«Qazaq tili» qoǵamy Keńes úkimetiniń qylyshynan qan tamyp turǵan kezinde quryldy - Ómirzaq Aıtbaıuly
Osy kүnge oraı қoғamnyң prezıdenti, akademık Өmirzaқ Aıtbaıұlynyң sұhbatyn nazarlaryңyzғa ұsynamyz.
- Bıyl «Til týraly» Zaңnyң қabyldanғanyna jıyrma jyldyң jүzi bolypty. Sondaı-aқ өziңiz basқaratyn қoғam da osy jas tabaldyryғyn attaıdy. Өtkenge oralyp, қabyldaný men құrylýғa bir kөz tastap өtsek?
- 80-shi jyldardyң soңynda bүkil қazaқtyң zııaly қaýymy, ғalymdar, қolyna қalam ұstaғan saýatty қazaқtyң barlyғy da өziniң ana tilin құrtyp ala jazdap baryp esin jıғandaı boldy. Bұl týraly kөp aıtylyp, kөp jazyldy. Sodan baryp қazaқ tilin eger memlekettik til jasamasaқ, onda mүlde aıyrylyp қalýymyz mүmkin dep sheshti. Sol memlekettik til үshin neshe alýan kүrester өtti. Sonaý 1986 jyly bizdiң jastarymyz eldi dүr silkindirdi. Jastar tәýelsizdiktiң alғashқy taң shapaғyn atyrғandaı boldy. Қazaқtyң tilin, mәdenıetin, dinin қaýzap kөtergen alash ardagerleri bolatyn. Olar mәselen 20-30 jyldary barlyқ mәseleni kөterip keldi. Sodan keıingi dүmpý - қazaқ tilin sekseninshi jyldardyң soңynda memlekettik til jasaýdyң jolyndaғy jүrgen kүres. Onyң basy-қasynda Әbdýalı Haıdar, Rahmanқұl Berdibaı, Shona Smahanұly, Tұrsynbek Kәkish sııaқty aғalarymyz jүrdi. Mәselen, Ғylym akademııasynda қazaқ zııalylarynyң basyn қosқan birneshe dүrkin basқosýlar өtip, keleli mәselelerdi ortaғa jıi salyp otyrdy.
Әli esimde, 1988 jyly Ғylym akademııasynyң Til bilimi ınstıtýtynyң dırektory bolyp isteıtin akademık Әbdýalı Týғanbaıұly Haıdar eki-үsh ret jastardy jınap alyp, қazirgi қazaқ tiliniң jaғdaıy jәne onyң bolashaғyna қatysty mәjilis құrdy. Tildi mүlde joıyp, құrtyp almas үshin onyң tek ғylymı problemalaryn zerttep, sonymen shektelip ғana қoımaı, tildiң el үshin, halyқ үshin, ұlt үshin eң maңyzdy қyzmetin saқtap қalý maқsatynda barlyқ salada memleket te өz mindetin atқarý kerek. Ұlttyң damýynyң barlyқ salasynda қyzmet etetin tildiң tek otbasy deңgeıinde shektelip қalýy ony құrdymғa әkeledi. Қazaқ tili үlken өmir sahnasyna shyқpaı, tұmshalanyp қalyp otyr. Mine, osyny tolғaı otyryp, onyң tөңiregindegi problemalardy қaýzap, halyқtyң, eldiң esine salyp otyratyn bұқaralyқ ұıym retinde ol «Қazaқ tili» қoғamyn құrsaқ» dep ұsynys jasady. Keңes үkimetiniң jұmsa - jұdyryғynda, ashsa - alaқanynda tұrғan el bola otyryp, «Қazaқ tili» қoғamyn құrý degen bir өte tosyn, қısynsyz dүnıe sııaқty kөrindi. Bұғan қazaқtyң үlken ғalymdary da tosyrқaı қarady. 1986 jylғy dүmpýden keıin be, tilge baılanysty taýқymetti kөrip kele jatқan jastar biraýyzdan қoldady. Sөıtip «Қazaқ tili» қoғamyn құrý mәselesi sheshildi. Ol kezde Ortalyқ Komıtettiң basshylyғyna kelgen Kolbın deıtin birinshi hatshy tilge baılanysty neshe tүrli құıtyrқy saıasattardy қoldanyp jatty. Biraқ memlekettik til, ұlttyқ mүddeniң basty mәselelerinen taıқyp jүrdi. Mine osyndaı tұsta қazaқ zııalylary gazetterge jazyp, radıo, telearnalardan sөılep, «memlekettik tildi өrkendetpesek, bizdiң қazaқ tiliniң de құny kөk tıyn», degen әңgimelerdi қozғap, aқyry «Til zaңy» mәselesi kөterildi. Til zaңyn қabyldar aldynda bұl mәseleni sheshe almaı, Kolbınniң basy dal boldy. 26 adamnan tұratyn komıssııa құrdy. Bir joly sol komısııany shaқyryp alyp: «Al ne isteımiz? Қaı tildi memlekettik til jasaımyz?» - degende, eldiң kөbiniң kөkeıinde tұrsa da, aıtýғa batyly barmaı, myқty degen adamdardyң barlyғy keshegi 37-jyldardyң yzғarynan seskenip tұrғanda, «Қazaқstanda memlekettik til - tek ғana қazaқ tili bolýy kerek», degendi birinshi bolyp aıtқan sol Әbdýalı Haıdar bolatyn. Sodan keıin bұl mәsele Joғarғy keңeste қaraldy. Sol keңeste bizdiң ұlttyқ sana-sezimi joғary adamdar jүrdi ғoı. Mұhtar Shahanov, Өzbekәli Jәnibekov syndy ұlttyқ mүddeni joғary қoıatyn azamattar memlekettik tili қazaқ tili bolýy kerektigin jaқtady. Biraқ sұmdyқ talas boldy.
Bұl kүrdeli mәsele sheshiler kezde Elbasymyz Nұrsұltan Nazarbaevtyң bir aýyz sөzi қatty әser etti jұrtқa. Ol kezde depýtattardyң kөpshiliginiң olқymaly-tolқymaly bolyp tұrғan kezi edi. Degenmen 1989 jyldyң 22-қyrkүıeginde «Til týraly» zaң қabyldandy, sodan bir aıdan keıin, ıaғnı 22-қazanda Halyқarlyқ «Қazaқ tili» қoғamy құryldy. Sol Zaңda da kөp kemshilikter bar. Қazaқtardyң sany 40 paıyz shamasyndaғy ғana kez ol. Sondaı jaғdaıda «Til týraly» zaңdy қabyldatý bizdiң halқymyzdyң ұly erligi dep esepteımin. Әrıne, keıin esimizdi jınap қaraı bastaғan kezde қanshama kemshilikter ketkenin baıқadyқ. Tipti endi baptarynyң kөbi қazaқ tili, orys tili dep қabattasady da otyrady. Orys tilin aıtpasa, қazaқ tiliniң tynysy mүlde tarylatyn sııaқty. Al shynynda kerisinshe bolatyn. Sondyқtan da jaңa eki redaktsııasymen үsh ret қabyldandy ғoı zaң. Sonda da kemshilikterden aryla almaı otyrmyz. Biraқ jұrttyң bәrin alaңdatyp jүrgen mәsele Konstıtýtsııaғa kirdi. Onda «Memlekettik til - қazaқ tili» dep berilgennen keıin ғana jұrt eki oıly pikirinen aryldy. Biraқ «orys tili barlyқ resmı mekemelerde қazaқ tilimen teң қoldanylady» degen sөılem bar. Mұny jұrt resmı til dep өzderinshe jobalap aldy. Resmı til degenniң etımologııasyna үңilsek, memlekettik til men resmı til degen ekeýi bir sөz. Mine osylaı alyp-қashyp jүrip, kөp adam қate tүsinip jүr. Orys tili memleketik mekemelerde memlekettik tilmen қatar teң қoldanylady degendi bildiredi. Ony endi dұrys tүsinýdiң ornyna alyp-қashyp, keıde қazaқ tiliniң kүni bitti dep oılaıdy. Memlekettik til - orys tili emes, memlekettik til - қazaқ tili. Al orys tili қatynas құraly retinde resmı mekemelerde teң қoldanylatyn til. Sondaı-aқ Konstıtýtsııa ondaғan jyldarғa biraқ қabyldanatyn құjat қoı. Shamasy osy Konstıtýtsııamyzғa eptep-eptep өzgertý engizetin ýaқyt keletin bolý kerek. Mine, sol kezde memlekettik tildiң қasynda orys tilin қabattastyrmaý kerektiginiң қajettigi aıtylatyny kүmәnsiz.
- Halyқaralyқ «Қazaқ tili» қoғamynyң basty mindeti - Қazaқ SSR-niң 1989 jyly 22-қyrkүıekte қabyldanғan «Til týraly» zaңy negizinde 2001-2010 jyldarғa arnalғan tilderdi damytýdyң jүzege asýyn, қazaқ tiliniң өmirdiң barlyқ salasyna tolyқ enýine arnalғan is-әreketterdiң jүzege asýy қalaı jүrip jatyr?
- «20 jyl ishinde biz nendeı maқsatқa қol jetkizdik?» -degen saýaldan bastaıtyn bolsam, aýyzdy құr shөppen sүrtýdiң қajeti joқ. Jalpy bұl kezeңdi қazaқ halқynyң өzin-өzi taný, joғyn joқtaý jәne ony tүgendeý, ұlttyқ sanasyn jaңғyrtý, ana tilin tүletý, ұlttyң rýhyn asқaқtatý kezeңi desek, artyқ aıtқandyқ emes. 1990 jylғy naýryzdyң 22-inde respýblıkalyқ «Ana tili» gazeti shyғyp, sodan bergi aralyқta ol respýblıkamyzdaғy taralý mөlsheri kөp bedeldi basylymdardyң қataryna shyқty. «Ana tili» gazetiniң negizgi nysany - til mәselesi dep tanyp, bұl baғytta eleýli dүnıeler jarııalaýdan tynbaı keledi. Sondaı-aқ қoғamdyқ sanany oıatýda da birқatar jұmystar atқaryldy. Mәselen, bir kezderi құrylғan saıası ұıymdar men tүrli ұjymdardyң baғdarlamalarynda memlekettik til jөninde birde-bir sөz aıtylmaıtyn. Қazirgi kezde olar da memlekettik tilge bet bұryp, өzderiniң құjattarynda bұl maңyzdy mәsele jөninde құrastyryp, өzderiniң ұstanymdaryn jetkize bastady. Til týraly tanym-bilimimizdiң birjaқtylaý, taıazdaý bolyp shyғýyna өz әserin tıgizbeı қoıғan joқ. Osyndaı jaıttardy eskere otyryp, «Til taғylymy» atty halyқtyқ ýnıversıtet ashtyқ. «Til taғylymynda» osy ýaқytқa deıin 20-ғa jýyқ dәris өtti. Ýnıversıtet sabaғynda tanymal ғalymdar, jazýshylar, jýrnalıster қatysyp, қazaқ tili tөңiregindegi keleli mәselelerdi sheshýdiң joldaryn izdestirdi. Sondaı-aқ қoғam ұlttyқ mүde men memlekettik til mәselesine baılanysty memlekettik organdarmen jәne tүrli қoғamdyқ ұıymdarmen birlesip jұmys istep keledi. Қoғamnyң tynbaı eңbektenýiniң arқasynda mynadaı nәtıjelerge қol jetkizildi. Mәselen, Қazaқstan Respýblıkasynyң «Til týraly» zaңynyң 2001-2010 jyldarғa arnalғan memlekettik baғdarlamasynyң әzirlenip қabyldanýyna, til mәselesimen tikeleı aınalysatyn resmı mekeme - Til komıtetiniң құrylýyna, memlekettik қyzmetke қyzmetkerler қabyldaғanda testke memlekettik tilge jәne til týraly zaңғa қatysty sұraқtardyң engizilýine, Elbasynyң 2006 jylғy jarlyғymen bekitilgen oblystar men Almaty jәne Astana қalalarynda is қaғazdaryn memlekettik tilge kezeң-kezeңmen kөshirý týraly kestesiniң jasalýyna, bұrynғy jabylyp қalғan қazaқ mektepteriniң қaıta ashylyp, olardyң sanynyң edәýir arta tүsýine қol jetkizildi. Sonymen birge Үkimet janynan Premer-Mınıstrdiң өzi tөraғalyқ etetin memlekettik til mәselesi jөninde arnaıy komıssııa құrylғanyn өzderiңiz jaқsy bilesizder. Ol komıssııa jұmysyna tұraқty tүrde Halyқaralyқ «Қazaқ tili» қoғamynyң ұstanymy ashyқ bildirilip otyrady. Sol sekildi 2007 jylғy aқpan aıynda Үkimet tarapynan mınıstrler men әkimdikterge, Үkimet keңsesine beretin aқparattaryn aldaғy ýaқytta қos tilde, orys jәne memlekettik tilde berý týraly nұsқaýynyң orynsyzdyғyn dәleldep, bұғan tosқaýyl қoıa aldyқ.
Degenmen atқarylmaғan ister de barshylyқ. 20 jyl өtkenine қaramastan, қazaқ tiliniң қoғam өmiriniң bar salasynda keңinen қoldanylýyna, kөp jaғdaıda basymdyққa ıe bolýyna қol jetkize almaı kelemiz. Eң aıaғy elimizde tek ғana қazaқ tilinde habar taratatyn bir telearna asha almaı otyrmyz. Memlekettik til týraly zaң, ıaғnı tek қana memlekettik tildiң mүddesin қorғaıtyn normatıvtik-құқyқtyқ құjattar қabyldaı almaı kelemiz. Orys tildi қazaқtar men elimizde mekendep jatқan keıbir өzge ұlt өkilderin soңymyzdan erte almadyқ. Қazaқtyң mүddesin, oıy men pikirin orys tildi қaýymғa jetkizetin jәne tabandy bildiretin orys tilinde shyғatyn basylymdar ashý kerek edi. Bұl da әli қolғa alynbady. Aқparattyқ keңistigimizdiң 80 paıyzynan astamyn Reseı ıeligine berip қoıdyқ. Osy қýysty қazaқ tilindegi aқparattyқ өnimdermen tolyқtyrýda қaýқarsyzdyқ tanytyp kelemiz. Jer-sý, eldi meken, kөshe, kәsiporyn ataýlarynyң қazaқ tiliniң erejesine saı jazylmaı, tүrlishe bұrmalanýyna әli kүnge jol berip kelemiz. Osy sııaқty sheshimin tappaғan mәseleler kөp.
- Elimizde 1283 balabaқshanyң 395-i ғana қazaқ tildi eken. Mәselen, Semeı қalasynda қazaқ tilindegi balabaқsha byltyr tұңғysh ret ashyldy. Bұl mәsele sheshimin taýyp jatyr ma?
- Bұl mәsele de bizdiң nazarymyzda. Bizdiң Halyқaralyқ «Қazaқ tili» қoғamy sonaý құrylғan zamanynan bermen қaraı bұқaralyқ ұıym bolyp keledi. Қoғam respýblıkanyң barlyқ oblystaryn қamtydy, barlyқ oblys ortalyқtarynda oblystyқ ұıymdar jұmys istedi, қalada da týra solaı. Barlyқ aýdandar, jalpy 250 aýdan bar edi, barlyғynda da aýdandyқ ұıymdar құryldy. Sodan keıin myңdaғan bastaýysh ұıymdar құryldy. Sondaı-aқ iri-iri oқý oryndarynda, memlekettik mekemelerdegi azamattardyң is-әreketteriniң nәtıjesinde қaı jerde қansha balabaқsha bar, қaı jerde joқ, қaı jerden ashý kerek, қansha mektep jabyldy, қaı jerden қansha mektep ashý kerek degen әleýmettik mәselelerdi bir jyl kөleminde zerttep, esep berdik, joғarғy jaққa hat jazdyқ. Әli kүnge deıin isimiz solaı jalғasýda.
Naryққa yңғaılanýdyң қyr-syryn «Қazaқ tili» қoғamy da үırene bastady. Қoғamdyқ ұıymdar 90-shy jyldardyң basynan bastap өzin-өzi қarjylandyryp keledi. Osyғan baılanysty bұrynғyғa қaraғanda jұmysymyzdyң қarқyny edәýir bәseңdep қaldy. Onyң artynan jekeshelendirý degen nәrse shyқty. Jekeshelendirýde қoly ұzyn, қaltasy қalyң, ıkemi kүshti adamdar kөptegen balabaқshalardy, tipti keıbir mektepterdi ıelenip aldy. Bұl da zamannyң қısynsyz tirlikteriniң biri. Kөptegen bilim berý oryndary, mektepter men balabaқshalar jekeshelendirýdiң құrbanyna aınalyp ketti. Endi ony eshkim ala almaıdy. Keıbir sanalylary қaıtaryp berip jatyr. Keıbiri basқasha paıdalanyp, siңirip ketkenderi bar. Soғan қaramastan, balabaқsha, mektep kerek. Elbasynyң bұl kemshiliktiң ornyn toltyrý esebinde «100 mektep, 100 aýrýhana» әleýmettik baғdarlamasy jүzege asyp jatyr. Қazir elimizdiң tүkpir-tүkpirinde қazaқ mektepteriniң sany artyp keledi. Onyң bәrin biz қadaғalap otyrmyz. Barlyғynda қoғamnyң үlesi bar dep esepteımin.
- Қoғamdyқ «Til ınspektsııasy», «Til polıtsııasyn» құrý týraly mәselege ғalym, maman retinde kөzқarasyңyz қandaı?
- Memlekettik til degen ne? Ol - қazaқ tili. Қazaқ tili - bұl ұltymyzdyң ana tili. Eshýaқytta, eshқashan өziniң tilin, eshbir halyқ, әsirese қazaқ өziniң týғan tilin san tүrli saққa jүgirtip, әrtүrli saýdaғa salyp zaң shyғarýdyң өzi әbestik. Mұndaı zaңnyң өzin shyғarýdyң қajeti joқ. Өz tili arқyly өzin tәrbıeleıdi, tilin tәrbıeleý arқyly өzin tәrbıeleıdi. Tildiң mүddesin neshe tүrli polıtseımen, prokýrormen, bұıryқ-jarlyқpen sheshemin deý aқylғa syımaıdy. Batysta, Қytaıda «Til ınspektsııasy», «Til polıtsııasy» bar deıdi. Ol tilge jәne қoғamdyқ ұıymdarғa kөmektesý үshin ғana құrylý kerek. Shet elde bylaı eken, қoldarynda zaң bar. Memlekettik tildi bұzyp sөılediң ba, aıyppұl salynady. Salynғan aıyppұl memlekettiң esebine ketedi. Osyndaı negizde jasalatyn bolsa, onda bұқaralyқ ұıymdar men қoғamdyқ ұıymdarda қanshama adamdar bos jүr. Aқsha joқ, қarajat joқ. Mұndaı ınspektsııalar osyndaı қoғamdyқ negizde jұmys isteıtin bolsa men tүsiner edim. Al tildiң mәselesin polıtseılermen, ınspektsııalarmen jөndeý degen meniң onsha kөңilime қonbaıdy. Halyқtyң өzi jөndeıdi, tek қana қadaғalap otyrý kerek.
-Әңgimeңizge rahmet!
