Qazaqstan beıbit ıadrolyq reaktordy qalaı paıdalanyp jatyr – fotoreportaj
ALMATY. KAZINFORM – ıAdrolyq fızıka ınstıtýty 1957 jyly Almaty qalasynda qurylǵan. Bul – beıbit maqsatta atom energııasyn paıdalaný salasyndaǵy ǵylymı-zertteý jáne tájirıbelik-konstrýktorlyq jumystardyń tolyq tsıklin oryndaıtyn Qazaqstandaǵy jalǵyz ǵylymı-zertteý uıymy. Kazinform tilshileri ınstıtýtta atomdy reaktor qalaı paıdalanatynyn kórip qaıtty.
Instıtýt 11 negizgi eksperımenttik qondyrǵyǵa ıe. 23 ǵylymı-zertteý zerthanasy, zamanaýı analıtıkalyq jáne synaq jabdyqtary bar 3 ǵylymı-tehnıkalyq ortalyqtan turady. Strategııalyq nysan Almatydan 20 shaqyrym jerde Alataý aýylynda ornalasqan. Oǵan kirý de ońaı emes. Arnaıy ruqsat qajet. Aýmaqqa áskerı kúzet qoıylǵan.
Kire beristegi birneshe tekseristen ótkenen keıin Kazinform tilshileri mamandarmen birge ıadrolyq reaktor ornalasqan ǵımaratqa bettedi.
ıAdrolyq reaktor degenimiz ne?
«Sý-sýly reaktor Qazaqstan» degen ataýy bar reaktor osy. Bir qaraǵanda bólmeniń ortasynda ornalasqan jáı ǵana úlken qurylǵy. Alaıda, onda adamzatqa qajetti ári mańyzdy protsester júrgiziledi.
Reaktordyń bazasynda negizgi ıadrolyq-fızıkalyq jáne materıaltaný zertteýleri men ishkireaktorlyq synaqtardan basqa, medıtsınalyq radıoızotoptar, ónerkásipke arnalǵan gamma-kózder óndirilip, neıtrondy-aktıvatsııalyq taldaý jasalady.
Mamandardyń aıtýynsha, ıAdrolyq fızıka ınstıtýty beıbit atomdy paıdalaný salasyndaǵy tehnologııalardy belsendi engizip, qoldanady. Zertteý reaktory – Sý-sýly reaktor Qazaqstan jáne Cyclone-30 tsıklotrondarynda ónerkásiptik jáne medıtsınalyq maqsattaǵy radıoaktıvti ızotoptardy óndirýdiń tolyq tsıkli. Bul – onkologııalyq aýrýlardy dıagnostıkalaý jáne emdeýge arnalǵan.
Reaktordan shyqqan ónimder «ystyq kamera» arqyly arnaıy qurylǵymen túsirilip, sáýlelendiriledi. Jumystyń bári maman kómegimen manıpýlıatormen atqarylady.
Tórt kameranyń óz qyzmeti bar: biri reaktorǵa jetkizse, endi biri kesedi, endigisi dánekerleıdi. Sondaı-aq ızotoptar óndiredi.
«Izotoptar ónerkásiptik jáne medıtsınalyq dep bólinedi. Medıtsınaǵa arnalǵanynyń úsh túri bar. Biri farmatsııalyq ónimderdi zararsyzdandyrýǵa baǵyttalsa, al ekeýi qaterli isikti erte anyqtaý jáne emdeý maqsatynda qoldanylady. Odan bólek reaktor baǵaly tastardy boıaý kezinde qoldanylady. Tússiz topaz atom reaktoryna túskennen keıin neıtrondy sáýlelendirý arqyly kók túske boıalady», - deıdi ınjener Nurlan Súgirjanov.
Instıtýt turaqty túrde eldegi barlyq radıofarmpreparattardyń 75%-yn óndirip ony medıtsınalyq mekemelerge joldaıdy.
Osy jyldan bastap ınstıtýt Atom energııasy jónindegi halyqaralyq agenttiktiń kelisimi aıasynda kórshi Qyrǵyzstan elin molıbden-99/tehnetsıı-99 generatorymen qamtamasyz etýdi qolǵa aldy. Olar qaterli isik aýrýlaryn dıagnostıkalaý jáne emdeý úshin qoldanylady. Budan bólek, radıoaktıvti ızotop kobalt-57-ni Reseıge, Germanııaǵa, AQSh-qa jáne Frantsııaǵa eksporttaıdy. Aldaǵy ýaqytta Túrkııaǵa jetkizý josparda.
Sondaı-aq, bıyl el tarıhynda alǵash ret Energetıka mınıstrligi ıAdrolyq fızıka ınstıtýty shyǵarǵan «Ftordezoksıglıýkoza-18F» radıofarmpreparatyn Shymkent qalasyndaǵy ıAdrolyq medıtsına ortalyǵyna avıatsııa arqyly tasymaldady. Buǵan deıin radıofarmpreparattar Qazaqstan boıynsha tek avtokólikpen jetkiziletin.
Reaktordy paıdalaný jáne jumys jasaý jónindegi bólim bastyǵynyń orynbasary Jaqsylyq Tezekbaevtyń aıtýynsha, atom reaktory 1967 jyly iske qosylǵan. Reaktor 21 kún úzdiksiz jumys isteıdi. Ǵylymı-zertteý reaktory bolǵandyqtan elektr energııasyn óndirmeıdi.
«Jumys basqarý pýlti arqyly táýlik boıy baqylanady. Mamandar tórt aýysymmen jumys isteıdi. Reaktor úzdiksiz baqylaýda. Radıatsııalyq qaýipsizdik pen zııandy qaldyqtar nazardan tys qalmaıdy. Radıatsııanyń ruqsat etilgen shegi belgilenedi, jumys tek gıgıenalyq normatıvterge sáıkes júrgiziledi. Reaktorda radıatsııa mólsheri tıisti deńgeıden artqan kezde dabyl avtomatty túrde iske qosylady. Radıatsııalyq qaýipsizdik qyzmeti qaldyqtardyń jáne radıoaktıvti lastanýdyń bolmaýyn qamtamasyz etedi. Osynda jumys istep jatqanyma 17 jyl boldy. Qudaı saqtasyn, osy ýaqyt ishinde eshqandaı apatty jaǵdaı bolǵan joq», - deıdi ol.
Radıoaktıvti qaldyqtar qalaı joıylady?
ıAdrolyq fızıka ınstıtýty bas ınjeneriniń orynbasary Ashat Bekbaevtyń sózinshe, radıoaktıvti materıaldarmen janasqan qaldyqtar arnaıy ydysqa salynyp, kómiledi.
«2022 jyly paıdalanýǵa berilgen qoıma ónerkásiptik jáne medıtsınalyq maqsattaǵy ampýlalyq ıondaýshy sáýlelený kózderin olardyń qyzmet etý merzimi aıaqtalǵannan keıin qaýipsiz ornalastyrýdy qamtamasyz etýge baǵyttalǵan. Onyń jobalyq qyzmet etý merzimi 50 jyl. Aıta keteıin, qoldanylǵan zattarǵa arnalǵan qoıma Qazaqstan jáne AQSh Energetıka mınıstrligi men Kanada Syrtqy ister mınıstrligi arasyndaǵy kelisim aıasynda quryldy», - deıdi ol.
ıAdrolyq fızıka ınstıtýty atom salasy úshin kadrlardy daıarlaý boıynsha úlken tájirıbege ıe. Onyń bazasynda AES mamandaryn oqytýǵa qajetti barlyq ınfraqurylym bar, atap aıtqanda, zertteý statsıonarlyq reaktory, krıtıkalyq stend, ártúrli tıptegi údetkishter.
Instıtýt bazasynda Atom energııasy jónindegi halyqaralyq agenttiktiń (MAGATE) qoldaýymen úsh oqý ortalyǵy jumys isteıdi:
- Radıatsııalyq qaýipsizdik oqý ortalyǵy (2000 jyldan bastap);
- Búldirmeıtin baqylaý ádisi boıynsha oqý ortalyǵy (2003 jyldan bastap);
- ıAdrolyq qaýipsizdik oqý ortalyǵy (2017 jyldan bastap).
Jalpy, ıadrolyq fızıka ınstıtýtynda 700-ge jýyq adam jumys isteıdi. Onyń 70-ke jýyǵy - doktor men ǵylym kandıdattary. Budan bólek, atom energııasy jónindegi halyqaralyq agenttiginiń 9 sarapshysy qyzmet etedi.
ıAdrolyq fızıka ınstıtýty bas dırektordyń óndiris jónindegi orynbasary Evgenıı Ermakovtyń pikirinshe, atom energetıkasy el ekonomıkasynyń damýyna oń áser etedi. Sondyqtan AES salý kerek dep esepteıdi.
«Qazirdiń ózinde el aýmaǵynda elektr energııasyna suranys artyp, jetispeýshilik baıqala bastady. Máselen, búginde Qazaqstanda elektr energııasynyń tapshylyǵy 1 GVt-tan asyp ketti. Bul týraly osy sala mamandary dabyl qaǵyp jatyr. Árıne, turǵyndardyń óz radıofobııasy bar. Bul eń aldymen atom elektr stantsııalaryn salýdan jáne ıadrolyq jarylystardan qorqýy salany jetik bilmeýimen baılanysty. Sondaı-aq Semeı ıadrolyq synaq polıgony da áser etip jatyr. Munda mynaǵan mán bergen jón. Ol kezde atomdy áskerı maqsatta synaqtan ótkizdi. Al, myna AES beıbit maqsatta salynady», - deıdi ol.
Aıtýynsha, eger AES salynatyn bolsa, ol álemde eń qaýipsiz stantsııalardyń biri bolmaq.
«Qazir álemde 400 atom elektr reaktorly stantsııasy bar. Onyń jartysy sý reaktor stansasy. Osy ýaqytqa deıin eshqaısysynda tótenshe jaǵdaı bolǵan joq», - deıdi maman.
Evgenıı Ermakov AES salasyna qatysty bilikti kadrlardy daıarlaý máselesine de toqtalyp ótti.
«Kópshilik atom elektr stantsııasy salynǵan jaǵdaıda kadr tapshylyǵyna urynamyz dep oılaıdy. Negizi olaı emes. ıAdrolyq fızıka ınstıtýty radıatsııamen jumys isteýdi biledi. Bizde sý sýdy zertteý reaktory bar. Bul – bolashaqta Qazaqstanda salýdy josparlap otyrǵan atom elektr stantsııasynyń prototıpi. MAGATE úshin zertteý reaktory men atom elektr stantsııasyna qoıatyn talaptar birdeı. Demek, bizdiń mamandar atalǵan AES-te jumys isteı alady. Árıne, ol jerge joǵary bilimdi mamandar qajet. Aldyn ala jasalǵan boljamdarǵa súıener bolsaq, 400-den astam maman qajet. Bizde osy salany teorııalyq turǵyda bilim beretin oqý oryndary jetedi. Biraq, praktıka kerek. Qazir qazaqstandyq tórt JOO memarandýmǵa qol qoıdyq, ıaǵnı mamandardy ózimizde daıyndaýǵa múmkindik bar», - dep attap ótti ol.
Sóz sońynda spıker AES salynatyn bolsa, munaı men gazǵa degen táýeldilikti azaıady. Oǵan qosa jaryqty tasymaldaýdan qutqaryp, tapshylyqtyń aldyn alady. Sonymen qatar, elimiz boıynsha qýat kózimen qamtý deńgeıin arttyrady.
Osyǵan deıin Memleket basshysy AES jónindegi referendým kúzde ótetini týraly aıtqan bolatyn.
Qaraǵandy qalasynda Qazaqstanda atom elektr stantsııasyn (AES) salý jónindegi josparlardy jarııa talqylaý ótti.
Sondaı-aq másele Aqtóbede de talqylandy.
