Qazaqstan ǵalymdarynyń jetistikteri Ulybrıtanııadan shyǵatyn bedeldi jýrnalda jarııalandy
ASTANA. KAZINFORM — Elektromobılder, smartfondar, mıkrochıpter – barlyǵy energııany tıimdi ári qaýipsiz saqtaý joldaryn talap etedi. Qazaqstan ǵylymy bul baǵytta senimdi qadamdar jasaýda, dep habarlady QR Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligi.
Nazarbayev University, NU National Laboratory Astana jáne Akkýmýlıatorlar ınstıtýty ǵalymdarynyń ozyq jetistikteri dúnıejúzindegi eń kóne ári bedeldi ǵylymı basylymdardyń biri – Koroldik hımııalyq qoǵamynyń RSC Advances (Scopus Q1) jýrnalynyń arnaıy shyǵarylymyna endi. Bul shyǵarylym ótken jyly Astanada ótken INESS halyqaralyq konferentsııasynyń nátıjelerine arnalǵan.
Kofe – energııa kózi
Tańǵy kofeden keıingi qaldyqtar qoqysqa tastalmaı, akkýmýlıatorǵa aınalsa she? NU ǵalymdary kofeniń qaldyǵyn arnaıy termoóńdeýden ótkizý arqyly energııa jınaıtyn materıalǵa aınaldyrýǵa bolatynyn dáleldedi. Professor Aıshýaq Qonarovtyń jetekshiligimen jáne Ońtústik Koreıadaǵy Sejong University ǵalymdarymen birlesken jumys nátıjesinde fosformen «qosylǵan» qatty kómirtekti jańa materıal sıntezdeldi. Ǵalymdar joǵary keýekti qurylym alýǵa qajetti ońtaıly jaǵdaılardy tapty. Nátıjesinde materıaldyń qasıetteri aıtarlyqtaı jaqsardy, al onymen birge natrıı-ıondyq batareıalardaǵy energııa jınaý múmkindigi de artty – bul lıtıılik balamalardan arzan ári ekologııalyq taza sheshim.
Hımııalyq mını-reaktor
Professorlar Sálimgereı Ádilov pen Nurshat Nurajynyń zertteý toptary polıanılınnen arnaıy nanovolokno ósirýge arnalǵan jańa mıkroreaktor túrin jasady. Bul talshyqtar berik úshólshemdi qurylym qurap, energııany jaqsyraq jınap, qaıtarýǵa múmkindik beredi. Bul zertteý elektromobılder men portatıvti elektronıkaǵa arnalǵan jetildirilgen sýperkondensatorlardy jasaýǵa negiz bola alady.
Kompaktty lıtıı-kúkirt batareıalary
Li-S mıkrobatareıalary – yqsham, turaqty jáne joǵary energııa tyǵyzdyǵyna ıe. NLA zertteý toby, doktor Álııa Muqanovanyń jetekshiligimen, anod pen katod arasyndaǵy dástúrli separatordan bas tarta otyryp, batareıa qurylymyn jeńildetti. Bul separator ıondardy ótkizip, elektr togyn ótkizbeıdi, osylaısha qysqa tuıyqtalýdyń aldyn alady. Ǵalymdar teorııalyq syıymdylyqqa qol jetkizip, batareıanyń qyzmet etý merzimin arttyrdy – qýattylyǵy 60%-ǵa deıin saqtalady. Mundaı sheshim kıiletin elektronıka men mıkrosıstemalar úshin óte tıimdi – mysaly, mıkrorobottar men medıtsınalyq sensorlar úshin.
Magnıt arqyly akkýmýlıatordy jaqsartý múmkin be?
Professor Jumabaı Bákenovtyń jetekshiligimen júrgizilgen zertteý barysynda lıtıı-ıondy akkýmýlıatorlarda jıi qoldanylatyn fosfatty lıtıı-temir katodyn jetildirýdiń tıimdi ádisi tabyldy. Bul materıal arzandyǵy men ekologııalyq tazalyǵyna baılanysty tanymal, biraq joǵary tok pen uzaq jumys kezinde syıymdylyǵy tómendep ketedi.
Ǵalymdar katodqa magnıtti nanobólshekter qosýdy jáne ony magnıt arqyly keptirý ádisin usyndy. Bul tásil katod qurylymyn «baptap», lıtıı ıondarynyń qozǵalǵyshtyǵyn arttyrdy. Zertteý bul ádistiń qarapaıym jáne ónerkásiptik aýqymda qoldanýǵa jaramdy ekenin kórsetti.
Sýpermaterıaldar jáne metall kóbigi
Zertteýshiler arnaıy kóbikke nıkel oksıdin jaǵyp, ústine kómirtek qabatyn qosý arqyly jańa akkýmýlıator materıalyn ázirledi. Bul qurylym lıtıı-ıondyq batareıalardyń uzaq qyzmet etýin jáne tıimdiligin arttyrdy. Atalmysh jumys NLA zerthanasyndaǵy doktor Araılym Nurpeıisovanyń jetekshiligimen júzege asyryldy. Mundaı tehnologııalar bolashaqtyń elektromobılderinen bastap mıkroelektronıkaǵa deıin qoldanýǵa jaraıdy.
Qazaqstandyq ǵalymdardyń ázirlemeleri energııa saqtaý qurylǵylarynyń sıpattamalaryn jaqsartyp qana qoımaı, qymbat ári sırek kezdesetin metaldarǵa táýeldilikti tómendetýge múmkindik beredi. Innovatsııalyq sheshimder Qazaqstannyń jahandyq tehnologııalyq damý úderisterine belsendi túrde qosylyp jatqanyn kórsetedi. Bul ázirlemeler 2025 jyldyń 6-8 tamyz aralyǵynda Astanada ótetin «INESS-2025» atty 13-shi halyqaralyq konferentsııada talqylanatyn bolady. Іs-shara Qazaqstan metallýrgııasyna zor úles qosqan kórnekti hımık Evneı Bóketovtyń 100 jyldyǵyna arnalady.
Aıta keteıik, Koreıa ǵalymdary qatty ystyq pen sýyqqa tótep beretin «sýpermetall» jasady.