Qazaqstan bıligi de, halqy da Reseıdegi qazaqtar ol jaqqa kindiginen baılanǵanyn umytpasa eken - Sáýle Dýlatı
Erteń Syrtqy ister mınıstrligi «Otandastar» qorynyń uıymdastyrýymen Dúnıejúzi qazaqtarynyń kezekti quryltaıy bastalady. Osy sharaǵa qatysý úshin Orynbordan Astanaǵa arnaıy kelgen qandasymyz, halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamynyń Reseı Federatsııasyndaǵy ókildiginiń tóraıymy Sáýle Dýlatımen suhbattasýdyń sáti tústi. Kazinform agenttiginiń tilshisimen áńgime barysynda ol jaqtaǵy qazaqtardyń aralas nekege degen kózqarasy, Reseı aýmaǵynan qazaq tilde bilim beretin mektep ashý máselesi sııaqty taqyryptar qozǵaldy.
«Áje, qazaqtar kıiz arbada turady degeniń qaıda?»
- Sáýle hanym, astanaǵa qosh keldińiz! Reseı qazaqtarynyń ókili retinde mynany aıtsańyz. Quryltaıdan qandaı jaqsylyq, jaǵymdy betburys kútesiz?
- «Otandastar» qorynyń basshysy Abzal Saparbekuly shilde aıynda Máskeý qalasynda 25 jyldan keıin Reseı qazaqtarynyń basqosýyn ótkizdi. Shırek ǵasyrdyń ishinde osyndaı deńgeıdegi quryltaı alǵash ret ótkenin aıtý kerek. Reseıdiń ár óńirinen bireýin de qaldyrmaı quryltaıǵa shaqyryp aldy. Zııaly tulǵalar, ǵylym men shyǵarmashylyq ókilderi boldy. Sol sapar kezinde Reseı qazaqtaryn Astanada ótetin quryltaıǵa shaqyryp ketken. Ony estigen reseılik qazaqtar qatty qýandy. Sizder oılamańyzdar, bizdegi qazaqtardyń kóbi Qazaqstandy kórmegen. Bul quryltaıǵa talasa kelip jatyr. Bul elordaǵa, búgingi Qazaqstanǵa degen qyzyǵýshylyq bar ekenin kórsetedi.
Osy quryltaıǵa Reseıden birinshi ret ǵylymı jáne shyǵarmashylyq ıntellıgentsııa kele jatyr. Buryndary mundaı sharaǵa kóbinese qaýymdastyq basshylyǵyndaǵy azamattar keletin. Abzal Saparbekuly Máskeýge kelgende kimniń kim ekenin kózimen kórip aldy. Qandaı qaýymdastyqtyń jumysy aqsap tur, qandaı kómek kerek? Osynyń bárin surap jazyp alǵan. Bul quryltaıda sol ótinishterdiń kóbi sheshimin tabady dep oılaımyn. Bul jıyn óte mańyzdy jáne kóp máselelerdi sheshetin sııaqty. Ol qandaı másele deseńiz, «Ata joly» kartasy bar, ol túsinikti. Teorııa óz aldyna, praktıka kerek. Qalaı iske asyratynyn nusqaıtyn algorıtm qajet. Men Halyqaralyq «Qazaq» tili ortalyǵynyń Reseı Federatsııasyndaǵy ókildiginiń tóraıymy bolǵandyqtan, ondaǵy qazaqtar kez kelgen máselesimen bizge júginedi.
Qordyń basshylyǵyndaǵy azamattar bul máselemen kásibı turǵyda aınalysyp jatyr. Oryssha da, qazaqsha da jaýap berip, túsiniksiz sátterdiń bárin rettep otyr. Burynǵy jyldarda qordyń ókilderi tek qazaqsha sóılesetin. Al Reseı qazaqtarynyń kóbi olardy túsinbeıtin. Qazir sol tildiń kedergisi joıyldy deýge bolady.
Men ózim qazaqstandyq bolǵandyqtan, sizderdiń ázilderińizdi, astarlap aıtqan jaýaptaryńyzdy birden túsinem. Al keıingi 100 jyldan astam ýaqyt boıy reseılik retinde ómir súrip kele jatqan qazaqtardyń kóbi ol ym-ısharalardy túsinbeýi múmkin. Osy turǵydan alǵanda qazirgi qor basshylyǵynyń dıplomatııalyq qarym-qatynasy óte tıimdi bolyp tur.
- Qazaqstandyqpyn dep qaldyńyz ǵoı, bizdiń eldiń azamattyǵyn alyp úlgerdińiz be?
- Týyp-ósken jerim – Jambyl oblysy Merki aýdany. 1978 jyly Lenıngradqa kettim de, Eýropa men Reseıde kezek turyp júrdim. Al azamattyǵym Reseıdiki.
- 1978 jyldan beri elden jyraq júrgen bolsańyz, tildi qalaı taza kúıinde saqtap qala aldyńyz? 30 jyldan beri óz Otanynda júrip til úırene almaǵan qazaqstandyqtar bar ǵoı. Qandaı qupııańyz bar?
- Til otbasynan bastalady. Keıingi bes jylda halyqaralyq «Qazaq tili» ortalyǵynyń Reseıdegi ókildigi osy baǵytta jumystardy jandandyryp jatyr. Ol ortalyqtyń Orynborda ornalasýy da tegin emes. Alashtyń altyn besigi Orynborda bolǵanyn bilesiz. Pandemııa kezinde bul baǵyttaǵy jumystarǵa Aqtóbe, Batys Qazaqstan oblystarynyń mamandary jaqsy qoldaý kórsetken edi. Sol baılanys nyǵaıyp keledi.
Al oqýshylarǵa til lagerin uıymdastyrdyq. Sol lagerde bolý úshin Reseıdiń túkpir-túkpirinen ár túrli qazaqtar keldi. Oblys ákimi Orazalın ózi lıngvıst bolǵandyqtan, sharany óte joǵary deńgeıde ótkizdi. Sonda bir balanyń oqıǵasy esimde qalypty. Til lagerine barǵannan keıin Qazaqstan týraly túsinigi ózgerse kerek. «Áje, qazaqtar kıiz arbada turady degeniń qaıda? Olar bizden jaqsy turady eken ǵoı», - depti úıine barǵannan keıin. Nazarbaev zııatkerlik mektebinde bolyp, sonyń ınternatynda qonǵan ǵoı. 14 kúnge sozylǵan lager balaǵa qatty áser etken sııaqty. Kóp ótpeı álgi balanyń áke-sheshesi Aqtóbege qonys aýdardy.
«Buzaýyn sıpasań, enesi ózi-aq keledi» degen sóz bar ǵoı. Til lageri bizdegi qazaqtarǵa osylaı áser etip jatyr. Sondyqtan aradaǵy baılanysty nyǵaıtý balalardan bastalý kerek. 30 jyl boıy tarıhı otanǵa degen oıanbaǵan qyzyǵýshylyqty balasynyń áýestigi oıatyp otyr.
«Ana tili álemi» aıasynda muǵalimder kýrsyn uıymdastyrdyq. Áli kúnge deıin sol baılanystardyń aıasynda toqsan saıyn onlaın jáne offlaın rejımde sheberlik saǵattaryn ótkizip turamyz. Qazir «Qarqyndy qazaq tili» deıtin kýrsymyzǵa 30 reseılik jazyldy. Birinshi toptaǵy 30 adam Aqtóbeden onlaın sabaq alady. Odan basqa 30 adamǵa Batys Qazaqstan oblysynyń tilderdi damytý basqarmasy bekitilgen. Bul – ekinshi legi, osynyń aldynda bir top adam bilim alǵan. Sonyń bári Reseıdiń qazaqtary.
- Tildi saqtaý máselesinde balanyń róli zor ekenin aıttyńyz ǵoı. Sonda Reseı mektepterinde qazaq tili pán retinde oqytylmaı ma?
- Orynbordyń Orsk qalasynda toqsanynshy jyldary Orsk pedagogıkalyq kolledjinde qazaq tili bólimi bolǵan. Marqum Óksikbaı aǵaı muǵalim boldy. Óte bedeldi kisi edi ǵoı. Sol kezde kolledj stýdentteri shamasy jetkenshe qazaqsha úırenip shyqty. Odan keıin jas mamandar keldi de, bólimsheniń jumysy tıimsiz bola bastady. Aqyry, 1998 jyly bolý kerek, jabylyp tyndy. Odan keıin de qazaq tiliniń kýrstary boldy. Biraq aýyz toltyryp aıtatyndaı nátıjesi joq edi. Keıingi 5 jylda bul kýrstar til oqytyp qana qoımaı, Alash arystarynan bastap tutas bir ıdeologııalyq jumys júrgizip keledi.
- Meniń suraǵym mektep týraly edi. Mektepterde qazaqsha synyptar bar ma?
- Ókinishke qaraı, mektep jaǵynan uıattymyz. Búgingi tańda tek Altaı Respýblıkasy men Astrahan oblysy maqtana alady. Basqa óńirlerde maqtanatyndaı jaǵdaı joq,
- Bul óńirler nesimen maqtana alady? Naqtyraq aıtyńyzshy, qazaq synyptaryn ashyp otyr ma?
- Joq, qazaq synyptaryn ashqan joq. Degenmen, qazaq tili etno-mádenı komponent retinde, ıaǵnı kádimgi pán retinde oqytylady. Tolyqtaı qazaq tilinde bilim bermeıdi, tek qazaq tilin aǵylshyn tili sııaqty pán retinde oqytady. Astrahan memlekettik tehnıkalyq ýnıversıtetinde qazaq jigit rektor bolyp otyr. Olarda da qazaq tili pán retinde oqytylady. Odan bólek, taǵy bir mektepte qazaq tili etno-mádenı komponent retinde oqylyp jatyr.
Al Altaı Respýblıkasy maqtana alady dep otyrǵanym, Reseı mektepterinde qazaq tilin oqytýǵa arnalǵan oqýlyq basyp shyǵardy. Basqamyz jeke kýrspen, fakýltatıvpen shektelip jatyrmyz. Alaıda bizdiń Qazaq tili qoǵamynyń betalysyna qarap Reseı óńirleri oıanyp jatyr. Buǵan sebepker – qazaq tili, oǵan sebepker – «Otandastar» qory. Qor bizdiń basymyzdy jıi qosyp turady. Onlaın rejımde de baılanys tyǵyz. «Qaıyrly tańnan» bastap, «qaıyrly túnmen» aıaqtaımyz. Mundaı baılanys eshqashan bolmaǵan.
- Balańyz bul quryltaıǵa birge erip keldi me?
- Qyzym QazUÝ-da shyǵystaný fakýltetin bitirgen. Quryltaıǵa menimen birge qatyspaqshy. Bul da bolsa qazaq jastarynyń sharaǵa qyzyǵýshylyǵy bar ekenin kórsetedi.
- Reseı qazaqtarynyń Qazaqstanǵa qonys aýdarýǵa nıeti qandaı? Keıingi 1-2 jylda kóńil-kúılerinen ózgeris baıqap júrsiz be?
- Qazaqstanǵa degen qyzyǵýshylyq bar. Ýaqytsha yqtııar hat qalaı alýǵa bolatynyn surastyratyn qandastarymyz kóp. Bir sózben aıtqanda, qyzyǵýshylyq bar, biraq bári jasyryn alǵysy keledi. Ony túsiný kerek. Qýǵyn-súrgin, artyq áńgime bolady deıtin shyǵar. Negizi eti tiri reseılik qazaqtardyń kóbi ýaqytsha yqtııar hat rásimdep alǵan. Bir kezderi kerisinshe edi, Qazaqstannan ketip, Máskeýge qonys aýdarýǵa tyrysatyndar kóp edi.
- Kez kelgen ulttyń basqa qaýymmen bite qaınasyp ketýi úshin qyz alysyp, qyz berisýi kerek qoı. Reseı qazaqtarynyń aralas nekege kózqarasy qandaı?
- Tutas Reseı týraly aıtý maǵan qıyn, Orynbordy alyp aıtaıyn. Sovet dáýirinde aralas neke qatty nasıhattaldy. Sonyń áserinen aralas neke kezdesetin. Biraq jıi emes edi. Al keıingi jyldary ondaı túsinik joıylǵan. Ata-analary «qazaqqa úılen, qazaqqa turmysqa shyq» degen talap qoıady. Balasyn Qazaqstanda jumysqa ornalastyrǵysy keletinder, bizge osyndaı ótinish aıtatyn adamdar kóp. Nebir jaqsy dárigerler bar, osy jaqqa qonys aýdarǵysy keledi. Biraq olar bul nıetin qatty aıtpaıdy. Sondyqtan áýeli osy jaqtaǵy algorıtmderdi túzetý kerek. Ásirese medıtsına salasynda kásibıligi moıyndalǵan myqty mamandar bar. Solardy shaqyrýdyń algorıtmderin jetildirý kerek shyǵar. Munyń bári úndemeı, birtindep isteletin sharýa.
«Reseıde qazaq mektebin ashtyq degenniń ózinde bala jınap bere almaýymyz múmkin»
- Reseıde jalpy neshe qazaq bar. Resmı statıstıka men beıresmı statıstıka eki túrli. Siz sonyń qaısysy durys dep esepteısiz?
- Men kezinde gýbernator apparatynyń qaramaǵynda jumys istegenmin. Sonyń ishinde ultaralyq máseleler men din salasynda qyzmet ettim. Ózińiz de biletin shyǵarsyz, ár eldiń ishki saıasaty, syrtqy saıasaty bar. Sonyń aıasynda resmı statıstıka men beıresmı statıstıka bir-birimen sáıkespeı jatady. Toqsanynshy jyldary Orynbor qalasynda qazaqtardy sırek kóretinbiz. Qazir eki adamnyń biri qazaq.
- Bul neniń belgisi? Aýyldardaǵy reseılik qazaqtar jappaı qalaǵa kóship jatyr ma?
- Qazaqstannan kelip oqıtyn stýdentter óte kóp. Sodan keıin Orynbordyń shyǵys jaǵy, Jaıyqty jaılaıtyn qazaqtar, Orsk jaǵy qazaqsha eń taza sóıleıtin óńir bolyp esepteledi. Solar kóbeıip jatyr.
- Buryn sheteldegi qazaqtar degende Qytaı, Iran, Mońǵolııa, Aýǵanstan tarabyndaǵy qandastardy jıi eske alatynbyz. Reseıdegi qazaqtarǵa qazirgideı kóńil bólinbegenin ózińiz de aıtyp otyrsyz. Bul keıingi kezde Reseıde qazaqtarǵa degen kózqaras ózgergenin kórsetpeı me? Álde ondaǵy qandastarymyz tabıǵı jolmen tarıhı tamyrynan, tanymynan alystap bara jatqanyn kórip, bizdiń memleket qam jasap jatyr ma?
- Álıhan Bókeıhannyń ataly sózi bar ǵoı, «ultqa qyzmet etý bilimnen emes, minezden» ekeni osy máseleden de kórinedi. Kóp qaýymdastyqtardyń basynda qolyndaǵy mórinen basqa quraly joq adamdar júrgeni jasyryn emes. Naǵyz ultqa jany ashyp júrgender óte sırek. Al «Otandastar» qoryna Abzal Saparbekuly kelgennen beri bizge kóp kóńil bólinip jatyr. Mysaly, grant arqyly dástúrli oıýlar, dombyra kýrsy uıymdastyryla bastady. Ol úıirmelerdiń shyǵynyn Qazaqstan tólep otyr. Tipti Qazaqstannan mamandar tartyldy. Oraldan dástúrli ánshi Kúlásh Qýanyshqalıeva baryp dombyra úıretip jatyr. Al oıýdy aqtóbelik sheber Álııa Eleýsinqyzy úıretip júr. Osyndaı mysaldar barshylyq. Ol tek Orynborda emes. Máskeý, Omby, Astrahan sııaqty kóptegen óńirlerden jumys isteýge nıet bildirip, grantqa usynys bergen adamdardyń bári ondaı kómekti alyp otyr. Osyndaı kómek alǵan soń mundaǵy qazaqtardyń sanasynda «Biz Astanaǵa da kerek ekenbiz ǵoı» degen túsinik qalyptasyp jatyr. Buryn bul baǵyttaǵy baılanystar kózboıaýshylyq áreketke kóbirek uqsaıtyn.
- Reseıdegi qazaq retinde eki eldiń basshylyǵy deńgeıinde qandaı máseleler qozǵalyp, sheshimin tabý kerek dep oılaısyz?
- Memlekettik deńgeıdegi baılanysty aıtsaq, halyqaralyq qazaq tili qoǵamy beıbitshilik únine aınalyp otyr. «Qazaqstan men Reseı arasyndaǵy dostyqty nyǵaıtyp jatqan kópir sııaqtysyńdar» dep aıtatyndar kóp. Ol jaqta da oppozıtsııa bar, ultshyl-patrıottar bar. Ǵasyrlar boıy Reseımen irgeles ómir súrip kele jatyrmyz. Ondaǵy qazaqtar ata-babasynyń qonysynda otyr. Orynbor da, Astrahan da baıyrǵy qazaqtardyń jeri ǵoı endi. Biraq Qazaqstannyń bıligi de, halqy da ol jerdegi qandastary mekenderine kindigimen baılanǵanyn, tabanyn ońaıshylyqpen kótere almaıtynyn árdaıym eskerip otyrýy kerek. Áleýmettik jelide túrli ótkir pikirler, jaǵymsyz nasıhat, tipti arandatýǵa aparatyn málimdemeler kóp tarap jatady. Ondaı sózder arany sýytady. Sońǵy bir jylda Reseıge degen kózqaras jaqsy jaǵyna ózgere bastaǵan sııaqty. Ózim beıbitshilikti jaqtaıtyn, ınternatsıonal adammyn. Tilimiz buzylmaý kerektigin, dinimiz búlinbeý kerektigin men de jaqsy bilemin. Biraq ınternatsıonal ortada ósken adam jaman bolmaıdy. Tildi «qysymnan nemese jaǵdaıdyń jasalmaýynan» umytyp jatyr degen urannyń da qazirgi jaǵdaıda qısyny az sııaqty. Men mysaly, Qazaqstanda týyp-óssem de, 1978 jyldan beri Eýropada, Reseıde ómir súrip keldim. Solaı boldy eken dep, tilimdi umytyp qalǵan joqpyn ǵoı. Sondyqtan tildi umytý, umytpaý otbasyna baılanysty.
Keıingi kezde Reseıdegi qazaqtar oıana bastaǵan sııaqty. Tilge degen qyzyǵýshylyq bar. «Siz sııaqty qazaqsha taza sóılegimiz keledi» deýshiler kóbeıip keledi. Meniń qazaq tilindegi sheshendik kýrsym 5 myń rýbl bolǵanyna qaramastan, jazylýshylar bar.
- Sonda ol kýrsyńyzǵa negizinen neshe jastaǵy adamdar jazylyp jatyr?
- Basym bóligi – 30-35 jastan asqandar. Qazaqstanǵa bıznesin kóshirip jatqan kásipkerler til úırenýge talpynyp jatyr. Olarǵa aıtam, «Men Vengrııada turǵanda vengr tilin úırene bastadym, Reseıde turǵanda orys tilin jetildirdim. Bul da sol sııaqty protsess bolý kerek qoı».
- 2022 jylǵy resmı statıstıka boıynsha, Qazaqstandaǵy 7 637 mekteptiń 3 738-i – qazaq, 1 121-i – orys, 2 778-i aralas tilde oqytatyn mektep eken. Al Reseıde birde-bir qazaq mektebi joq. Bul másele túptiń túbinde memleketter arasynda kóterilý kerek dep oılamaısyz ba?
- Buryn Reseıdegi ultaralyq komıtette istegenimdi aıttym ǵoı. Sondyqtan ondaǵy qandastarymnyń ishki dúnıesin jaqsy bilemin. Eki Prezıdent kezdeskende «qazaq tilinde bilim beretin mektep kerek» dep aıtýǵa shebermiz. Al naqty sharýaǵa kelgende bári aıaǵyn tartyp qalady. Oqýshylardyń tizimin surasa... Dombyrany úıine aparyp berip otyrmyz qazir. «Dombyra úıirmesine kelińizder» dep jalynamyz.
Mysaly, eki Prezıdentke «orys mektepterinde qazaq tili pánin ashaıyq» dep usynys aıtqanmen, bala jınaı almatynymyzdy bilip otyrmyz. Óıtkeni, balanyń bári qazir sýper júktememen oqıdy. Tipti, qazaq tiliniń qosymsha kýrsyn senbi men jeksenbige qoıdyq. Sonyń ózine «Qudaıǵa shúkir» dep otyrmyz.
- Sonda sizderdiń ortalyq arqyly qaı sanattaǵy Reseı qazaqtary til úırenip júr?
- 12 jasqa deıingi balalar, 12-16 jas aralyǵyndaǵy balalar, 25-35 jas aralyǵyndaǵy eresekter jáne qarııalar toby bar. Eń úlkeni – 80-degi aqsaqal. Bárin alsaq, bir synypta 12 adam, ekinshi synypta 14 adam bar. Egde jastaǵy 8 aqsaqal oqıdy. Olardyń bárinen kásipkerler kóp. 20 kásipker qazaq tilin oqyp júr jáne kóbi qazaq emes.
- Orynbordan basqa óńirlerde qazaq tilin úıretip júrgen uıymdar bar ma?
- Mysaly, Máskeýdi alaıyq. Ol jerde taza qazaq tilin meńgergen oqytýshy bar dep aıta almaımyn. Bar bolsa da, ondaı ispen aınalysyp júrgenin kórmeppin. Bir qumyq qyz ǵana bar. Álııa Omarova degen qazaq qyzy Astrahandaǵy memlekettik tehnıkalyq ýnıversıtette qazaq tilin júrgizip júr. Odan basqa naqty aınalysyp júrgen adamdar oıyma túspeı tur.
- Suhbatyńyzǵa rahmet!
