Qazaqstan EQYU Sammıtti ótkizýge úlken daıyndyqpen keldi– saıasattanýshy Nurlan Seıdin
- Nurlan Baqytjanuly, Qazaqstannyń EQYU-ǵa tóraǵalyǵyna toqtalmastan buryn, osy mártebeli Uıymnyń tizginin ustaýǵa qalaı qol jetkizgenimizge sholý jasap ketseńiz.
- Qazaqstan 2003 jyldan bastap EQYU tóraǵalyǵyna úmitkerlikke usynys jasap, sol baǵytta jumystar júrgizdi. Syrtqy ister mınıstrligi tarapynan arnaıy departament qurylyp, EQYU jumysyna tikeleı aralasa bastady. Al 2007 jyly Madrıdte «Qazaqstan 2010 jyly tóraǵa bolady» degen sheshim qabyldanǵannan keıin, memleket "Eýropaǵa jol" dep atalatyn arnaıy baǵdarlamany ázirledi.
Meniń oıymsha, bul birinshi kezekte Qazaqstannyń álemdik qoǵamdastyqtyń aldynda jeke derbes memleket retinde qalyptasqandyǵyn kórsetedi. 18 jyl tarıh úshin az ýaqyt qoı. Osy azǵantaı ýaqyttyń ishinde Qazaqstan ózin halyqaralyq qatynasta kórsete bildi, jahandyq máselelerge belsene aralasa otyryp, aımaqtyq, jahandyq máselerdi sheshý úshin túrli usynystar jasap, bastamalar kóterdi, ıdeıalar tastady. Birqatar máselelerdi is júzine asyrýǵa múmkindikter qalyptastyrdy. Sondyqtan osyny eskere otyryp, uıym sheńberinde Qazaqstanmen ekijaqty baılanys ornatýǵa ózge elder de múddeli boldy. Ony joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Bir jaǵynan Qazaqstan aımaqtaǵy jetekshi memleketterdiń biri. Ekinshi jaǵynan qazba baılyqtarǵa baı el. Qazaqstannyń qazba baılyqtaryn qaı memleket bolmasyn kelisip, arzan baǵamen alýǵa yntaly. "Máńgilik dos joq, múdde ǵana bar" degendeı árbir memleket qandaı da bir qadam jasardan buryn óziniń ulttyq múddesin oılaıdy.
- Qazaqstannyń EQYU-ǵa tóraǵalyq jasaǵanyna 10 aı boldy. Buıyrsa, endi 2 aıdan keıin bul mısııany aıaqtaıdy. Búginde bizdiń eldiń uıymǵa tóraǵalyǵyna qatysty qandaı da bir qorytyndylar jasaýǵa bolatyn sııaqty. Tóraǵalyqqa qatysty Sizdiń oıyńyz qandaı?
- Qazaqstannyń EQYU-ǵa tóraǵalyǵy sheńberindeosy ýaqytqa deıin mynadaı-mynadaı sharalar ótti deýge bolady. Biraq qorytyndy jasaýǵa áli erterek. Óıtkeni tóraǵalyǵymyzdyń qorytyndysy aldaǵy 1-2 jeltoqsanda Astanada ótetin Sammıttiń nátıjesine baılanysty bolmaq. Qazir Sammıttiń kún tártibi qarastyrylyp jatyr. Oǵan qatysty uıym músheleri óz usynystaryn bildirýde. Sammıtte ár el ózine mańyzdy máseleni kún tártibine shyǵaryp, sony sheship alýǵa tyrysady. Sondyqtan Sammıtte qaralatyn máseleler men qabyldanatyn sheshimderge qarap qana Qazaqstannyń EQYU-daǵy tóraǵalyq qyzmetine baǵa berý kerek. EQYU-nyń Іs basyndaǵy tóraǵasy, QR Memlekettik hatshysy - Syrtqy ister mınıstri Qanat Saýdabaev osy kezeńde 40-tan astam eldi aralap, túrli máseleler boıynsha kóptegen kezdesýler ótkizdi. Munyń bári Qazaqstannyń tóraǵalyq qyzmetti atqarý kezinde moınyna alǵan mindettemeleriniń aıasynda júzege asyp jatyr.
-Sarapshylar tarapynan «buǵan deıin tóraǵa bolǵan elder EQYU qyzmetinde basshylyqqa alynatyn negizgi úsh ólshemniń bárin birdeı qatar alyp júre almady» degen syn-pikir jıi aıtylady. Tóraǵa retinde Qazaqstan bul synnan qandaı da bir nátıje shyǵara aldy ma?
- Árkim ártúrli aıtyp jatyr ǵoı, «qaýipsizdikke kóp kóńil bólinip ketti, gýmanıtarlyq máseleler qalyp qoıdy nemese eki ólshemge nazar aýdaryp, úshinshisin umyt qaldyrdy» degen sııaqty. Qazaqstan tóraǵalyq qyzmeti kezinde EQYU-nyń úsh sebetin de qatar alyp kele jatyr desek bolady. EQYU-ǵa tóraǵalyǵyna daıyndyqqa kirisken kezde Qazaqstannyń negizgi maqsattarynyń biri - uıymnyń nazaryn Ortalyq Azııa aýmaǵyna jáne postkeńestik keńistikke aýdara otyryp, sol jerdegi kópten beri qordalanyp qalǵan máselelerge sheshýge yqpal etý boldy. Árıne ony 1 jyldyń ishinde túbegeıli sheship jiberý múmkin bolmas, biraq olarǵa uıymnyń nazaryn aýdartyp, túıtkildi máselelerge qozǵaý salýǵa múmkindik bar. Aýǵanstan máselesi - bármizdiń ortaq máselemiz. Aýǵanstannan 2011-12 jyldary AQSh birtindep óz áskerin shyǵaraıyn dep jatyr ǵoı. Erteń áskerin alyp ketetin bolsa, biz ol elde bolyp jatqan kúrdeli máselelermen betbe-bet qalamyz. Esirtki saýdasyna qatysty mıllıardtaǵan aqsha aınalymda júr. Talıbandar qaıtadan bılikke kep jatsa esirtki men qarý-jaraqtyń zańsyz aınalymy, lańkestik, dinı ekstremızm, zańsyz kóshi-qon jáne taǵy basqa máseleler Ortalyq Azııaǵa qaraı jyljýy múmkin. Sondyqtan joǵarydaǵy máseleler aımaqtaǵy elderdiń ǵana problemasy emes, olarmen kúresti ortaq uıym sheńberinde qarastyra otyryp, múmkindiginshe barlyq eldi sol kúreske jumyldyrý kerek. Bul qaýipsizdikke baılanysty áskerı-saıası ólshemdegi ister.
Ekonomıkalyq jáne ekologııalyq ólshem boıynsha da kóptegen jumystar júrgizilip jatyr. Máselen Batys Qytaı-Batys Eýropa kólik dálizine úlken kóńil bólinýde. Burynǵy Jibek joly baǵyty boıynsha ótetin júkter Qazaqstan arqyly Eýropaǵa jol tartady. Bul jerde elimizde óndiriletin ónerkásiptik ónimderdi shetelderge shyǵarýǵa jańa múmkindik týady.
Gýmanıtarlyq ólshem boıynsha da Qazaqstan biraz saıası reformalar júrgizdi, zańdarymyz jyldan-jylǵa jetildirilýde. Azamattyq qoǵamnyń qalyptasýy úshin aıtarlyqtaı jumys jasaldy. Bolashaqta da bul úrdis júre beredi. Eýropa elderine qarasaq, olarda bul jumystar 2-3 ǵasyr boıy júrgizilip kele jatyr. Soǵan qaramasmtan áli de bári túbegeıli sheshilip ketti dep aıtýǵa bolmaıdy. Olardyń da óz máseleleri jetkilikti. Sondaı-aq bizdiń ózindik ulttyq erekshelikterimiz, mentalıtetimiz bar. EQYU-ǵa keıinirek qosylǵan elder 70 jyl boıy keńestik totalıtarlyq júıede ómir súrdi. Ondaǵy adam quqyqtaryn qorǵaý, demokoratııalyq ınstıtýtardy damytý, saılaýlarǵa monıtorıng júrgizý jumystarynyń qysqa ýaqyttyń ishinde halyqaralyq standartqa tolyqtaı saı bolýy múmkin emes.
-Halyqaralyq deńgeıdegi iri uıymdardyń úlken basqosýlaryn ótkizý úshin daıyndyq sharalaryna birshama ýaqyt ketedi. Qalaı oılaısyz, EQYU-ǵa múshe elder Memleket jáne Úkimet basshylarynyń Astana Sammıtin joǵary deńgeıde ótkizýge ýaqyt jetkilikti me?
- Qazaqstan Sammıtti ótkizýge úlken daıyndyqpen keldi. EQYU-ǵa tóraǵalyqqa úmitkerlik kezeńindegi daıyndyq barysynda qarastyrylǵan negizgi máselelerdiń túpki nátıjesi - Sammıt ótkizý bolatyn. Sondyqtan bizdiń elimiz bundaı jaýapty iske josparly túrde keldi dep aıtsaq bolady. Ekinshi jaǵynan buǵan deıin de birqatar memleketter EQYU-nyń Sammıtin ótkizýge talpynys jasaǵan bolatyn. Biraq oǵan keıbir múshe elder qoldaý kórsetpedi. Al Qazaqstannyń Sammıtti ótkizý jónindegi bastamasyna 55 memleket tolyǵymen qoldaý kórsetip otyr. Onda qaralatyn negizgi máselelerdiń biri - Azııa keńistigindegi qaýipsizdik pen Aýǵanstan máselesi bolmaq. 1999 jyly Ystambulda ótken Sammıtten keıin álemde kóptegen ózgerister boldy ǵoı. AQSh-ta 2001 jyly qyrkúıekte bolǵan lańkestik áreketten keıin geosaıası jaǵdaılarda birqatar ózgerister oryn aldy. Soltústiktegi alyp kórshimiz Reseı de Ortalyq Azııadaǵy yqpalyn kúsheıtý úshin túrli is-áreketter jasap jatyr. Qytaı da qazir aımaqqa úlken kóńil bólip otyr. Sondyqtan aımaqtaǵy qaýipsizdik máselesi birinshi kezekte tur. Qyrǵyzstandaǵy jaǵdaı óte kúrdeli. Qazaqstan EQYU-ǵa tóraǵalyqty paıdalanyp, qyrǵyzstandyqtarǵa ekijaqty qarym-qatynas negizinde kóp kómek kórsetip jatyr.
- Keleshekte EQYU qyzmetinde qandaı da bir qurylymdyq ózgeris bolýy múmkin be?
- Qazaqstan EQYU-ny reformalaý týraly biraz usynys aıtty.Meniń oıymsha, búgingi tańda kún tártibinde ondaı másele joq. 35 jyldyń ishinde belgili bir deńgeıde uıymnyń qurylymdyq júıesi qalyptasty. Ol shama-sharqynsha jumys istep jatyr. Bul jerde másele uıymǵa múshe memleketterdiń ózinde bolyp otyr. 56 memlekettiń kez-kelgen másele boıynsha kózqarasy únemi bir jerden shyǵýy múmkin emes. Sol sebepti uıym qyzmetindegi negizgi 3 ólshemdegi jumystar keıbir máseleler boıynsha kóbine-kóp sanaly túrde tejelip júr. Máselen, Aýǵanstandaǵy qaýipsizdik máselesi boıynsha barlyq eldiń pikiri bir jerde toǵyspaýy múmkin. Oǵan qatysty AQSh-tyń, Eýroodaq pen TMD memleketteriniń derbes kózqarastary bar. Aýǵanstanda áskeri bar elderdiń keıbiri áskerin shyǵarǵysy kep otyrsa, endi bireýleri kerisinshe oǵan áskerdi eseleı túsý kerek deıdi.
-EQYU aýqymy jaǵynan qazir eýrpalyq keńistikten shyǵyp ketti. Osyǵan baılanysty sońǵy kezderi ony eýrazııalyq uıymǵa aınaldyrý jaıy qozǵalyp júr...
- Terrıtoııalyq jaǵynan EQYU shynynda da eýrazııalyq uıym bop tur. Bul másele meniń oıymsha, aldaǵy Sammıte kóterilýi kerek. Barlyq eldiń basshylary jınalǵan kezde prıntsıpti máselelerdi sheship alý qajet. Qazir bul baǵytta da kóptegen jumystar jasalyp jatyr. Sammıtte Taýly Qarabaq máselesine baılanysty kópten beri qyrǵyı-qabaq bop júrgen Armenııa men Ázirbaıjan prezıdentterin kezdestirý máselesi kóterilip otyr.
- EQYU-nyń keleshektegi tóraǵalary Qazaqstannyń belsendiligin jalǵastyryp kete ala ma?
- EQYU-ǵa kelesi jyly Lıtva tóraǵa bolady. Al belsendilik Sammıtte qarastyrylǵan máseleler men qabyldanǵan naqty sheshimderge baılanysty bolmaq. Ózine deıingi tóraǵalardyń bastamalaryn jalǵastyrý Tóraǵa memlekettiń ustanatyn saıasatyna baılanysty júzege asatyn bolady.
- EQYU-ǵa tóraǵalyq jalpy Qazaqstanǵa ne berdi dep oılaısyz?
- Birinshiden, Qazaqstan ózin qalyptasqan álemdik qoǵamdastyqqa derbes memleket retinde tanyta aldy. Ǵalamdyq máselelerdi sheshýge atsalysa alatyn, birqatar kúrdeli máselelerdi sheshe alatyn jáne sol baǵytta óziniń kózqarasyn bildire alatyn memleket retinde kórsete bildi. Alǵashqylardyń biri bolyp Azııadaǵy qaýipsizdik máselesin kóterip, órkenıetter arasyndaǵy suhbatty jolǵa qoıyp, álemdik jáne dástúrli din basshylarynyń sezin uıymdastyryp, álemdi ıadrolyq qarýdan bas tartýǵa úndep, úlgi kórsete aldy. Ekinshiden, ózine jaǵymdy ınvestıtsııalyq ahýal qalyptastyra bildi. Іshki saıası turaqtylyǵy bar el retinde tanylyp, álemdik qoǵamdastyqpen qarym-qatynasqa qulshynysy bar memleket ekenin kórsete bildi. Úshinshiden, jaı tóraǵa bop qoımaı aımaqtyq máelelerdi sheshýge qulshynys jasap jatyr. Ol jemissiz emes.
- Qazaqstan 2011 jyly Islam konferentsııasy uıymyna tóraǵalyq etedi. Osy uıymnyń basshysy retinde de belsendilik tanytyp, qalyptasqan ahýalǵa jańa ózgerister engize ala ma?
- Qazaqstan IKU tóraǵasy retinde, osy keństikte qalyptasqan keıbir túıtkildi máselelerdi sheshýge úlesin qosýy kerek. Árıne onda da birqatar qıyndyqtar bolary sózsiz. Islam konferenntsııasy uıymynyń quramy men múshe memleketterdiń jaǵdaıy ártúrli. Basym kópshiligi kedeı memleketter. Bul jerde de qordalanyp qalǵan másele óte kóp. Bizdiń el ol máselelerdi múmkindiginshe basshylyqqa alyp, sheshýge tyrysady dep oılaımyn. Sonymen qatar ıslamdyq qarjy júıesin damytý baǵyty boıynsha da birqatar jumystar jasalýy múmkin. Qazir daıyndyq jumystary júrip jatyr. Sondyqtan bul týraly aldyn-ala birdeńe aıtý qıyn. Degenmen úmitimiz óte zor.
- Suhbatyńyz úshin rahmet!