Qazaqstan temir joly» men IIR temir joldary arasynda memorandým jasaldy. Sarapshy Janat Momynqulov kelesi kezekte «Soltústik-Ońtústik» baǵyty jandanady degen oıda.
– Árıne, Iran Qazaqstandy kórshi memleket qana emes, «Eýrazııalyq seriktes», strategııalyq kólik toraby, azyq-túlik eksporttaýshy, EAEO, Qytaı jáne Ortalyq Azııa naryqtarynyń qaqpasy retinde qabyldaıdy. Sol sebepti aldaǵy kelissózde logıstıka («Soltústik-Ońtústik» baǵyty), saýda, azyq-túlik jáne agrarlyq sala, ınvestıtsııa, balamaly qarjy tetigi sóz bolady, – dedi Janat Momynqulov.
Astana astyqtan basqa ne beredi?
Joǵaryda atap ótken 3 mlrd dollarlyq saýda mejesin eńserý úshin áli birshama jumys qajet. Ótken jyly alys-beris nebári 340 mln dollardy qurady: bul – Kaspıı teńizi arqyly shektesetin elderdiń ishindegi eń mardymsyz kórsetkish. Mysaly, 2024 jyly elimiz Túrikmenstanmen taýar aınalymyn – 555,7 mln dollarǵa, Ázerbaıjanmen – 533 mln dollarǵa jetkizdi.
Saýda-ınvestıtsııa sarapshysy Ernar Seriktiń aıtýynsha, bıyl kórsetkish ilgerileýi yqtımal. Sebebi bıyl 15 mamyrda EAEO men Iran arasyndaǵy erkin saýda týraly kelisim kúshine endi, taýar nomenklatýrasyn 90% ósirýge múmkindik bergen.
– Kelisim Qazaqstan úshin áldeqaıda tıimdi. Bizdiń taýarlarymyzǵa ımporttyq bajdyń ortasha mólsherlemesi 20%-dan 4,5%-ǵa deıin tómendetildi. Sonyń nátıjesinde 9 aıda Qazaqstannyń Iranǵa eksporty 3,2 ese ulǵaıǵanyn kóremiz. Al ımport 17%-ǵa qysqardy, – dedi Ernar Serik.
Spıker elaralyq taýar aınalymynyń turaqsyzdyǵyn eksportty ártaraptandyrmaýdyń saldary dep sanaıdy. Bul ýájge kelispeske bolmas, búginde Tegeranǵa ketetin eskporttyń basym deni astyq – arpa men bıdaı. Keıingi 9 aıdaǵy eskport ósimin de osy saladan alyp otyrmyz: arpa – 5,5 ese (166,2 mln dollar), keptirilgen burshaq tuqymdas kókónister – 11,8 ese kóp (1,92 mln dollar) tasymaldandy. Bıyl óńdelmegen maqta talshyǵy, bıdaı tasymaly qosyldy. Jalpy Iranǵa eksporttalatyn taýardyń 93%-yn arpa quraıdy. Sarapshylar Masýd Pezeshkıanniń kelýi eksport-ımporttyq taýarlar tizbegin jańartýy múmkin dep topshylaýda.
Iranmen aradaǵy eksportqa qaraǵanda, ımport árkelki. Bul oraıda parsy jurty Qazaqstanǵa jetkiziletin ónimin ártaraptandyrýda alda kele jatyr. Bir taýardyń jalpy kórsetkishtegi úlesi 10%-dan aspaıdy:
· sary maı – 10% (13,2 mln dollar);
· etılen polımeri – 9% (11,9 mln dollar);
· irimshik pen súzbe – 5,9% (6,65 mln dollar);
· taqtalar, tabaqtar, plenka – 4,9% (6,41 mln dollar);
· qurma, ınjır, ananas, avokado, gýaııava, mango 4,79% (6,21 mln dollar);
· boıaý men lak – 3,9% (5,16 mln dollar);
· konservilengen jemister, jańǵaqtar 3,49% (4,46 mln dollar).
Qazir Qazaqstanda ırandyq kapıtaly bar kompanııalardyń 658 fılıaly tirkelgen, olardyń 353-i jumys istep tur. Taraptar bıznes-forým, B2B-sessııalar men kóshpeli kezdesýler arqyly ınvestor tartýǵa áreket jasap keledi.
Sarapshy Ernar Serik jyldan-jylǵa jalǵasqan saýda mıssııalary aıaqsyz qalmasa, keıingi kelisimder nátıje ákeledi degen pikirde.
– Irandyq kapıtaly bar iri salyq tóleýshilerdiń ishinde qurylys salasyndaǵy Solico Group MehKaz, taý-ken salasyndaǵy Kusha Madan taý, mys óndirýshi Irkaz Metal Corporation, aýyl sharýashylyǵy baǵytyndaǵy Empire Food kásipornyn aıtýǵa bolady. Bul kompanııalar elimizde kóp jyldan beri jumys istep, jergilikti óndiristi damytyp keledi.. Jaqynda Irannyń Kourosh Food Industry kompanııasy Qazaqstanda maıly daqyldardy qaıta óńdeý kásiporyndaryn qurýǵa qyzyǵýshylyq tanytty.
Irandaǵy qazaq ınvestıtsııasyna kelsek, sońǵy jyldary elimiz Ortalyq Azııa arqyly ótetin tranzıttik júgin teńizge jetkizý úshin Irannyń Shahıd-Redjaı portynda (Bender-Abbas aýdany) termınal men logıstıkalyq ortalyq qurýdy josparlap otyr, – dep bólisti sarapshy.
Keıingi jyldary Qazaqstan-Iran kásipkerleri V2V-sessııalaryna qyzyǵýshylyq tanytýda. Syrtqy ister mınıstrliginiń málimetine súıensek, sońǵy V2V-sessııalaryna Qazaqstan tarapynan 50-den astam kompanııa jáne Iran tarapynan 230-ǵa tarta kásipker qatysqan. Saýda mıssııasynyń qorytyndysy boıynsha 92 mln dollardyń 10 qujatyna qol qoıyldy.
Logıstıka: balama dáliz bastaýy
Qazaqstan úshin árqashan kólik-logıstıkalyq áleýet mańyzdy. Kez kelgen kelisimde tranzıttik baǵyttardy paıdalaný nemese teńizge shyǵýdyń balama jolyn izdeý bary belgili. Osy oraıda Irannyń ıkemdi tusy kóp. Mysaly, «Soltústik-Ońtústik» halyqaralyq kólik dálizi elimizdi Taıaý Shyǵys pen Parsy shyǵanaǵymen baılanystyratyn strategııalyq mańyzǵa ıe. Búginde konteınerlik tasymaldar, mýltımodaldyq baǵyttar jáne tranzıttik rásimderdi ońaılatý boıynsha jobalar damyp jatyr.
Sarapshy Ernar Seriktiń pikirinshe, Iran arqyly balama saýda naryǵyn izdeý – jaqsy nyshan, alaıda geosaıası ahýal bul baǵyttardyń qalyptasýyna qolbaılaý bolyp otyr.
– Jeltoqsannyń basynda Irannyń júk poıyzy alty eldiń (Iran, Qytaı, Qazaqstan, Túrikmenstan, Túrkııa jáne Ózbekstan) jańa kelisimi aıasynda Túrikmenstan arqyly alǵash ret Buharaǵa baǵyt aldy. Bul Iran arqyly ótetin «Qytaı-Eýropa» jańa dáliziniń negizin qalaıdy jáne Qazaqstannyń tranzıttik torap retindegi rólin kúsheıtedi. Masýd Pezeshkıanniń saparynda tranzıtti keńeıtýge, tehnıkalyq talaptardy, temir jol tasymaldarynyń ózara tarıfterin kelisýge erekshe kóńil bólinýi múmkin.
Jalpy, erkin saýda týraly kelisimniń bolýy ári birlesken logıstıkalyq jobalardyń kóbeıýine qaramastan Qazaqstan-Iran qarym-qatynasy jańa deńgeıge shyǵýy qıyn. Iá, Iranǵa azyq-túlik pen shıkizattyń turaqty ımporty qajet, Qazaqstanǵa iri naryqqa jáne balamaly saýda baǵyttaryna qoljetimdilik kerek-aq. Biraq geosaıası jaǵdaılarǵa baılanysty Iran naryǵy Qazaqstan eksporty úshin ázirge turaqsyz kúıde qalyp otyr, – dep atap ótti Ernar Serik.
Spıkerdiń oıynsha, prezıdentter basqosýynda kútpegen málimdeme bolmaıtyn syńaıly. Sebebi aldymen ortaq máselelerdi sheshý ózekti: saýda men astyq eksportyn keńeıtý, qaıta óńdeý men agrosektorǵa ınvestıtsııa salý josparda bolmaq. Sonyń ishinde saýda ósimin shekteıtin tehnıkalyq sharttar men tarıfterdi retteıtin kelissózder júrgizilýi yqtımal.
Al sarapshy Janat Momynqulov Qazaqstan men Iran arasyndaǵy kóliktik-logıstıkalyq yntymaqtastyqqa jaı saıası deklaratsııa emes, strategııalyq múdde degen baǵa berdi. Onyń aıtýynsha, ortaq kólik-logıstıkalyq jobalar nátıje beredi, tipti keleshek ekonomıkalyq basym baǵytqa aınalatyn kún jaqyn. Sondyqtan «Soltústik-Ońtústik» kólik dálizi týrasynda memorandýmdar jasalady degen boljam basym.
– «Soltústik-Ońtústik» halyqaralyq kólik dálizi – Qazaqstan men Iran úshin óńirlik mańyzy bar negizgi jobalardyń biri. Ótken jyly Qazaqstan Iran, Reseı jáne Túrikmenstan 2024-2025 jyldarǵa arnalǵan dálizdiń shyǵys tarmaǵyn damytý jónindegi jol kartasyna qol qoıdy. Josparǵa sáıkes, marshrýttyń ótkizý qabileti 2027 jylǵa qaraı jylyna 15 mln tonnaǵa deıin jáne 2030 jylǵa qaraı 20 mln tonnaǵa deıin ulǵaıýy tıis.
Bıyl alǵashqy bes aıda Qazaqstan aýmaǵy arqyly 1,5 mln tonna júk tasymaldandy, demek ótken jyldyń osy kezeńimen salystyrǵanda 74%-ǵa ulǵaıdy degen sóz. Mundaı qadam Ortalyq Azııa elderi úshin kólik dáliziniń teńizge shyǵatyn negizgi jol jáne dástúrli baǵyt retinde qarastyrýyna múmkindik beredi, – dep taldady Janat Momynqulov.
Spıker qazaq-ıran kelissóziniń ózge de salasyn saraptaýǵa tyrysty. Pragmatıkalyq stsenarıı aýanymen alsaq, energetıka, qyzmet kórsetý, qaıta óńdeý, tehnologııalar almasý, shaǵyn jáne orta bıznesti qoldaý sekildi taqyryp kún tártibine kóterilýi múmkin.
Sonymen qatar óńirlik qaýipsizdik nazardan tys qalmaıdy. Janat Momynqulov Aýǵanstanǵa qatysty Qazaqstan ustanymy Iranmen áńgimeniń bir baǵyty bolatynyn meńzedi.
– Óńirlik qaýipsizdik pen geosaıasat janama túrde talqylanatyn bolady, sondyqtan óńirdiń qaýipsizdigi men Aýǵanstan mańyzdy taqyryptar kúıinde qalmaq. Aýǵanstandaǵy ahýal, kóshi-qon aǵyny, esirtki trafıgi jáne óńirlik turaqsyzdyq jaǵdaıynda pikir almasý júzege asatyny anyq. Qaýipsizdik, shekara mańyndaǵy yntymaqtastyq jónindegi dıalogty da kórýimiz múmkin. Bul Qazaqstan men Irannyń halyqaralyq ymyrager retindegi mańyzyn arttyrady, – dep túıindedi.
Rýhanı jaqyndyq
Qazaqstan-Iran arasyndaǵy mádenı-gýmanıtarlyq qatynas ekijaqty baılanystyń ustynyna aınalyp keledi. Keıingi kezde mádenı sharalar kóbeıip, ınstıtýtsıonaldyq baza keńeıýde. Halyqtardyń bir-birin tanýǵa degen umtylysy, qurmetteýge degen aıaqalysy kóńil qýantarlyq. Buǵan 2022 jylǵy Memleket basshysynyń Iranǵa resmı sapary ózgeshe ekpin bergeni anyq.
Atalǵan sapar aıasynda ál-Farabı murasyn zertteý jónindegi birlesken komıtet qurý týraly sheshim qabyldandy. Oǵan qosa 2022-2025 jyldarǵa arnalǵan mádenı almasý baǵdarlamasyna, «Habar» agenttigi men Iran teleradıokompanııasy arasyndaǵy ózara túsinistik týraly memorandýmǵa, sondaı-aq Syrtqy saıası zertteýler ınstıtýty men Irannyń Saıası jáne halyqaralyq zertteýler ınstıtýty arasyndaǵy memorandýmǵa qol qoıyldy.
2024 jyly 28-29 qyrkúıekte Mańǵystaý oblystyq fılarmonııasynyń «Aqshaǵyl» etno-folklorlyq ansambli Tegeranǵa jol tartyp, jergilikti kórermenge ulttyq mýzyka ónerin nasıhattady. Al bıyl Mádenıet komıteti, QR Ulttyq mýzeıi, QR Ulttyq muraǵaty ókilderi Tegeranǵa jumys saparymen barǵanyn bilemiz. Bul saparda Qazaqstan men Iran arasyndaǵy ózara mádenı yntymaqtastyqqa qatysty ózekti máseleler sheshim tapty.