Qazaqstan ǵalymdarynyń árbir 5-shi jarııalanymy álemniń úzdik ǵylymı jýrnaldarynda jaryq kóredi
Vedomstvonyń atap ótýinshe, Qazaqstan ǵylymy 2011 jyly qabyldanǵan «Ǵylym týraly» jáne 2015 jylǵy «Ǵylymı jáne/nemese ǵylymı-tehnıkalyq qyzmet nátıjelerin kommertsıalızatsııalaý týraly» zańdarǵa sáıkes júzege asyrylady. 1990 jyldary elimizde 289 ǵylymı mekeme boldy. Olarda negizinen ǵylymı-tehnıkalyq qyzmetpen aınalysatyn 50,6 myń adam jumys istedi. Al búginde ǵylymı zertteýlermen jáne ázirlemelermen 384 uıym aınalysady. Oǵan 22 378 adam, onyń ishinde 17 454 maman-zertteýshi jumyldyrylǵan. Búginde ǵylymǵa betburǵan jastardyń sany da artyp keledi. Naqty aıtar bolsaq, 2011 jyly 35 jasqa deıingi jas ǵalymdardyń sany 6,4 myń bolsa, ótken jyly olardyń sany 8,1 myńǵa jetti.
«Ǵylym týraly» QR zańy júzege asyryla bastaǵan sátten beri atalǵan júıede negizgi qurylym jumysy qalyptastyryldy. Olardyń qatarynda Qazaqstan Respýblıkasy Úkimeti janyndaǵy Joǵarǵy ǵylymı-tehnıkalyq komıssııa, Memlekettik ǵylymı-tehnıkalyq saraptama, Ulttyq ǵylymı keńes bar. Olardyń quramyna ǵalymdar, sarapshylar, óndiris pen bıznes qurylymdardyń ókilderi kiredi. Ǵylymdy basqarýdyń jańa modeli men ǵylymdy qarjylandyrýdyń jańa tetigi (bazalyq, granttyq, baǵdarlamalyq-maqsatty qarjylandyrý) jumys isteıdi.
2017 jyly granttyq qarjylandyrý arqyly 1 547 ǵylymı joba jáne 2015-2017 jyldarǵa arnalǵan baǵdarlamalyq-maqsatty qarjylandyrý boıynsha 95 ǵylymı, ǵylymı-tehnıkalyq baǵdarlama júzege asyryldy. Júzege asyrylǵan jobalardyń 35 paıyzyn jas ǵalymdar (7 413 adam) ázirledi. Al zertteý toptarynyń quramynda sheteldik 716 ǵalym boldy. Otandyq ǵalymdar 201 patent jáne 21 avtorlyq kýálik aldy. 86 ázirleme qoldanysqa engizildi.
Ǵylymdy reglamentteıtin normatıvtik-quqyqtyq baza kúsheıtildi. Onyń ishinde ǵylymdy qarjylandyrý, memlekettik ǵylymı-tehnıkalyq saraptama júrgizý erejeleri, Ulttyq ǵylymı keńes tártibi men quramy qaıta qaraldy. Normatıvtik-quqyqtyq aktilerde jobalardy granttyq jáne baǵdarlamalyq-maqsatty qarjylandyrý boıynsha qabyldanatyn sheshimderdiń ashyqtyǵy arttyryldy. Jobalardy irikteýdiń naqty krıterııleri aıqyndaldy. Suralyp otyrǵan qarjy kóleminiń negizdigin baǵalaý, memlekettik ǵylymı-tehnıkalyq saraptama ballyn jáne Ulttyq ǵylymı keńes ballyn jınaqtaý, jobalardy bekitý jáne qarjylandyrý úshin jıyntyq ball boıynsha olardy saralaý engizildi.
2015 jyldyń jeltoqsanynda alǵash ret Memleket basshysy Ál-Farabı atyndaǵy ǵylym men tehnıka salasyndaǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń jańa memlekettik syılyǵymen 40 laýreatty marapattady. 2019 jyly syılyq 29, al 2020 jyly 15 laýreatqa tabystyldy. Jalpy, elimizde jyl saıyn 6 ataýly syılyq jáne 75 memlekettik ǵylymı stıpendııa, onyń ishinde talantty jas ǵalymdarǵa arnalǵan 50 stıpendııa beriledi.
QR Bilim jine ǵylymı mınıstrligi janynan Jas ǵalymdar keńesi qurylǵan. Jas ǵalymdar úshin alǵash ret 2020-2022 jyldary ǵylymı zertteýlerdi granttyq qarjylandyrýǵa arnalǵan konkýrs ótkizilip jatyr. 2019 jyldan bastap elimizdegi barlyq ýnıversıtetterde Tehnologııalardy kommertsıalızatsııalaý keńesi/Tehnologııalar transferti keńsesine arnalǵan granttar bólý aıasynda Tehnologııalar transferti keńsesiniń shamamen 1 500 ǵalymy men qyzmetkerlerin oqytý bastaldy.
Qazaqstan ǵalymdarynyń halyqaralyq reıtıngtik basylymdarda jarııalanym jarııalaý belsendiliginiń de aıtarlyqtaı arta túskeni baıqalady. Búginde Scopus milimetter bazasyndaǵy qazaqstandyq ǵalymdar jarııalanymdarynyń jalpy sany 2011 jylǵy 577 maqaladan 34 esege artyp, 19 879-ǵa, al Web of Science málimetter bazasynda 59 ese ulǵaıyp 425-ten 25 088 maqalaǵa jetip otyr. Sońǵy 5 jyldyń ishinde qazaqstandyq ǵalymdardyń árbir besinshi jarııalanymy álemniń ǵylymı jýrnaldarynyń top-25 paıyzyna enip keledi. Al 2019 jyly 7 qazaqstandyq ózderiniń pándik salasy boıynsha álemde jumysy eń kóp dáıeksóz keltirilgen 1 paıyz ǵalymdardyń qataryna kirdi.
«Biz ǵylymnyń damýyna zor úles qosyp kele jatqan ǵalymdarymyzdy maqtan tutamyz. Elimizdegi ǵylym salasynyń áleýeti zor. Máselen, Bıologııalyq qaýipsizdik problemalary ǵylymı-zertteý ınstıtýty ǵalymdarynyń koronavırýsqa qarsy ázirlegen vaktsınasyn erekshe atap ótýge bolady. Búgingi tańda ǵylym salasynyń jetistikteri aıtarlyqtaı kóp, degenmen problemalar da joq emes. Sondyqtan biz óz tarapymyzdan elimizdegi ǵylymnyń odan ári damýy úshin keshendi sharalar qabyldap jatyrmyz», - degen edi taıaýda QR Bilim jáne ǵylym mınıstri Ashat Aımaǵambetov.
Bilim mınıstrliginiń málimetinshe, Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń jan-jaqty qoldaýynyń arqasynda ǵylymdy respýblıkalyq bıýdjetten qarjylandyrý kólemi sońǵy eki jylda shamamen eki esege artty. 2025 jylǵa qaraı ǵylymdy qarjylandyrý kólemin jalpy ishki ónimniń 1 paıyzyna deıin ulǵaıtý josparlanǵan. Bul otandyq ǵylymnyń damýyna úlken serpin beretin bolady.
Buǵan deıin elimizde granttyq jáne baǵdarlamalyq-nysanaly qarjylandyrýǵa arnalǵan konkýrstar úsh jylda bir ret júrgizilse, endi olar jyl saıyn ótkiziletin bolady. Tek ótken jyly 5 konkýrs ótkizildi. Sonymen qatar alǵash ret granttardyń jańa túrleri (yntymaqtastyqqa baǵyttalǵan, qysqa merzimdi, jeke, jas ǵalymdarǵa arnalǵan jáne t.b) engizildi. Bul kóptegen perspektıvti ǵylymı ıdeıalarǵa memlekettik qoldaý kórsetýge múmkindik berdi.
Doktoranttardyń stıpendııasy 80 paıyzǵa ulǵaıdy. Budan bylaı olardyń stıpendııasy jyl saıyn 15 paıyzǵa ósip otyrady jáne 2025 jylǵa qaraı 260 myń teńgeni quraıtyn bolady. Jas ǵalymdardy qoldaý úshin doktorantýradan keıingi zertteýlerge baǵyttalǵan arnaıy granttar bólý júzege asyrylady.
Vedomstvonyń atap ótýinshe, ǵylymı jýrnaldardyń tizimin qalyptastyrý erejelerine de ózgerister engizildi. 2021 jyldan bastap myqty, bedeldi ǵylymı jýrnaldardy qoldaý jónindegi jobany iske asyrý bastalady. Endi jyl saıyn 50 úzdik ǵylymı qyzmetkerge 5 mln teńge kóleminde syıaqy taǵaıyndalady. Mundaǵy mehanızm «JOO úzdik oqytýshysy» konkýrsyna uqsas bolady.
Sonymen qatar Qazaqstan Prezıdentiniń qoldaýymen 2020 jyly BǴM-ge qarasty ǵylymı uıymdardyń materıaldyq-tehnıkalyq bazasyn nyǵaıtý jáne jumysyn jandandyrýǵa baǵyttalǵan jańa bıýdjettik baǵdarlama ashylyp, 2,8 mlrd teńge bólingen edi. Nátıjesinde 23 ǵylymı-zertteý ınstıtýtyna jabdyqtar satyp alyndy. Bıyl osy maqsatta 3,5 mlrd teńge bólindi. Demek ınstıtýttardy modernızatsııalaý boıynsha jumys ári qaraı jalǵasady.
