Qazaqstan dıplomatııasyna shırek ǵasyr
***
Búgingideı dúbirli dúnıede alyp qazany burq-sarq qaınap jatqan halyqaralyq qoǵamdastyqtyń qabyrǵaly memleketine aınalǵan Uly Dala eli - Qazaqstannyń táýelsizdik jylnamasynyń salmaqty, saltanatty oqıǵasy - otandyq dıplomatııa qyzmetine shırek ǵasyr. Eń aldymen, ol «eńký-eńký jer shalyp, egeýli naızasy qolynan túspegen» asyl tekti ata-babalarynyń qasıetti qarashańyraq mekeninde táýelsizdiginiń týyn jelbiretken qazaq halqynyń uly jeńisi, máńgilik mártebesi.
Shırek ǵasyrlyq kúrdeli ári eseıý jolynan ótken Qazaqstan dıplomatııasynyń barlyq tolaıym tabystary men iri jeńisteri Elbasy, Ult lıderi, Prezıdent Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń esimimen tikeleı baılanysty. Táýbesinen toryǵýy basym bolǵan toqsanynshy jyldary totalıtarlyq júıeniń joıqyn qyspaǵynan endi ǵana shyqqan jas respýblıkany tarıhı qysqa merzim ishinde dúnıejúzilik qoǵamdastyqtyń terezesi teń, múmkindigi keń memleketi dárejesine kótergen Qazaqstan lıderi qazirgi zamannyń eń tanymal da bedeldi, yqpaldy saıasatkerleriniń bıik shoǵyrynda turǵandyǵy kámil.
Altyn taqqa otyrǵan asqaq dáýirlerdi de, ózgeniń bodaýynda bolǵan ker zamandy da bastan keshken bizdiń uly jurtymyz eldigin ornatyp, ony kózdiń qarashyǵyndaı saqtap, eńsesin tikteýdiń san ǵasyrlyq uzaq saparynda árbir belestegi urpaqtar betpe-bet kelgen qıly zamandardy bastan ótkerdi. Keshegi handar men batyrlardyń baıraǵyn qulatpaý úshin tarıh sahnasyna Ahmet Baıtursynov, Álıhan Bókeıhanov, Mirjaqyp pen Maǵjandar bastaǵan Alash qaıratkerleri, Keıki, Uzaq, Jámeńke, Ospan syndy halyq batyrlary HH ǵasyr ákelgen ker zamanda eldikten aıyrylmaý isine bastaryn tikti, olardyń óshpes rýhy Almaty, 1986 jyl, Jeltoqsanda shybyn-jandary shyrqyrap, lúpildegen jas júrekterin jalańashtap aıazdy Alańǵa alyp shyqqan jastardyń jarqyn beınesinde qaıta jańǵyrdy.
Osylaısha, tarıh tolqyndaryna san márte qulash urǵan qaısar urpaqtarymyz táýelsiz memleketin tuǵyryna kóterýdiń uly mıssııasyn abyroımen oryndady. Keıde ǵasyrdan da uzaq kúnderdeı kórinetin, qysqa merzim ishinde elimizdiń irgesi bekip, eńsesi bıikteı tústi - syrtqy saıasatta, ekonomıkalyq damýda, áleýmettik nyǵaıýda ózekti jetistikterge qol jetkizildi, mádenı-zııalylyq ómirde ólsheýsiz órleý júzege asýda.
Qazaq dıplomatııasy Kók týymyzda beınelegen muzbalaq qyrandaı topshysy bekip, qanattary qataıyp, jan-jaǵyn jalt-jult etken ótkir de qyraǵy janarymen barlap, shyrqaý bıikterge talmaı umtylatyn tegeýrin tanytýda. Álbette, búgingi jetistikter ońaılyqpen kelgen joq. Talaı-talaı qıyn-qystaý sátterden, syn-synaqtardan ótip, ol az deseńiz, báseke-taıtalastardy eńserýge týra keldi. Bul merzimde kún tártibinde dıplomatııalyq quraldar arqyly álemniń yqpaldy kúshteri arasyndaǵy teńdikti saqtaı otyryp, strategııalyq múddelerimizdi qamtamasyz etýdiń ómirsheń talaptary turdy. Elimizdiń o bastan tańdap alǵan syrtqy saıasattaǵy kópbaǵyttylyq ustanymy - Qazaqstannyń álem kartasyndaǵy geosaıası ornalasýynan týyndaǵan tabıǵı qajettiligi bolatyn. Mundaı saparymyzdyń oń, úmit-nıetterimizdiń aq ekendigin ýaqyt ózi kórsetti.
Iá, egemendigimizdiń Sholpan juldyzy týǵan shaǵynda elimizdiń aldynda saıası ádister arqyly álemniń iri derjavalarynyń Qazaqstanda jáne aımaqta bir-birimen taıtalassyz, qaıshylyqsyz bolýyn qamtamasyz etýdiń aýqymdy mindetteri turdy. Ol úshin ishki turaqtylyq pen kelisimdi kózdiń qarashyǵyndaı saqtap, syrtqy álemge qoǵamnyń oń kelbetin tanytý, qolaıly ahýal qalyptastyrý qajet edi.
Bul turǵyda eldi tanytýshy laýazym ıesi eń aldymen dıplomattar, el amanatyn arqalaǵan elshiler bolatyny o bastan málim. Táýelsiz memleket qurýdyń tar jol taıǵaq keshýine túsken shaqta, kásibı maman-kadrlar tapshylyǵy aldan shyqqan kóp túıtkildiń biri edi. Ásirese syrtqy ister mınıstrligin túbegeıli jańadan quryp, shet elderde dıplomatııalyq ókildikter ashýdyń úlken mindeti turdy. Alǵashqy elshilerdi memleket, qoǵam qaıratkerleri arasynan taǵaıyndaý qajettiligi - sol kezeńdegi zaman talabynan týyndady. Ol azamattardyń ártúrli salalardaǵy basqarý isindegi mol tájirıbesi men ultjandylyq, otanshyldyq qasıetteri syrtqy dıplomatııalyq korpýstyń irgetasyn qalap, kezeń-kezeńimen keregesiniń keńeıýine jol ashty.
Áńgime arqaýy bolyp otyrǵan jyldarda óz kásibı dıplomattarymyzdyń birneshe býyny qalyptasty. Eń aldymen olardyń kóshbasynda Keńestik dıplomatııanyń kermek dámin tatyp úlgergen, derbestigin alysymen elge oralyp, qaıratkerlik, azamattyq paryzdaryn atameken múddesi úshin abyroımen ótegen, ókinishke oraı birqatary búginde aramyzda joq, ardaqty aǵa býyn ókilderiniń, sondaı-aq resmı qyzmetin aıaqtasa da, ustazdyq ulaǵatyn jalǵastyryp, qoǵamdyq salada baı tájirıbesimen bólisip kele jatqan ardager aǵa-ápkelerimizdi árdaıym tereń qurmetpen, maqtanyshpen aıtamyz.
Alǵashqy jyldary jańadan qurylǵan jas mınıstrlikti, dástúrli tájirıbesi joq tyń salany joqtan qalyptastyryp, ony basqarýdyń aýqymdy mindeti Aqmaral Arystanbekova, Tóleýtaı Súleımenov, Qanat Saýdabaev syndy qoǵam jáne memleket qaıratkerleri, belgili azamattarǵa amanat etilip, mekemeniń qalyptasyp, qanat jaıýyna olar ólsheýsiz eńbek sińirdi. Syndarly kezeńderde syrtqy saıasat salasyna eki márte jetekshilik etý tájirıbeli dıplomat Erlan Ydyrysovqa, qarymdy memlekettik qaıratker Marat Tájınge, kásibı ósý joldary mınıstrlik qabyrǵasynda ótken Erjan Qazyhanovqa, minekı qazirgi ýaqytta, endigi táýelsiz qazaq dıplomatııasynyń qazanynda qaınap shyqqan jas ta jigerli Qaırat Ábdirahmanovqa senip tapsyryldy.
Syrtqy saıasat vedomstvosynyń kásibılik hám zııalylyq kelbetiniń qalyptasýyna QR Parlamenti Senatynyń Tóraǵasy, Elbasynyń senimdi serikteriniń biri, uzaǵynan eki márte Syrtqy ister mınıstri, tarıhta qazaq balasynyń mártebesin Birikken Ulttar Uıymy Bas hatshysynyń orynbasary deńgeıinde moıyndalý mártebesine kótergen, dúnıejúzilik aýqymdaǵy tanymal saıasatker Qasym-Jomart Kemeluly Toqaevtyń esimin aıryqsha ataǵanymyz abzal. Munymen birge otandyq dıplomattardyń birneshe býyny Q.Toqaevtyń halyqaralyq qatynastar salasynyń san qyrlaryn kórneki de kórkem jetkize bilgen, álemniń birneshe tilderine aýdarylǵan qundy eńbekterimen tárbıelenip óskeni de bólek baıannyń taqyryby.
Biz úlkenge qurmet, inige izet deıtin keń peıildi ulttyń ókilimiz. Osy oraıda aldyńǵy aǵalarymyzdan estigen myna bir ulaǵatty oqıǵa eske túsedi. Erterekte quramynda qazaqtyń uly perzenti, akademık Qanysh Sátpaev bar keńestik delegatsııa Ulybrıtanııa eline saparmen barady. Sonda olardy qabyldaǵan ataqty Ýınston Cherchıll delegatsııa músheleriniń ishindegi asa boıshań, iri qazaq ǵalymyn kórip, «Qazaqtardyń barlyǵy sizdeı bıik pe?» dep suraǵan kórinedi. Sonda Qanysh aǵamyz, saspastan: «Joq, meniń halqym menen de bıik», - dep, tákappar aǵylshyndardy ań-tań qaldyrǵan eken.
Minekı, qandaı el bolmasyn, eń aldymen qarapaıym halyq múddesin bárinen joǵary qoıyp, ótkenin qurmettep, búginin baǵalaı almasa, erteńgi bolashaǵy bulyńǵyr bolýy qazirgi álemdegi aınalamyzdaǵy, tipti aýzyn aıǵa bilegen kári qurylyqtyń ózin shaıqalta bastaǵan qaıǵyly oqıǵalardan naqty kórinýde. Erkindik pen azattyqty ańsaǵan babalarymyz «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan» beıbit zaman úshin aldymen sózben, mámilegerlik jolymen, ondaı bolmaǵan ahýalda ǵana aq naızanyń ushymen, aq bilektiń kúshimen jan aıamaı kúresip, tek qana uly jeńisterge umtylǵany jadymyzda.
Alashtyń ardaqty uly Mustafa Shoqaı "Jaman halyq degen joq, jaman adamdar bar; adamgershiligi mol memleket degen bolmaıdy, adamgershiligi mol adamdar bolady" dep jıi aıtyp otyrǵan eken. Endeshe, eldiń taǵdyr-talaıy qyzmet-mansabyn ult muratymen ushtastyra biletin arqaly azamattarynyń parasat paıymymen tikeleı sabaqtas. Memleket ómirindegi betburysty kezeńderde tyǵyryqtan alyp shyǵarlyqtaı batyl sheshimder qabyldaýǵa qabiletti qarymdy tulǵalardyń eńbegin tereń iltıpatpen eske alyp otyrýymyz da sondyqtan. Ótken shırek ǵasyrlyq kezeńde otandyq dıplomatııa salasyndaǵy kásibı sabaqtastyqtyń aıqyn belgisindeı, bilikti kadrlardyń birneshe tolqyny sahnaǵa shyǵýda. Bul oraıda kıeli shańyraqtyń tabaldyryǵyn endi attaǵan keıingi jas býynnyń kóńiline toqı júrýi úshin, úlken ujymnyń ortan jiligi ishindegi belgili, úlgili dıplomat ókilderi Aıgúl Quspannyń, Jeltoqsanda shyńdalǵan, táýelsizdikte tolysqan Yrysqalı Dáýrenbektiń, qaraǵaıdyń qarsy bitken butaǵyndaı biregeı Babýr Jaqaýuly, Mınıstrliktiń tiri muraǵaty derlik Іlııas Omarov áriptesterimizdiń esimderin ataýymyz laıyqty.
Búgingi qas qaǵymda ózgerip jatqan kúrdeli álemde baǵyty bulyńǵyr tarıhı kezeńderdiń bastalýy, ásirese halyqaralyq saıasatta keshe ǵana shekarasy berik, irgesi bútindeı kóringen derbes memleketterdiń kútpegen jerden ishki berekesi ketip, shańyraǵy shaıqalyp otyrǵanyna da jıi kýá bolýdamyz. Mundaı qasiretti jaıttardyń túp-tórkinine úńilgende, eldiń eldikten aıyrylýynyń basty sebepteriniń biri - ulttyq birliktiń, ulystyq tutastyqtyń qalyptaspaǵandyǵynan týyndaǵany kórinýde. Demek, bir eldiń ishinde ómir súrgenimen, belgili toptardyń bólek aımaqtarda shoǵyrlana ornalasýy, ártúrli tilderde sóılep, ózgeshe ádet-ǵuryp, salt-dástúr, dinı nanym-senim ustanýyna mán berilmegen. Ol azdaı, múddeli syrtqy kúshter bulardyń arasynda memlekettiń resmı ıdeologııasynan basqa, ádette, múlde qarama-qarsy ustanym men kózqarasty qoldan kelgen barlyq tetikterdi paıdalaný arqyly tarata bastaıdy. Aqyrynda, eldik tutastyqtan aıyrýǵa, eń ókinishtisi eshbir jazyǵy joq qarapaıym beıbit turǵyndardyń qısapsyz qyrǵyny men orasan zardap shegýine ákelip soǵatyn ishki janjal, túbinde azamattyq soǵys oty tutanatyndyǵyna kóz jetýde.
Adamzat damýynyń betalysyn, tarıhtyń aǵymyn hám ýaqyt tynysyn árdaıym kámil sezinip otyratyn Nursultan Ábishuly Qazaqstan memleketindegi qazaq qoǵamynyń búgingi kelbeti men keleshekke enýiniń kúretamyrly jaıttaryn aıqyn anyqtaǵan mańyzdy baǵdarlamalyq qujat maǵynadaǵy jaqynda jarııalaǵan «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» maqalasynda, elimizdiń dúnıejúzilik qoǵamdastyqtyń ajyramas tolyqqandy múshesi bolǵandyǵynan, jahandyq álemmen qabyspaıtyn keıbir daǵdylar men ádetterden aryla otyryp, ulttyń damýyna kedergi bolatyn ótkenniń kertartpa tustaryn mansuqtaý arqyly jańǵyrýdy usynǵany málim. Qujatta tujyrymdalǵandaı, «keregemizdi keri tarttyryp» turǵan keıbir keleńsiz jaıttar: jeń ushynan jalǵasqan jershildik, tamyr-tanystyq tárizdi ótken zamandardyń tozǵan ádetterinen arylýdy tapsyryp, «jańǵyrý ulttyq-rýhanı tamyrdan nár ala almasa, adasýǵa bastaıtynyn» anyqtap berdi.
Bizge Táýelsizdik ákelgen eń uly, eń mańyzdy jeńisimizdiń qatarynda Adam, ult, el bolyp qalýymyzdyń birden bir belgisi, ana sútimen boıymyzǵa sińgen, basqa balamasy joq asyl qasıetimiz - Ana tilimizdiń saqtalyp, sanamyzdyń qaıta oıanýy ekendigi talassyz aqıqat. Bul abyroıly iste Syrtqy ister mınıstrligi memlekettik organdar men vedomstvolardyń aldyńǵy qatarynan kórinip, is-qaǵazdaryn tolyq memlekettik tilge kóshirýin málimdeýge turarlyq. Óz kúshimen birneshe oqýlyqtar, sózdikter shyǵarýdy qolǵa alǵan mınıstrliktegi osynaý ulaǵatty iske úzbeı janashyrlyq tanytyp kele jatqan qadirmendi Saılaý Batyrsha-uly aǵamyzdyń izimen, Elshi Qaırat Sarybaı, Prezıdenttiń kómekshisi Nurlan Onjanovtyń jaýapty qaýyrt qyzmettik mindetterimen qatar, azamattyq, ultjandylyq ustanymdaryna árdaıym beriktik tanytýy - barshamyzǵa jarqyn úlgi.
Sapaly kadr-mamandar daıyndaý taqyrybyna orala otyryp, bul oraıda jas dıplomattardyń biliktiligin arttyrýda orasan mańyzy bar Dıplomatııalyq akademııany qalpyna keltirip, mınıstrliktiń quzyretine qaıta alynýy ózekti dep biler edik.
Biz bul shaǵyn baıanymyzda dańǵyl jolǵa túsken dala dıplomatııasynyń sara jeńisteri týraly túbegeıli sholý jasaýdy kózdegen joqpyz. Óıtkeni, el múddesi úshin áralýan álem jurtshylyǵymen tıimdi til tabysýdy kózdeıtin syrtqy saıasattyń san salasy jaıynda kóp tomdyq kitaptar jazylar talaı. Alǵashqy sátterden osy salada tabandy hám úzdiksiz qyzmetinde júrgendikten de, ózindik syry mol, eń aldymen jan-jaqty bilimdi, parasattylyq pen ultjandylyqty, ana tilińe, ata jurtyńa máńgilik joǵary qurmet tanytýdy talap etetin aıryqsha qyzmettiń 25 jyldyq jaýapty kezeńinde Qazaqstan dıplomatııasynyń taǵlymdy jaıttary, kúngeıli kelbeti týrasynda patsha kóńil oqyrmanmen oı bólisýdi jón kórdik.