Balalardy qalaı qorǵaımyz
ASTANA. KAZINFORM – Elimizde balalar quqyǵy týraly zańnamaǵa birqatar ózgeris engizilgen.
Zań talaby kúsheıtildi
Kámelet jasqa tolmaǵandarǵa qatysty qylmys jasalsa, jazanyń eń aýyry — ómir boıyna bas bostandyǵynan aıyrý.
— Zorlyq-zombylyqqa qatysty qabyldanǵan zańmen jaza da kúsheıtildi. Mysaly, uryp-soǵý jáne densaýlyqqa jeńil zııan keltirý úshin qylmystyq jaýapkershilik kózdeldi. Sonymen qatar jańa baptar engizildi, olardyń arasynda balalarǵa qatysty jynystyq sıpattaǵy tıisý áreketterine qatysty bap, býllıng úshin jaýapkershilik engizgen bap bar. Balalarǵa qatysty jynystyq zorlyq-zombylyq úshin ómir boıyna bas bostandyǵynan aıyrý jazasy qarastyryldy, — deıdi Bala quqyqtary jónindegi ýákil Dınara Zákıeva.
Ol zańdaǵy jaza kúsheıgen soń qylmystyń da azaıǵanyn tilge tıek etti.
— Atap ótý kerek, Prezıdent tapsyrmasymen qabyldanǵan zańdar men is-sharalar nátıjesinde elimizde bala quqyqtarynyń buzylýy, onyń ishinde balalarǵa qatysty asa aýyr qylmystyń sany azaıdy. Máselen, bıylǵy tórt aıdyń qorytyndysyna kelsek, jynystyq zorlyq-zombylyq faktilerine qatysty bes bap boıynsha qylmys 24,7%-ǵa, al pedofılııaǵa qatysty eki bap boıynsha qylmystyń sany 41%-ǵa azaıdy, — deıdi ýákil.
Al qandaıda bir qysym kórgen balalar 111 baılanys ortalyǵyna habarlasyp, kómek suraı alady.
Al mundaı aqparattar mektepterde arnaıy «Qaýipsizdik sabaqtary» arqyly balalarǵa túsindiriledi.
— Jalpy, bala quqyǵy buzylǵan jaǵdaıda qaıda júginýge bolatyny jóninde aqparat mektepterde ótken jyly engizilgen «Qaýipsizdik sabaqtarynda» túsindirilip keledi. Onda balalar 111, 102 nómirleri men jergilikti bala quqyqtary jónindegi ýákilderdiń baılanys derekteri týraly aqparat alady. Sonyń nátıjesinde 111 baılanys ortalyǵyna osy tórt aıda 48 myń qońyraý, al balalardan QR-kod arqyly 73 myń SMS kelip tústi. Osylaısha, QR-kod balalarǵa ózderiniń máselelerin bizge jetkizip, kómek alýlaryn jeńildetedi, — deıdi ol.
Balaǵa qaýip tek syrttan kele me?
Mamandardyń sózine súıensek, balalardyń basym bóligi otbasylyq máselelerden zardap shegedi. Áńgime tek fızıkalyq zorlyq-zombylyq týraly emes. Balanyń psıhologııasyna áser etetin januıa qysymy da kóp bolady.
— Balalar máselesinde eń ózekti taqyryp — otbasyndaǵy qarym-qatynas. Ata-analar keıde balany túsinbeı jatady. Mysaly, 6 jastaǵy bala maǵan kelip «Apaı, kómektesińizshi. Men ákemdi de, anamdy da jaqsy kóremin. Biraq nege biz birge tura almaımyz?» dep surady. Mundaı sózder qatty oılandyrady. Sondyqtan ata-analarmen profılaktıkalyq jumystardy mekteptermen birlese otyryp úzdiksiz júrgizip kelemiz. Sebebi, balalar úshin ata-ananyń jyly sózi, kóńil, ýaqyt bólýi — óte mańyzdy. Balalar dál osyny jıi aıtady, — deıdi Astana qalasynyń bala quqyqtary jónindegi óńirlik ýákili Ásıma Bımendına.
Al psıhologter ata-analardyń balalarǵa shekten tys mindet artýy da qaýipti ekenin aıtady.
— Ata-analar minsiz jospar quryp ketedi. Balam sabaq oqýy kerek, túrli nárselerdi meńgerýi kerek degen sekildi mindetterdi artyp tastaıdy. Biz balaǵa az da bolsa, erkindik berýimiz kerek. Sondyqtan balany tek qana ata-ananyń josparymen júrgizip, májbúrleýge bolmaıdy. Kúni boıy qaraýsyz qalǵan bala da telefonǵa kirip ketýi múmkin. Kerisinshe, tym qadaǵalaýda ustasa, ol ata-anasynyń aıtýymen ǵana áreket etetin bolyp qalady. Osy ekeýiniń ortasynda ustasaq qatelespeımiz, — deıdi psıholog Móldir Toǵjanova.
Psıholog eresekter kóbine ózara máselelerin sheshý úshin balalardy ınstrýment retinde paıdalanatynyn aıtady. Al bul jetkinshekterdiń psıhıkasyna keri áser etedi.
— Keıde ákeler «meniń ata-anam, sol úshin olarǵa balalarymyzdy jiberýimiz kerek» deıdi. Ata-anasynyń aldynda óz abyroıyn kóterý úshin, olardy renjitpes úshin balany aýylǵa jiberýge májbúr bolady. Biz balalardy óz emotsııalyq máselelerimizge qoldanbaýymyz kerek. Mundaı máseleni eresek adamdar óz arasynda sheshýi kerek. Bul — osyǵan uqsas jaǵdaılardyń bir ǵana mysaly, — deıdi ol.
Ata-analardyń jıi jiberetin qateligi — óz balasyna aıtqanyn istetý úshin jasaıtyn manıpýlıatsııasy. Qazaq qoǵamynda kishkentaıynan «jurttyń balasy» sekildi bola almaǵanynan urys estıtinderdiń kóptigi de jasyryn emes. Jasyna jetpeı «jalqaý» atanyp júrgen jetkinshekter de jetkilikti. Eger osy áńgimelerden óz balańyzdy kórip tursańyz, kelesi aqparatty muqııat oqyńyz! Sebebi, dárigerlerdiń aıtýynsha jalqaýlyqtyń eń birinshi sebebi — densaýlyq.
— Ár balanyń genetıkasy ártúrli. Balańyzdy kórshiniń balasymen salystyrmańyz. Eń birinshi kezekte jalqaýlyq — qan azdyq. Balańyz belsendi bolmasa, jalqaý dep sókpesten buryn densaýlyǵyn teksertińiz, — deıdi endokrınolog Gúljan Amanbaı.
Perzentińizdiń qaýipsizdigin qanshalyqty qamtamasyz etip júrsiz?
Ata-ananyń bala aldyndaǵy basty mindeti — ol úshin qaýipsiz orta qalyptastyrý. Eń birinshi qaýip ata-anasynyń qaraýynsyz qalǵan balaǵa tónetini barshaǵa aıan. Tótenshe jaǵdaılar qyzmetiniń mamandary dál osy máseleni aıtyp, dabyl qaqty. Qutqarýshylar sońǵy 3 jylda ata-anasynyń qaraýynsyz qalǵan 259 balany sýǵa aǵyp ketýden arashalap qalypty. Al 165 bala ajal qushqan.
— Qazirgi tańda Qazaqstan boıynsha 700 jappaı sýǵa shomylý oryny bekitildi. Oǵan taǵy da 82 jaǵajaı qosylýy múmkin. Alaıda, eń basty eskerý kerek másele — táýliktiń 24 saǵatynda da balalardy eshqashan qaraýsyz qaldyrýǵa bolmaıdy. Olarǵa tyıym salynǵan aýmaqtarda, eresekterdiń qaraýynsyz sýǵa shomylmaý kerektigin jaqsylap túsindirý kerek, — deıdi TJM azamattyq qorǵanys jáne áskerı bólimder komıtetiniń bas mamany Qýanysh Temirbekov.
Jańa zańdardyń qabyldanýymen kóptegen ózgeris engizilip jatyr. Máselen, sáýlet jáne qurylys salasyna da balalar qaýipsizdigin qamtamasyz etýge baǵyttalǵan ózgerister engizildi.
— Jaz mezgilinde kishkentaı balalardyń terezeden qulap ketý jaǵdaılary jıileıdi. Sondyqtan ata-analarǵa «Balalardy nazardan tys qaldyrmańyzdar, jalǵyz qaldyrmańyzdar» dep únemi aıtyp kelemiz. Endi qurylys salýshylary jańa keshenderdi salǵanda terezelerge arnaıy buǵattaǵysh ornatýy tıis. Bul talapty turǵyn úı ıeleri kooperatıvteri men úı basqarý uıymdary qadaǵalaýy qajet. Bul — mańyzdy ári qajetti ózgeris dep esepteımin, — deıdi Astana qalasynyń bala quqyqtary jónindegi óńirlik ýákili.
Memleket balalar qaýipsizdigin qamtamasyz etý úshin birqatar jumys istep jatyr. Máselen, Úkimet jaqynda balalar qaýipsizdigine baılanysty 58 myńnan astam ınternet-resýrsty buǵattady.
Biraq kámelet jasqa tolmaǵandar tek memleket pen mektepterdiń jaýapkershiliginde emes. Perzentine qamsyz balalyq shaq syılaý — ata-ananyń eń basty boryshy.
Aıta keteıik, bıyl elimizde alǵashqy 4 aıdyń ishinde balalarǵa qatysty 1 309 qylmys tirkelgen. Onyń 60%-y zorlyq-zombylyqpen baılanysty.
— Osy jyldyń alǵashqy tórt aıynda 5 765 ata-ana Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly kodeksiniń 127-baby boıynsha, ıaǵnı balalardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etpegeni úshin jaýapkershilikke tartyldy. Búgingi tańda 6 myńnan astam ata-ana ishki ister organdarynyń esebinde tur, — deıdi Dınara Zákıeva Kazinform tilshisine bergen suhbatynda.
Ýákil balalar arasyndaǵy eń ózekti máselelerdi de tizip berdi.
— Balalardan túsken qońyraýlar men habarlamalardyń ishinde eń ózekti máseleler — synyptastarmen qarym-qatynas, zorlyq-zombylyq, býllıng jáne psıhologııalyq suraqtar. Mysaly, osy jylǵy tórt aıda 264 bala psıhologııalyq suraqpen habarlasty. Baılanys ortalyǵynyń operatorlary 25 sýıtsıdtiń aldyn aldy. Sonymen qatar aýyr depressııada júrgen balalar jazyp jatyr, olardyń bárimen Balalardy psıhologııalyq qoldaý ortalyqtary jumys istep jatyr. Sonymen qatar 480 qylmystyq is boıynsha jumys júrgizip, ýákiletti organdarǵa 800-den astam suraý saldym, — deıdi maman.
Bala quqyqtary jónindegi ýákil mektepterdegi bala qaýipsizdigi máselesi de asa máz emestigin aıtady. Máselen, túrli qıyndyqtaryn aıtyp, dabyl qaqqan balalardyń janaıqaıyn mektep qyzmetkerleri eskerýsiz qaldyrǵan.
— Ókinishke qaraı, Túrkistan, Almaty, Aqtóbe, Mańǵystaý oblystarynda bilim berý salasyndaǵy ózekti júıeli máseleler anyqtaldy. Mysaly, balalar zorlyq-zombylyq, aqsha bopsalaý, álimjettik, tamaq tartyp alý, býllıng, dene shynyqtyrý muǵalimderiniń seksýaldyq áreketteri týraly psıhologterdiń anketalarynda, muǵalimderge, dırektorlarǵa habarlaǵan. Biraq olar polıtsııaǵa, ýákiletti organdarǵa habarlamady. Inspektorlar mektepten býllıng boıynsha aqparat suratqanda, olar býllıng 0% dep bergen. Bir mektepte balalar kúzde 50 oqýshy qatysqan jappaı tóbeles bolǵanyn aıtty, biraq mektep bul faktini jasyryp otyr. Al mektep tarapynan bolǵan bundaı áreket keıin odan da aýyr qylmysqa ákelýi múmkin, — deıdi ol.
Mundaı qatelikti memlekettik organ qyzmetkerleri de jıi jiberetin kórinedi.
— Keıbir óńirlerde, atap aıtqanda, Jetisý jáne Almaty oblystarynda polıtsııa, bilim berý, densaýlyq saqtaý basqarmalary qıyn jaǵdaıdaǵy otbasylar, qolaısyz otbasylar týraly, zorlyq-zombylyq faktileri týraly aqparatty Otbasyn qoldaý ortalyqtaryna bermeıdi. Sonyń saldarynan myńdaǵan otbasy kómeksiz qalyp jatyr. Bul máselelerdi ákimdikterdiń aldynda kóterdik, — deıdi Dınara Zákıeva.