Qazaqtildi robot aýtızmdi qalaı emdep júr
ASTANA. KAZINFORM – Nazarbaev ýnıversıtettiń (NU) ınjeneri Anar Sandyǵulova aýtızm ereksheligi bar balalardy jasandy ıntellektige negizdelgen robot terapııasy arqyly ońaltý ádistemesin ázirlegen. Eńbegine avtorlyq quqyq rásimdep te úlgeripti. Endi AQSh pen Eýroodaqtan patent almaqshy.
Ýádeli ýaqytta ǵalymnyń jumys kabınetine kelgenbiz. Kóp keshikpeı ózi de jetti. Qolynda qalyń qujat. Osy jobany jetildirý úshin Oqý-aǵartý mınıstrliginen grant alypty. Endi sol aqshanyń maqsatqa saı jumsalyp jatqanyn dáleldeý úshin vedomstvoǵa esep daıyndap júrgen beti kórinedi.
- Mınıstrlikten kezek alyp ketkem. Sol jetkenshe biraz ýaqytym bar. Suraqtaryńyz bolsa, tezdetip qoıa berińiz, - dep bastady áńgimesin.
Ár ýaqyty sanaýly adamdy bizdiń de bógeıik degen oıymyz bolmaǵan. Biraq áńgime qyza kele Anar Sandyǵulovanyń sózge sarań emes ekenin ańǵardyq. Jarty saǵatqa josparlanǵan kezdesýimiz 1 saǵatqa sozyldy. Sol ýaqyttyń ishinde aýtızm deıtin ǵylym áli tolyq túsinip bolmaǵan álemniń biraz qaltarysyn aralap qaıtqandaı boldyq.
Alǵashqy tájirıbe: Iyǵy shyqqan, saýsaǵy julynǵan robottar
«Biz bul jobany 2018 jyly qolǵa aldyq. Basynda robot balamen qalaı sóılesý kerek degen suraqqa jaýap izdedik. Ár sózdi balanyń qulaǵy, odan keıin mıy qalaı qabyldaıtynyn túsinip alý kerek edi. Astanadaǵy respýblıkalyq ońaltý ortalyǵy bul turǵydan bizge kóp kómektesti. Sondaǵy balalar alǵashqy robottarymyzdyń tálimgeri boldy desek durys shyǵar. Tipti sol ortalyqqa robotymyzdy qushaqtaǵan kúıi kún qurǵatpaı baryp júrgen kúnder boldy. Tipti ortalyq ekinshi jumys ornymyzǵa aınalǵan edi. Munda eldiń búkil óńirinen balalar keletindikten 3 apta saıyn jańa balalar kelip otyrady. Bul bizge robottarymyzdy ár túrli balamen synaýǵa múmkindik berdi. Arasynda robotqa qol jumsaı ketetin agressıvti, shalt minezdileri boldy. Osylaısha baǵdarlamamyzdyń alǵashqy nusqasyn ázirlep shyǵý úshin 5 robotty zaqymdap úlgerippiz. Biriniń saýsaqtary julynǵan, biriniń ıyǵy shyqqan degen sııaqty. Shkafta jatyr áne».
Ǵalym alǵashqy tájirıbesin osylaı eske aldy.
Keıde tipti týǵan áke-sheshesiniń ózi tilin tabýǵa qınalatyn erekshe balalardy robot nesimen baýrap júr? Bálkim qultemirdiń jalyqpaıtyn, sharshamaıtyn, emotsııaǵa berilmeıtin qabileti bala damýyna taptyrmaıtyn tásil shyǵar. Ǵalymmen kezdeser aldynda osyndaı asyǵys dolbar oılap úlgergenbiz. Másele biz oılaǵannan áldeqaıda tereń bolyp shyqty.
- Mundaı ereksheligi bar balalar sabaqtaǵy ýaqytynyń keminde 50 paıyzyn aınalasyn zertteýmen ótkizedi. Basqasha aıtsaq, balany sabaq ústeline otyrýǵa kóndirý úshin ǵana keminde búkil ýaqyttyń 50 paıyzy ketedi. Sabaqqa den qoıýy óte qıyn ári turaqsyz. Al bólmede robot paıda bolǵan sátten bastap balanyń nazary soǵan ǵana aýady. Muny sıqyrshynyń taıaǵyna uqsatýǵa bolady. Bir ǵana tetikti syrt etkizip basasyń, balanyń nazary sabaqqa aýady.
Maman robotpen jattyǵýdy sabaqtyń aıaǵyna qaldyrýy da múmkin. Sabaq josparynda basqa kórneki quraldarmen jumys isteý jazylǵan bolsa, solaı isteı alady. «Bári bitken soń robotpen jumys isteımiz» degen sıqyrly sózdi aıtsa bolǵany, - deıdi Anar Sandyǵulova.
«Kózime tike qara»
Aıtýynsha, keıde robotty búkil sabaq boıy paıdalanýǵa bolady. Basqasha aıtsaq, maman úıretýi kerek mazmunnyń bárin robottyń «aýzymen» aıtqyzyp, sińirýge bolady. Mundaı kezde bólmede robottan basqa bala nazary túsetindeı zat bolmaý kerek. Ekeýi edende qarama-qarsy otyryp, suhbat qurady. Mundaǵy basty artyqshylyq – balanyń kóz deńgeıinde otyryp áńgimelesý effektisi.
«Robotqa sabaq josparyna saı engizilgen baǵdarlama boıynsha túrli oıyndar oınatýǵa bolady. Mysaly, «Oń qolym qaısysy» dep suraq qoıady nemese «Basymnan sıpap kórshi» dep ótinish aıtady. Balanyń ár durys áreketine robot ta jaýap qatyp, kóńildi qımylmen, maqtaý sózben yqylas bildiredi.
Bul robottardyń kóz sensory óte sezimtal. Balanyń kózi kózimen túıisken sátte túsi birden ózgerip, balamen baılanys ornaǵanyn seze qoıady. Ol ózgerister balaǵa da aıqyn kórinedi. Al balaǵa kózben túsinisýdiń máni zor. Robotty tiri dos retinde qabyldaı bastaıdy. Jalpy aýtızm ereksheligi bar balalardyń kózben túsinisý qabileti nashar damyǵan. Sol turǵydan alǵanda robot - óte tıimdi tálimger. Bizde bir qyz boldy, jeti jasqa kelgenshe týǵan sheshesiniń kózine qarap kórmegen. Robotpen 2-3 ret sabaq ótkennen keıin sheshesiniń de kózine qaraıtyn bolǵan. Sondaǵy shesheniń qýanyshyn kórseńiz ǵoı. «Balama ne istep edińder? Jeti jylda birinshi ret kózime týra qarady ǵoı» dep qýanǵanda boıymyzdan tok júrip ótkendeı kúı keshtik.
Aýtıst bala nege adam kózine tiktep qaramaıdy? Óıtkeni mıy adamnyń kózin oqýdy tym kóp aqparat dep qabyldaıdy. Al robottyń kózinen ózara baılanystan basqa mazmun bolmaǵandyqtan kóz toqtatyp úırenýge jeńil. Bul jerde bizdiń robottardyń bet-álpetiniń joq bolǵany da mańyzdy. Kúrdeli mımıka, jest te joq. Aýyz qýysy men kózinen basqa eshteńe joq.
Tili shyqpaı júrgen balalardyń robotpen sabaq ótkennen keıin sóıleı bastaǵan sátteri kóp. Tipti 6 jasynda ómirinde alǵash aıtqan sózi «robot» bolǵan bala boldy. «Mama», «papa», «ata» emes, «robot» dep bastaǵan».
Tálimger de ózi, jýrnal da ózi, kúndelik te ózi
Bul – robot tehnıkasy emes, robot terapııasy. Kóbi solaı shatastyryp jatady.
«Robot tehnıkasy bolý úshin bala robotpen jumys isteý kerek. Al bul jerde robot balamen jumys isteıdi. Bizdiń jaǵdaıda bala robotqa mazmun bermeıdi, robot balaǵa mazmun beredi. Basqasha aıtsaq, balany áleýmettiń bir bólshegi etýge qoldanamyz. Qazirgi balalardy klassıkalyq jańyltpash pen sanamaqpen qyzyqtyrý qıyn. Sondyqtan orystyń «fıksıkıin», qazaqtyń «Ájeshaıyn» engizip qoıǵanbyz. Robot balanyń kóńilin sondaı ándermen aýlaıdy.
Balanyń robotpen ótken sabaqta neni ıgerip, nege mashyqtanǵanyn kúnbe-kún bilip otyrýǵa bolady. Ol úshin arnaıy ınternet portalymyz bar. Sol jerden balanyń sabaq kezinde neshe ret qolmen kontakt jasaǵanyn, neshe ret kózben túsiniskenin, neshe ret kózin basqa jaqqa aýdaryp áketkenin, neshe ret jymıǵanyn, bárin saraptap, taldap beredi. Bir sózben aıtqanda, balanyń árbir áreketi kompıýterge jazylyp jatady. Sonyń negizinde «sabaqtyń 70 paıyzynda balanyń júzinde jymııý belgisi boldy» nemese «bala sabaqqa 80 paıyz den qoıdy» degen sııaqty naqty statıstıka shyǵady. Maman osy statıstıkalyq keste arqyly balanyń damý qarqynyn, sabaqty meńgerý kórsetkishin naqty túsine alady. Mundaı múmkindik pedagogıkada óte mańyzdy. Tipti tájirıbeli muǵalimniń ózi balanyń sabaqtaǵy áreketin osynshalyq dáldikpen tarazylaı almaıdy. Al munda jasandy zeıin onyń bárin naqty eseptep shyǵarady. Kún saıynǵy statıstıkany bir aıdan keıin nemese 3 aıdan keıin, bir jyldan keıin salystyryp, qanshalyqty ilgerileý nemese keri ketý bar ekenin kóre alamyz. Kompıýter adam emes qoı, kórgisi kelgenin nemese ańǵarǵysy kelgenin ǵana ańǵarmaıdy. Onyń jınaqtaıtyn statıstıkasy barynsha obektıvti. Balanyń damýyn osynshalyq deńgeıde baqylaýdyń múmkindigi buryn-sońdy bolmaǵan shyǵar».
Ǵalym balamen robot arqyly jumys isteıtin mamandardyń ózin de oqytý kerektigin aıtady.
- Óıtkeni joǵary bilim alǵanda bularǵa ondaı mashyq úıretilgen joq. Robotty birinshi ret «tirideı» kórip, qolmen ustap turǵan bolýy múmkin. Jeti qalaǵa robot ázirlep berdik dedik qoı, sonyń bárinde mamandardy nólden bastap úırettik. Robottyń ІR mekenjaıyn anyqtaýdyń ózine qınalǵan mamandar boldy. Mysaly, Taraz qalasyndaǵy ortalyq turǵan jerde uıaly baılanystyń ózi joq bolyp shyqty. Bar munarany alǵyzyp tastaǵan kórinedi. Ortalyqtyń kompıýterin ınterneti bar jerge aparyp, búkil baǵdarlamany sol jerde ornatýǵa týra keldi. Mundaı jaǵdaıda robotty ınternetsiz-aq jumys isteı beretindeı etip beıimdeý kerek bolady. Onyń bárin meńgermese, robot satyp alýdyń paıdasy da bolmas edi, - deıdi ol.
Áke daýsy
«Robotqa baǵdarlama jazǵanda búkil ádistemelik dúnıeni aǵylshyn, orys tilindegi bazalardan alǵanbyz. Shymkent, Jambyl sııaqty óńirlerge bul jaramsyz edi. Sondyqtan robotymyz qazaqsha sóıleý kerek boldy. Onyń ózinde bala túsinetindeı etip qazaqshalaýǵa tyrystyq. Ata-anasy qazaq tildi dep esepteıtin keıbir balanyń negizgi aqparattyń bárin oryssha tutynatynyn kórdik. Sóıtsek, bala úıde qazaqsha sóıleskenimen, onymen jumys isteıtin maman oryssha sóılesetin bolyp shyqty. Bul balany ózin damytýmen baılanysty aqparattyń bárin oryssha tutynýǵa beıimdep jibergen.
Balany robot arqyly jeteleý úshin belgili bir baǵdarlamany robotqa ornatý jetip jatyr deseńiz, qatelesesiz. Ár balaǵa jeke ádisteme kerek. Mysaly, bir bala robotty er adamnyń daýsymen sóılegende ǵana qabyldady. Sóıtsek, onyń sabaǵyna, jalpy damýyna ákesi jaýapty eken. Otbasynda sondaı sheshim qabyldanǵan bolyp tur ǵoı. Jumystan kele salyp, balasyn damytýmen mashyqtanǵan. Bala osyǵan boı úıretkeni sonshalyq, robot oǵan bala daýsymen, áıel daýsymen sóıleskende durys qabyldamaı qoıǵan».
Pavlodar, Qostanaı, Óskemen, Aqtóbe, Shymkent, Taldyqorǵan, Taraz. «Qamqorlyq» korporatıvtik qory osy jeti qaladaǵy aýtızm ereksheligi bar balalardy ońaltatyn jeti ortalyqqa 14 robot satyp ápergen.
- Ortalyqtar robotty ózderi satyp alyp, kedendik rásimderin de ózderi retteıdi. Biz tek baǵdarlama jazyp, balamen jumysqa beıimdep beremiz, - deıdi ınjener.
Bul ortalyqtarda 300-deı bala ońaltýǵa jazylǵan.
Tipti Astanadaǵy respýblıkalyq ortalyqtyń ózinde mundaı robottar joq. «Qamqorlyq» qory ıgilikti astanadan buryn óńirler kórý kerek degen qaǵıdatpen jumys bastasa kerek.
«Búgin robotpen jumys isteıtin kúniń ǵoı»
«Bir kórmege robottarymyzdy apardyq. Bárine unaıdy, biraq baǵasyn estigende basylyp qalady. Bank arqyly bólip tólesek bolmaı ma, dep surap jatady. Sol úshin endi osylardyń negizinde óz robotymyzdy qurastyryp jatyrmyz. Buǵan deıingileriniń birin Frantsııadan, birin Lıýksembýrgten, úshinshisin Shvetsııadan aldyrǵanbyz. Eldegi 20 ortalyqtyń jeteýi bizden osy robottardy satyp aldy. Qalǵandarynyń qaltasy kótermegendikten qazaqstandyq nusqasyn qurastyrýdy jón kórdik. Sol úshin robottyń materıaly men dızaınyn meılinshe tıimdi etip jasaý kerek. Basqa ortalyqtar da baǵasy 1 mln teńgeniń aınalasynda bolsa, alatyn edik dep otyr.
Mundaı ortalyqtardyń keıbirinde maman toqtamaıdy. Óıtkeni aılyq tym az, al jumys óte kóp. Mysaly, Pavlodarda solaı. Bir aı bolmaı ketip qalyp jatyr. Sondyqtan ol jerdegi robottyń jumys istegeninen bos turǵan sáti kóp. Astanadan adam taýyp jibersek pe dep otyrmyz.
Oqý-aǵartý mınıstrligi osy jobanyń naqty nátıjesin tekserý úshin bizge grant bólgen. Sol grant aıasynda robot kómegimen bala oqytýdyń búkil data-syn jınaqtap jatyrmyz. Týra 1 shilde kúni robotqa jazatyn baǵdarlamamyzdy jańarttyq. Bul baǵdarlama jumys barysynda bizge qajet búkil pedagogıkalyq, psıhologııalyq, emotsıonaldyq málimettiń bárin jazyp otyrady. Buǵan deıin bala men robottyń ózara áreket etken ýaqytyn ǵana esepke alsaq, endi tutas bir keshendi data jınaqtaımyz. Qajetti data qory qalyptasqan kezde statıstıkalyq taldaý jasaımyz. Sonyń negizinde qaı balaǵa qandaı robot kerektigin naqtylaımyz. Mysaly, Astanadaǵy respýblıkalyq ońaltý ortalyǵynyń zertteýleri gıper belsendi balalarǵa meılinshe qysqa sóıleıtin robot kerek deıtin qorytyndy shyǵarǵan eken. Sondyqtan robotty ár balaǵa, ár sabaqqa jeke daıyndaý kerektigin túsindik. Balanyń damý statıstıkasyn jınaqtalǵan data arqyly baǵamdap, kelesi sessııada robot qandaı kontentpen barý kerektigin aıqyndaýǵa bolady. Qysqartyp aıtqanda, ár balamen ótetin ár sabaqqa osyndaı tyńǵylyqty, tynymsyz daıyndyq kerek.
Jınaqtalǵan data-ny ortalyq mamandary biz jasaǵan arnaıy platformaǵa óz kompıýterlerinen kirip, kórip otyrady. Tipti platformanyń algorıtmi mamanǵa balanyń kodyn engizgen boıda kelesi sabaqta qandaı kontent usyný kerektigin aıtyp, jón silteı alady. «Búgin bul balaǵa ertegi qospaı-aq, qoıǵanyńyz durys. Odan da qozǵalysqa negizdelgen oıyn oınatyńyz» degen sııaqty sıgnal berip otyrady. Mundaı derekter bazasy ortalyqtarǵa jańadan kelgen mamandardyń jyldam úırenip ketýine de jaqsy.
Degenmen statıstıkanyń jınaqtalǵanyn kútip otyrmaı, ata-analarmen, mamandarmen suhbat túrindegi saýalnama júrgizdik. Biraq munyń bári adamı ańǵarymdardyń negizinde jasaqtalǵan data ǵana. Al robot jazatyn data naqty statıstıka bolady. Ol data-ny ǵylymı tujyrym jasaýǵa da, ádistemege de qoryqpaı paıdalana alamyz.
Suhbat bergen ata-analardyń kóbiniń aıtýynsha, ortalyqta robot bar ekeniniń ózi balalardyń sabaqqa kelýge degen qulshynysyn arttyrǵan. Buryn balany tań bozynan oıatyp, ortalyqqa barýǵa kóndirý óte qıyn bolsa, robot paıda bolǵannan beri bul protsess jeńildegen. «Búgin robotpen jumys isteıtin kúniń ǵoı» degen jalǵyz aýyz sóz balany tósekten atyp turǵyzatyn bolǵan».
Ǵalymnyń armany
Anar Sandyǵulovanyń negizgi laýazymy - robot tehnıkasy fakýltetiniń ınjeneri. Biraq balalardy robot kómegimen damytý taqyrybynda dıssertatsııa qorǵaǵan. JI kómegimen bala damytýǵa arnalǵan algorıtm jazý úshin pedagogıka men psıhologııany da óz betimen meńgerýine týra kelipti.
- Tipti óz balasyna jeke robot satyp alǵysy kelgen ata-analar kezdesti. Biraq ondaı usynystardyń bári ázirge sóz júzinde qalyp jatyr, - deıdi ǵalym.
Ortalyqtar bir robotty orta eseppen 3 mln teńgege satyp alatyn kórinedi. Al NU usynatyn baǵdarlamalyq jetek 300 myń teńge turady.
- Osy baǵdarlamany ózimiz jasaǵan robotqa jazatyndaı kún týsa eken dep armandaımyn. Óz robotymyzdy qurastyryp jatyrmyz degenim - sol armannyń jolyndaǵy áreket qoı. Qazir iri qalalardaǵy turǵyn úı keshenderiniń astynda til úıretý ortalyqtary, kognıtıvti úıirmeler barshylyq. Otandyq robot bolsa, sondaı ortalyqtar da robotpen jumys isteı alar edi. Óıtkeni baǵasy sheteldik balamasynan áldeqaıda arzan bolady. Tek aýtızm ereksheligi bar balalarǵa ǵana emes, qalypty balalarǵa arnap ta algorıtm jazýǵa bolady. Bul ortalyqtardyń jumysyn jeńildetip, eńbek ónimdiligin arttyrady, - deıdi ol.
Jobaǵa Úkimettiń de nazary aýyp otyr. Biraq...
- Premer-mınıstr jobamyzdy kórgende Densaýlyq saqtaý mınıstrligine bizdiń tájirıbemizdi búkil respýblıkaǵa masshtabtaýdy tapsyrǵan. Ázirge memorgan oǵan qarjy taba almaı jatqan sııaqty.
Qazaqstan boıynsha aýtızm ereksheligi bar balalardy ońaltýmen aınalysatyn 57 ortalyq jumys isteıdi. Biraq bul - resmı málimet emes, ózimiz 2GIS, Google karta arqyly sanap shyqtyq. Sonyń jeteýinde ǵana robotpen oqytý ádistemesi qoldanylady.
Ózbekstannan, Ázerbaıjannan habarlasyp jatqandar bar. Naqty usynyspen kelse baǵdarlamasyn basqa tilderge aýdaryp shyǵý sonshalyq qıyn sharýa emes, - deıdi joba avtory.
Ázirge bul - zertteý jobasy ǵana bolyp esepteledi. Degenmen 300 balany qamtıtyn 7 ortalyqta sátti jumys istep tur. Al jappaı taralý úshin qarapaıym qazaqstandyqtar da satyp alatyndaı, baǵasy qolaıly kommertsııalyq jobaǵa aınalý kerek. Nazarbaev ýnıversıtettiń ǵylymı jobalardy kommertsııalandyrý qory kommertsııalyq deńgeıge shyǵaratyn aqsha izdep jatqan kórinedi.
- Qazaqstanda avtorlyq quqyǵymyzdy rásimdegenbiz. Endi amerıkalyq jáne eýropalyq patent alsaq dep otyrmyn. Nazarbaev ýnıversıtetiniń kommertsııalandyrý qory patentteý máselesinde kómektesip jatyr. Óıtkeni shetelde patent tirkeý úshin sondaǵy zańgerlerdi jaldaý kerek, - deıdi Anar Sandyǵulova.