Qazaq­stannyń qazirgi zaman tarıhy búkil adamzattyń damýyndaǵy jańa belespen sáıkes kelip otyr - M. Tájın

ASTANA. 6 maýsym. QazAqparat - Prezıdent Nursultan Nazarbaev tarıhı qujat - «Qazaqstan-2050» Strategııasy - qalyptasqan memlekettiń jańa saıası baǵyty» atty Joldaýynda: «Biz ulttyń tarıhı sanasyn qalyptastyrý jumysyn jalǵastyrýymyz kerek»», - degen bolatyn.

Sol sóz aıtylǵaly bergi jarty jyldaı ǵana ýaqyttyń ózin­de elimizde ult rýhyn asqaqtatatyn iri is-shara oılas­tyry­lyp, ol naqty nátıjege de ulasty.

Keshe Memlekettik hatshy Marat Tá­jın­niń Qazaqstan Respýblıkasynyń ulttyq tarıhyn zerdeleý jónindegi vedomstvoaralyq jumys tobynyń keńeıtilgen otyrysynda jasaǵan baıan­damasynda: «Naǵyz ulttyq qadir-qasıet naǵyz ulttyq tarıhtan bas­talady», - degen sóz aıtylǵanda Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti aýdıtorııasyna jınalǵan jurtshylyq razylyqpen qol soqty. Olaı bolatyn jóni de bar, dep jazady «Egemen Qazaqstan» gazeti búgingi sanynda (Suńǵat Álipbaı, Asqar Turapbaıuly).

Elbasymyz Nursultan Nazar­baev­tyń: «Tarıh - kim-kimnen de joǵary uǵym», degen oıy keshe Memlekettik hat­shynyń baıandamasynda barynsha taratylyp aıtyldy.

Otyrysqa Prezıdent Ákimshi­liginiń, mınıstrlikterdiń jaýapty qyz­metkerleri, oblystar, Astana jáne Almaty qalalary ákimderiniń orynbasarlary, belgili tarıhshylar, jazýshylar, tarıh fakýltetteriniń dekandary, buqaralyq aqparat qural­darynyń basshylary qatysty.

«Búgingi Qazaqstan - qalyptasqan memleket. Biz memleket qurýdyń jańa belesine shyqtyq. Memleket basshysy usynǵan «Qa­zaqstan-2050» Strategııasy qo­ǵam damýynyń jańa belesindegi bas­ty suraqtarǵa, atap aıtqanda, biz qaı­da baramyz jáne 2050 jyly qaı­da bolǵymyz keledi degen suraq­tar­ǵa jaýap beredi», - degen Marat Mu­ham­betqazyuly, másele el bolashaǵynyń dúnıetanymdyq jańa modelin jobalaý, basty qundylyqtar men baǵ­darlardy aıqyndaý týraly bolyp otyr­ǵanyna nazar aýdardy.

Memleket basshysy «Búkil­qa­zaq­standyq biregeılik bizdiń halqy­myzdyń tarıhı sanasynyń ózegine aınalýǵa tıis» dep basa kórsetip otyr. Máseleniń bulaısha qoıylysy bizdiń nazarymyzdy ulttyq tarıhty zertteý máselelerine obektıvti túrde shoǵyrlandyrady.

Baıandamada ǵylymnyń róli ózgergeni qadap kórsetildi. Tarıh ǵylymyna fenomenologııa men germenevtıka ádisteriniń enýi tarıhı zertteýlerdiń sıpatynyń ózin edáýir ózgertip jiberdi. Endigi jerde tarıhshy faktilerdi tizbelep, sýrettep otyrýshy, oqıǵalardy tek «tirkeý­shi» emes. Endigi jerde tarıhshy «paıym­daý­shyǵa» - zertteletin ýaqyttyń ishki maǵynasyna oı jiberetin ǵalym­ǵa, faktilerdi jaı zerttep qana qoı­maıtyn, naqty qoǵamnyń qundy­lyq­taryn, jón-josyqtaryn, moralin «tú­­sinýge» qol jetkizetin ǵalymǵa aınalýǵa tıis.

«Bizdiń tarıhnamamyz óziniń ádis­temelik jáne tildik quralyn qatty ózgertýge tıis. Qazaqstannyń tarıh ǵylymynyń aldynda naqty synaq tur, ol synaqtyń jaýabyn tabýǵa ábden-aq bolady», - degen Memlekettik hatshy ulttyq tarıh máselelerimen talaıdan jáne naqtyly aınalysyp júrgen Memleket basshysy Nursul­­tan Ábishuly Nazarbaevtyń «Tarıh tol­qynyndaǵy halyq» degen atpen tarıhı zertteýlerdiń arnaýly baǵ­dar­lama­syn jasaýdy usynǵanyn jetkizdi.

Bul baǵdarlamanyń negizgi maq­saty retinde Qazaqstannyń tarıh ǵylymynyń aldyńǵy qatarly ádis­­nama men ádisteme arqaýynda sapa­lyq sekiristi júzege asyrýyna jaǵ­daı jasaýdy; qazaqtardyń ulttyq ta­rıhynyń kókjıegin keńeıtý, ult­tyń jańa tarıhı dúnıetanymyn qa­lyp­tastyrýdy; Qazaqstannyń jańa tarı­hynyń jıyrma jylynyń mánin paıymdaýdy aıtýǵa bolady.

Tarıhqa arqa súıemese bolashaq buldyr. Planetada mán-maǵyna men qundylyqtardyń myltyqsyz maıdany kún saıyn júrip jatqan qazirgi kúnde ta­rıhı jadyny saqtap qalý - jalpy óziń­di óziń saqtap qalýdyń jalǵyz joly.

Ult­tyq tarıhqa strategııalyq turǵy­­daǵy óziniń kózqarasyn Memleket bas­shysy 1999 jyly shyqqan «Tarıh tolqynynda» kitabynda baıan etip berdi. 2003 jyly, Qazaqstan halqyna Joldaýynda Prezıdent N.Á.Nazarbaev buryn-sońdy bolyp kórmegen «Mádenı mura» baǵdarlamasyn bastaıtynyn jarııalady. Baǵdarlama júzege asyrylǵan jeti jylda - 2004-2011 jyldar aralyǵynda Qa­zaq­stannyń tarıhy, arheologııasy men etnografııasy boıynsha 26 ar­naýly zertteý júrgizildi. Degenmen, munyń bári - tarıhı jady men tarıhı ádilettilikti qalpyna keltirý jolyndaǵy aýqymdy jumystyń basy ǵana.

Qazaqstannyń qazirgi aýmaǵy negizinen qazaq etnosyn qalyptastyrǵan taıpalardyń taralý aýmaǵyna sáıkes keledi. Ol taıpalardyń XV ǵasyrda aıaq astynan qalyptasa qalmaǵany aıdan anyq. Qazaq etnosynyń qalyptasýy talaı myńjyldyqtarǵa sozylǵan úderis, ókinishke oraı, ol jetkilikti deńgeıde zerttelmegen. Ǵalymdarymyz áli kúnge deıin kóne túrkilik Deshti Qypshaq dalasyndaǵy ertedegi memlekettik qurylymdardyń qurylýy men ydyraýy, túrki-qypshaq jurtynyń taralý aımaǵy, Eýrazııa toponomıkasynyń tarıhy sııaqty taǵy basqa da asa kúrdeli ári aýqymdy taqyryptardy jańa ádisnamalyq turǵydan qarastyrǵan joq.

«Tarıh tolqynynda» eńbeginde Memleket basshysynyń jazǵanyndaı, «Bizdiń arǵy ata-babalarymyz Qıyr Shyǵystan Batys Eýropaǵa deıingi, Sibirden Úndistanǵa deıingi aýmaqty alyp jatqan memleketterdiń damýynda eki myń jyl boıy eleýli ról atqaryp keldi. Orasan zor keń-baıtaq aýmaqta qonys aýdarýmen bolǵan kóshpeliler Eýrazııanyń etnostyq jáne memlekettik bet-beınesin bir emes, birneshe ret ózgertti».

Bul qurylymdardyń qazirgi Qa­zaq­stan men Ortalyq Azııa aýmaǵynda turyp jatqan jalpy (arǵy túrkilik) antropologııalyq tıp pen arǵy túrkilik tildik topty qalyptastyrýdaǵy róli qandaı?

Olardyń Qytaı, Rım, Kýshan ım­pe­rııalarymen, Parfııamen jáne bas­qalarmen ózara qatynasynyń (saıa­sı, ekonomıkalyq jáne mádenı baı­la­nystarynyń) júıesi qandaı bolǵan?

Uly Jibek jolynyń, ásirese onyń bizdiń el aýmaǵy arqyly ótetin bóliginiń - Dala jolynyń dıplomatııalyq jáne saýda-ekonomıkalyq róli qandaı edi? Ol jol mádenıetterdiń ózara ki­rigýi men birin biri baıytýyna, Or­ta­lyq Azııa men Eýrazııanyń basqa da memleketteriniń, ásirese Shyǵys el­deriniń mádenı-órkenıettik qarym-qatynasyna qalaısha septesken?

Marat Tájın tarıhshylar aldyna qoı­ǵan bul máselelerdiń árqaısysy jeke-jeke, sala-sala zertteýlerdi talap etetini talassyz.

Ókinishke oraı, qazirgi tarıhnamada eýropatsentrızmniń yqpalymen bir-birimen kereǵar kúshter - kóshpeliler («varvarlar») men otyryqshy halyqtar («órkenıettiler») kúresýmen ótken degen túsinik basym. Alaıda, ýaqyt óte kele zertteýshiler mundaı túsiniktiń durystyǵyna barǵan saıyn kóbirek kúdik keltire bastaýda.

Túrki-slavıan ózara baıla­nys­tarynyń tarıhy tek qana soǵystardan, áskerı jeńister men jeńilisterden turmaıdy. Bul eń aldymen sanqyrly saýda, saıası, áskerı, mádenı ózara baı­la­nystardyń tarıhy ekendigi esten shyǵaryla beredi.

«Qazaqtar Eýrazııanyń eń baıyrǵy avtohtondy halyqtarynyń biri ekeni sózsiz. Sonymen birge, Qazaqstannyń tarıhy osy jerdi keıinirek mekendegen, birqatary erkinen tys qonystanǵan basqa etnostyq toptardyń da ta­rı­hy. Elimizdiń kópetnosty sıpatyn qalyptastyrýda bul úderisterdi biz obektıvti túrde zerdeleýimiz qajet. Qazaqstannyń tarıhy - bizdiń ortaq tarıhymyz», - dep atap aıtty Memlekettik hatshy.

Baıandamada Qazaqstannyń jıyr­ma­synshy ǵasyrdaǵy tarıhy kóp jaǵ­daılarda ulttyq pen totalıtarlyq qaqtyǵysynyń tarıhy ekendigi qadap kórsetildi. Ótken dáýrendi dáripteýdiń qajeti joq. Baıaǵy bir tártipti ańsaı bermeı, jıyrmasynshy ǵasyrdaǵy qıynshylyqqa toly tarıh týraly ashyq aıtý kerek. Sol tártiptiń tusynda mıllıondaǵan ata-babalarymyzdyń qalaı ómir súrgenin biz jaqsy bilemiz.

Qazaqstannyń qazirgi zaman tarıhy - tarıh ǵylymynda salystyrmaly túrde alǵanda jańa baǵyt.

Bir jaǵynan qaraǵanda, ol táýel­sizdikke qol jetkizý jáne jańa memleket qurý tarıhy bolyp tabylady. Son­dyqtan da jańa tarıhtyń bastalar tusy - keńestik júıeniń ydyraýy jáne soǵan baılanysty eleýli geosaıası daǵdarys kezeńi.

Ekinshi jaǵynan qaraǵanda, Qazaq­stannyń qazirgi zaman tarıhy búkil adamzattyń damýyndaǵy jańa belespen sáıkes kelip otyr. Bizdiń kóz al­dymyzda qaǵıdatty túrde jańa álemdik tártip qalyptasyp jatyr. Osylaı degen Marat Muhambetqazyuly taıaý bolashaqtaǵy tarıhshylar jumysynyń basymdyqtaryn qolmen qoıǵandaı aıqyndap ta berdi.

Jańa tarıh máseleleri boıynsha zertteýlerdiń taqyryptyq aıasyn keńeıtý kerek. Olardyń arasynda bizdiń memleketimiz ben qoǵamymyzdyń ótpeli kezeńiniń kózge túser ereksheligi retindegi úsh eselengen tranzıt; memlekettik menedjment pen strategııalyq basqarý júıesi; memlekettik qurylystyń júrip ótken ár belesindegi áleýmettik-saıası úderister; qoǵamnyń jańa áleýmettik qurylymy; jahandanýdyń ulttyq mádenıetke yqpaly jáne basqa da kókeıkesti taqyryptardy bóle aıtýǵa bolady.

Memlekettik qurylystyń ózimizdiń, qazaqstandyq modeli, Memleket basshy­sy tulǵasynyń ulttyq tarıhtyń jańa belesindegi róli ǵylymı turǵydan baısaldy paıymdaýdy qajet etedi.

M.Tájın buǵan deıin ulttyq tarıhta sheshilmeı kelgen aýqymy jaǵynan asa úlken mindetter retinde mynalardy atady.

Birinshiden, jınaqtalǵan tarıhı faktiler men kýágerlikter, materıaldyq mádenıettiń jádigerlikteri, nyshandyq máni bar pishinder men ádet-ǵuryptardy zertteý, fılologııa men lıngvıstıkanyń málimetteri, tarıhı geografııa men demografııa, tarıhı zertteýdiń jańa tásilderi, pánaralyq kózqarastar bizge qazaqtardyń etnogenezi buǵan deıin tarıh ǵylymy dáıim paıymdap kelgen kezden anaǵurlym erte qalyptasqan dep boljam jasaýǵa múmkindik beredi. Etnos kókjıegin bizdiń dáýirimizdiń birinshi myńjyldyǵyna deıin keńeıtý jáne ony ǵylymı turǵydan ornyqtyrý búkil ulttyq tarıhqa jańasha qaraýǵa, bizdiń halqymyzdyń planetanyń osy alyp óńirindegi alatyn naqty orny týraly túsinigimizdi ózgertýge múmkindik beredi. Munyń ózi ulttyq sáıkestiktiń mańyzdy faktoryna aınalyp, ulttyq sana-sezimimizdi qa­ǵı­datty túrde ózgertedi. Ekinshiden, biz ózimizdiń qazirgi tarıhymyzdyń bas­ty mán-maǵynasyn júıeli, ǵylymı negizde túsinip alýǵa tıispiz. Táýelsiz egemen memlekettiń ómirinde úshinshi onjyldyq bastaldy. Osy jyldar ishinde rasynda da ǵasyrlarǵa teń joldan óttik. Oıymyzdy jınaqtaıtyn kez jetti. Qazaqstannyń ótpeli kezeńi­niń ereksheligi nede edi, qalyp­tasqan memleket degenimiz ne, naqty táýelsizdiktiń negizgi belesteri qandaı, qandaı qaýip-qaterlerden óttik, qoǵamnyń ekonomıkalyq, saıası jáne mádenı júıesi qalaı quryldy? Osy suraqtardyń bárine dáıekti ári anyq jaýap berý - tarıhshylardyń kásibı qoǵamdastyǵynyń mindeti.

Qazaqstandyq memlekettik basqarý modeliniń mańyzdy negiz qalaýshysy - Kóshbasshynyń rólin aıryqsha atap kórsetkim keledi. Bul jerde Qazaqstan basshysy qyzmetiniń birqatar qyr­laryna ǵylymı turǵyda taldaý jasaý qajet etiledi, - dedi Memlekettik hatshy.

Birinshiden, 20 jyldan astam ýaqytta biz strategııalyq paıymymyz týraly ashyq aıta alamyz. Osy jyldar ishinde biz álemniń túrli óńirlerinde meteor tárizdi jylt ete qalǵan kóptegen jarqyn saıasatkerlerdi kórdik. Alaıda, eldiń damý strategııasyn ondaǵan jyldarǵa aldyn-ala aıqyndap jáne oǵan boljam jasap qana qoımaı, sol jospardy iske asyra bilý - bul strategııalyq paıymdaı alatyn saıasatkerge tán qasıet. Buǵan qosa, Kóshbasshy ózimen barlyq jaǵdaıda kelise bermeıtinin uǵyna otyryp, onyń tabysty bolashaǵyna degen jaýapkershilik júgin ózine artyp, keı jaǵdaılarda qoǵamdyq pikirge qarsy júre alatyn kúsh-jigeri jetkilikti bolýy tıis.

Ekinshiden, aıqyndylyq. Kóshbas­shylardyń barlyǵy derlik mundaı qasıetke ıe emes. Olardyń kópshiligi ony saılaýaldy naýqan kezinde beriletin jalań ýádelermen shatastyrady. Bizdiń Elbasy eshqashan áleýmettik qııal-ǵajaıyptardy ýáde etken emes, al ýáde bergen jaǵdaıda dál esepteı biledi jáne ony árdaıym iske asyrady.

Úshinshiden, basqarýdyń ınno­va­tsııalyq stıli. Kómirsýtegine baı kóp­tegen elder munaı qaınarynyń aına­lasynda daǵdaryp qaldy. Qazaq­stan Prezıdenti kúsh-jigerdi ınno­va­tsııalyq damýǵa, tehnologııalyq úde­riske baǵyttap keledi. Eldiń básekege qabilettiligi tek qana jedel tehnologııalyq damýynda.

Tórtinshiden, ıntellektýaldyq aýqym. AÓSShK-ten Álemdik dinder forýmyna deıingi, EQYU sammıtinen EKSPO-2017-ge deıingi, elordany kóshirýden «2030» jáne «2050» strategııalaryna deıingi ishki jáne syrtqy sıpattaǵy barlyq iri jobalardyń negizinde naq Elbasynyń ıntellektýaldyq kúsh-qýaty jatyr. Al osy jobalardyń árqaısysy qazirgi zamanǵy kez kelgen iri saıasatkerdi qurmetke bóleı alar edi.

Barlyq osy derekter, ıdeıalar, oqıǵalar júıeli ári obektıvti baǵaǵa ıe bolýy tıis. Biraq bul ádettegi kezekti baıandaýdy emes, baıypty ǵylymı taldaýdy qajet etedi. Meniń oıymsha, bul bizdiń tarıhshylarymyzdyń aldyn­da turǵan mindettiń mańyzdy bóligi, - dep oıyn túıindedi Memlekettik hatshy.

Budan keıin sóz kezegi Memleket tarıhy ınstıtýtynyń dırektory Búrkitbaı Aıaǵanǵa berildi. Qazaq­stannyń qazirgi zaman tarıhyn zerdeleý ádistemesiniń máseleleri týraly sóz qozǵaǵan ǵalym jıyn ótip otyrǵan osy kúndi Qazaqstan tarıhshylary úshin erekshe kún dep atady. Óıtkeni, Memlekettik hatshynyń qatysýymen ulttyq tarıhty zerdeleýge arnalǵan bul jıynnyń sheshimderi endigi kezekte tarıhshylar úshin atalǵan máselede baǵdarsham sekildi áser etpek.

Osy rette ǵalym elimizdiń tarıhyn táýelsizdik talaptaryna sáıkes, jańa zaman bıiginde qaıta qarastyrý isinde Elbasynyń atalǵan máseledegi eńbekteri men sóılegen sózderi basshylyqqa alynatyndyǵyn taǵy bir atap kórsetti. Elimiz óz táýelsizdigine ıe bolǵannan keıin otandyq tarıhty shynaıy da jan-jaqty zertteý isinde tarıhshylar aldynda jańa múmkindikter ashyldy. Elbasynyń tikeleı aralasýymen «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy tarıhı sanany qalyptastyrý» tujyrym­damasy, «Mádenı mura», «Ǵylymı qazyna» baǵdarlamalary qabyldanyp, qarjylandyrý máselesi sheshildi. Kóptegen Qazaqstan ǵalymdary shetel­derge baryp jumys istep, olarda­ǵy Qazaqstanǵa qatysty tarıhı qu­jat­tardy jaryqqa alyp shyǵyp, aına­lymǵa qosty.

Degenmen, Qazaq memlekettiligi sııaqty taqyryptar boıynsha ortaq bir tujyrym áli qalyptasa qoıǵan joq. Memlekettik tarıhymyzdy qaı kezeńnen bastaımyz, kóne saq-ǵun dáýirinen be, Túrki qaǵanatynan ba, Aqorda kezeńinen be degen suraqtarǵa árkim ártúrli jaýap berip kelgen edi. Búgin sonyń jaýaby tabylǵandaı.

Ekinshiden, tarıhshylar úshin qazaq halqyn tarıhı turǵydan sıpattaýdyń da ózindik qyrlary bar. Qazaqtar eshkimge qarsy soǵys ashpaǵan halyq. Tarıhshylar aldaǵy ýaqytta osy máselege de mán bergeni oryndy sekildi.

Minberge kóterilgen Sh.Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologııa ınstıtýtynyń dırektory Hangeldi Ábjanov el aýzyndaǵy ańyzdardan aqıqatty tarazylaǵan otandyq tarıh pen táýelsizdik ıdeıasy qashanda bolsyn tamyrlas ekendigin atap kórsetti.

- Álemdik jáne otandyq tarıhtyń sabaqtaryn tereńnen tolǵaýdyń tamasha úlgisi - Elbasymyzdyń «Qa­zaqstan-2050» Strategııasy - qalyp­tasqan memlekettiń jańa saıası baǵyty» Joldaýy, - deı kele qazirgi tarıh ǵylymynyń aldyndaǵy birqatar prob­lemaly máselelerdi kórsete ketti. Sonyń biri, kadrlyq-uıymdyq máselede tarıhtan PhD daıarlaý qarqyny óte tómen. Eger osylaı jalǵasa berse, 10-15 jyldan keıin JOO-lar men ǵylymı-zertteý ınstıtýttarynda (ǴZI) qyzmet isteıtinderdiń negizgi denin magıstrlar quraýy ábden múmkin. Máselen, sońǵy 3 jylda bizdiń ınstıtýttyń birde-bir magıstri PhD-ǵa oqýǵa túsken joq.

Ǵalymnyń aıtýynsha, tarıhtan ǴZI-lar eki qalada ǵana - Astana men Almatyda shoǵyrlanǵan. Al oblystardaǵy ǵylymı-ıntel­lek­týaldyq áleýetti ıgi iske jumyldyrý úshin jergilikti bılik qoldaýy qajet ekenin ári ol tamasha nátıjelermen kómkeriletinin Qaraǵandy, Batys Qazaqstan, Ońtústik Qazaqstan óńir­leriniń tájirıbesi kórsetip otyr. Ólke­tanýǵa selt etpeıtin ákimder de bar. Qozǵaýsyz jatqan osy áleýetti jer-jerde iske qosý tek ortalyq bıliktiń ǵana qolynan keledi. Tarıhı ólketaný jandanbaı, Otan tarıhynyń birtutas jańa kelbetin túzý beker áýreshilik.

A.Baıtursynov atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń bas ǵylymı qyz­metkeri Aleksandr Garkavets qypshaq jazbalarynyń tarıhynan syr shertti. Ǵalymnyń pikirinshe, ejelgi túrki jazýlary jalpy túrki áleminiń jetistigi, sondyqtan da ony bólip-jara qaraýǵa bolmaıdy. Osy rette sheshen birqatar jazbalardyń qypshaqtyq negizi bar ekenin derektermen dáıekteýge tyrysty. Onyń aıtýynsha, evreı jazbalarynyń eskertkishteri qazir qyrym qypshaqtaryna telinip júr. Onda hazarlar men qypshaqtar meken etkendikten munda qypshaq tili óris alǵan kórinedi. Al qazir ol qaraıym jazbasy retinde, onda da tek shektelgen túrinde shamaly latyn tilinde Máskeýde kırıllıtsa qaripterimen jazylypty. Ony eldiń kóbi qaraıym tili dep túsingen. Olaı bolsa qaraıym mátinin jarııalaý kerek, deıdi ǵalym. Jazba mátinderi kóbine shetelderde jarııalanyp júr. Olar ózderiniń shyǵý tegi boıynsha Qyrymnan shyqqan qaraıymdar tili. A.Garkavets kóptegen túrik jáne qypshaq tilderin, olardyń dıalekt sózderin de bile otyryp, arab jazbasyndaǵy qypshaq tilderin, eskertkishterin biz osy zamanǵy ǵylymı tilde jarııalaýymyz qajet degendi de alǵa tartty. Ol úshin parsy, arab jáne túrik tilderi dıalektilerin bilý qajet. Ekinshi kezeń armıan jazba eskertkishteri, deı kelip óziniń armıan mátinderimen jazylǵan kitaptarynyń jalpy salmaǵy 30 kılogramǵa jet­ken­diginen habardar etti. Osy mátinderdi jaqsy túsinip oqý úshin 1800 betten turatyn qypshaq sózdigin de jasapty. Kitapty oqyǵan adam túsinedi, onda eshqandaı problema joq, dep sendirdi baıandamashy.

Ótpeli kezeńdegi qıynshylyqtardy tilge tıek etken Á.H.Marǵulan atyndaǵy Arheologııa ınstıtýtynyń dırektory Baýyrjan Baıtanaev dalalyq arheologııa jumystaryn qarjylandyrýdyń mardymsyzdyǵyna qaramaı, bul TMD elderi arheologtarynyń ózara qarym-qatynasyna áser ete almaǵandyǵyn alǵa tartty. Onyń aıtýynsha, el táýelsizdigin alǵannan bastap jańa múmkindikter men baılanystar ornaǵan. Elimizge alys jáne jaqyn shetelderden ǵalymdar men ekspedıtsııalar kele bastaǵan. Buǵan 90-shy jyldardaǵy qazaq-orys, qazaq-amerıkan jáne qazaq-frantsýz ekspedıtsııalary mysal. Instıtýt basshysy osy rette 2004 jyldan beri Qazaqstan arheologııa­sy damýdyń jańa qarqynyna ıe bol­ǵan­dyǵymen bólise ketti. Oǵan bas­ty serpin bergen «Mádenı mura» baǵ­dar­lamasy. Qazaqtyń ulttyq tarıhyn ashý, onyń ishinde qazaq etnogenezin tereń zertteý úshin salaaralyq ǵylymı jumystardy nyǵaıtý qajet, dep oı bólisken ǵalym antropologııa ǵylymy búgingi tańda elimizde durys jolǵa qoıylmaı otyr degen qynjylysyn da jasyrmady.

Bilim jáne ǵylym mınıstri Ba­qyt­jan Jumaǵulov óte mańyzdy da tereń jáne bolashaqtyń máselesine baǵyttalǵan baıandamasy úshin Memle­kettik hatshy Marat Tájınge alǵysyn bildire kele, búgingi jıyndaǵy áńgime kelesi kúni Memleket tarıhy ınstıtýtynda jalǵasatyndyǵyn aıtty.

Keńes otyrysyn Memlekettik hatshy Marat Tájın qorytyndylady.

El tarıhshylarynyń irgeli jumystaryn tıisinshe baǵalaı sóılegen Marat Muhambetqazyuly qol jetkenge qanaǵattanýǵa eshqandaı negiz joqtyǵyn da atap kórsetti. Osynda alǵa qoıylǵan mindetterdiń bárin sheshý úshin orta mektepter men joǵary oqý oryndaryndaǵy tarıhty oqytýdyń osy zamanǵy jáne shyn mánindegi ǵylymı birtutas memlekettik standartyn jasaý kerek.

Ulttyq tarıh qoǵamdyq ǵylym­dar­dyń arasynda ortalyq býynǵa aınalýǵa tıis. Biz sapalyq jańa deńgeıde Qazaqstan tarıhynyń ortaq tujy­rymdamasyn jasap shyǵýǵa tıispiz. Ol tujyrymdama búkil álemdik tarıhpen tyǵyz baılanysta bolýǵa, Qazaqstannyń asa aýqymdy tarıhı úderisterdegi, olardyń ózara baılanysy men ǵylymı kezeńdený júıesindegi ornyn anyq kórsetýge tıis. Qazaqstan týraly bizdegi jáne shetelderdegi tarıhı materıaldardyń barlyǵyn jınaýǵa, júıeleýge jáne jikteýge basa kóńil bólý de óte mańyzdy.

Tarıhshylar qaýymynyń nazary ortalyqazııalyq nomadtyq órkenıetti zertteýdiń mańyzdylyǵyna erekshe aýdaryldy, qazirgi tańda ol órkenıettiń saqtaýshysy qazaq etnosy bolyp otyr. Qazaq etnosynyń arheologııasyn, antropologııasyn, etnografııasyn, folkloryn, mádenıeti men dástúrlerin zertteýge kúsh sala otyryp, qazaqtardyń nomadtyq órkenıetin zertteý salasynda ǵylymı jáne ǵylymı-qoldanbaly zertteýler baǵdarlamasyn daıyndaýdy, tyń turpattaǵy tarıh oqýlyqtaryn jazýdy tapsyrdy Memlekettik hatshy.

Zııaly qaýymdy dúr silkindirgen, tarıhshy ǵalymdar úshin shyn máninde belesti oqıǵaǵa aınalǵan keshegi keńeıtilgen otyrystyń mán-mańyzyn negizgi baıandamadaǵy myna sózder dál jetkize alady dep oılaımyz: «Ulttyq tarıhqa qyzyǵýshylyq nemese nemquraıdylyq - halyq mádenıetiniń aıqyn jáne naqty ólshemi. Óziniń ótkenin umytatyn qoǵamdy bolashaq ta umytady. Beıneleri beıbereket aýysyp jatqan myna asa aýqymdy ári ushqyr álemdegi eń mańyzdy qubylnama men adastyrmas baǵyt-baǵdar - ózińniń ata-babańnyń kimder bolǵanyn, mynaý tarıh tolqynynda ózimizdiń kim ekenimizdi bilý jáne umytpaý».

Kezinde el Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń «Qazaq tarıhynda qazaq uıalatyn eshteńe joq» dep aıtqany halqymyzdyń abyroıyn asyrǵany esimizde. Iá, ulttyq tarıhymyz ulttyq maqtanyshty kúsheıtýdiń, otanshyldyqty arttyrýdyń qýatty tetigi. Al otanshyldyq sezim - uly isterdiń bastaýy. Keshegi keleli keńes ulttyq tarıhty zerdeleýde sony serpilis bolatyndyǵyna sendirip otyr.