Qazaq mıfterindegi áıel beınesi
ASTANA. KAZINFORM – 8 naýryz – Halyqaralyq áıelder kúni merekesine oraı Kazinform qazaq mıfterindegi áıel beınesine qatysty derekterdi usynady.
Umaı ana
Este bolsa, 2012 jyly Almaty oblysynda ejelgi túrki dáýirinde tasqa qashalǵan Umaı ananyń beınesi tabylǵan edi.
«Bir aı buryn bizdiń ınstıtýttyń ǵalymdary Almaty oblysy Jambyl aýdanynda tasqa qashalǵan músindi tapty. Ol – sarapshylardyń paıymdaýynsha, Umaı anamyzdyń beınesi. Buǵan deıin Umaı anamyzdyń beınesi kóne túrkiler mekendegen jerlerde 5 ret tabylǵan eken. Bul altynshysy. Ol sensatsııalyq ǵylymı jańalyq deýge bolady», - degen edi sol kezde Qazaq ǵylymı-zertteý mádenıet ınstıtýtynyń dırektory, fılosofııa ǵylymdarynyń doktory Ǵazız Telebaev.
Kóshpendiler mádenıeti ınstıtýtynyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri Alekseı Rogojınskııdiń aıtýynsha, músin ejelgi túrki kezeńinde ıaǵnı, eń keminde bizdiń dáýirimizge deıingi VII-VIII ǵasyrlarda qashalǵan.
«Bul Qazaqstan aýmaǵyndaǵy Umaı ananyń tasqa qashalǵan alǵashqy beınesi emes. Buǵan deıin Ońtústik Qazaqstanda tabylǵan beıne Memlekettik ortalyq mýzeıge qoıylǵan bolatyn. 2009, 2012 jyldary Almaty oblysyndaǵy Jambyl aýdanyndaǵy Qoǵaly shatqalynda aralyǵy birneshe júz metr bolatyn 2 jerden biregeı beıneler tabylyp otyr», - deıdi A. Rogojınskıı.
Túrik halyqtaryndaǵy Umaı qyzmetin antıkalyq mıfterdegi Zevstiń áıelderi – Gera, Demetramen jáne basqalarmen salystyrýǵa bolady. Qudaılardyń antropomorfty beınede qalyptasýy klassıkalyq mıfologııaǵa sáıkes ornyqqan.
«Umaıdy Táńirdiń jary dep qarastyramyz. Úırenshikti shema solaı. Shynyna kelsek, Táńir men Umaıdyń juby keıbir túrki taıpalaryna ǵana tán bolǵan. Kóp taıpalarda ondaı ańyz joq, ıaǵnı Umaı óz betinshe bólek táńirıe bolǵan. Ol aspandaǵy táńirıe retinde sıpattalady», - deıdi belgili mádenıettanýshy, balalar jazýshysy, mıftanýshy Zıra Naýryzbaeva.
Ǵalym D. Esimbekovanyń atap ótýinshe, qazaq halqynyń mıfterinde:
«Kók pen Jerdi jaratyp, olardy bir-birinen ajyratqan soń, Táńir ómirge urpaq ákelý úshin ózi erkek pen áıelge bólindi. Qudaı áıeldi Umaı dep atap, ony Sýmer taýynyń ushar basyna, sútti kóli (Sútkól) bar Asapn taýynyń qııa shyńyna qondyrdy. Kók júzinde jol qaldyra sarqyraı aǵyp, Sútkólge quıatyn juldyzdar joly, Qus joly – osy Umaı Táńir ananyń súti», - delingen.
Umaıdyń Jer-Ana retinde sútimen asyraýshylyq qyzmeti qyrǵyz folklorynda da saqtalǵan. Qyrǵyzdar Umaıdy egin men maldyń ónimdiligin qamtamasyz etedi dep sengen. Ónim kóp jınalǵanda «Umaı eneniń omyraýynan sút aǵady» dep túsingen.
Mystan kempir
Zıra Naýryzbaevanyń aıtýynsha, mıfterdegi jaǵymdy keıipkerler ýaqyt óte kele jańa kelgen dinniń yqpalymen tómengi dúnıeniń ókiline, zulymdyqtyń ıesine aınalady. Mystan da sondaı ózgeristen ótken. Islam dininiń áserinen o bastaǵy obrazy qubylǵan. Jetpisinshi jyldarda Talasbek Ásemqulov, Serikbol Qondybaı Mystandy myspen baılanystyryp, shamasy qola dáýirine keledi dep topshylaǵan.
«Bul mys óńdeýdiń, kenshilerdiń piri sııaqty obraz bolsa kerek. Men 1995 jyly qorǵaǵan dıssertatsııamda mynany dáleldedim. Birinshiden, psıhologııada «kóleńke beıne» degen bar. Adam óz boıyndaǵy jaǵymsyz qasıetterdi moıyndaǵysy kelmegende basqa adamdardan, kúshterden kóretin bolǵan. Psıhologııada proektsııa deıdi muny. Mystandy jyrlardyń kóbinde bas keıipkerdiń anasynyń jaǵymsyz, kóleńkeli beınesi deýge bolady. Alpamys jyryna qarasaq, Mystan, birinshiden, kóne bir dinniń táńirıesi nemese abyzy sııaqty kórinip qalady. Ekinshiden, ol – aqyl-aıla ıesi, danyshpan. Úshinshiden, sıqyr ıesi. Tórtinshiden, onyń múıizi bar. Taıshyq hanmen aradaǵy dıaloginde ol týraly aıtylady. Múıiz túrki dúnıetanymynda dańq, abyroı, danalyq sımvoly sııaqty nárse», - deıdi ǵalym.
Onyń atap ótýinshe, mystan obrazy óte qudiretti bolǵandyqtan, beınesi búginge deıin jetti. Biraq keıingi dinderdiń áserinen kemsitýge ushyrap, jaǵymsyz qaharmanǵa aınalyp shyǵa keldi. Biraq kóne ertegi, jyrlardy túsinip oqysaq, onyń qandaı jaǵymdy, qudiretti keıipker bolǵanyn kórýge bolady.
«Mystan etımologııasyna kelsek, tipten qyzyq. Árıne, túbiri mys bolýy ábden múmkin. Men dıssertatsııamda taǵy bir qyryn ashýǵa tyrysqan edim. Mystan Alpamystyń anasynyń kóleńkeli keıpi ekenin aıttym ǵoı, qarasańyz, «Alpamystyń» ózi eki sózden quralǵan – «alyp» jáne «mys». Qyrǵyzdar ony Manas deıdi. Túrikterde Bamsy Baıraq deıdi. Sonyń bárinde «mys» túbiri turaqty saqtalǵan. «Sol úshin Mystan men Alpamys bir túbirden shyqqan ba» dep oılaımyn. Qazaqta «mysy basty» deıtin sóz bar. Sol sózben de baılanysty bolýy múmkin», - deıdi Zıra Naýryzbaeva.
Jeztyrnaq
Qazaq folklorynda kóp kezdesetin, folklorlyq muralardyń kópshiliginde áıel keıpinde sýretteletin, boıynda joıqyn kúshi bar, adamǵa qas keıipkerdiń biri – jeztyrnaq. Ol – mıftik beıne. Jaǵymdy keıipkerge qarsy, onyń qas dushpany retinde sıpattalatyn jeztyrnaq halyqtan shyqqan batyrlardan jeńilip qalyp otyrady. Ertegilerde, ańshylar týraly ańyz-áńgimelerde jeztyrnaq beınesi jan-jaqty somdalady. Ertegilerdiń kópshiliginde jeztyrnaq beınesin uzyn boıly, tyrnaqtary pyshaqtaı ótkir, japandaǵy jalǵyz áıel túrinde sýretteıdi.
Zıra Naýryzbaeva jeztyrnaqtyń da qola dáýirinen qalǵan obraz ekenin aıtady.
«Serikbol Qondybaıdyń paıymdaýynsha, ol aıý beıneli bolýy múmkin. Mysaly, kóne grekterde Artemıda degen ańshylyqtyń qudaıy bar. Sol Artemıdanyń aty «artos» degen túbirden shyǵady. Maǵynasy «aıý» degen sóz. Artemıdanyń bir keıpi – urǵashy aıý. Cerikbol Qondybaı aıýdyń tyrnaǵy jez sııaqty bolǵanyn alǵa tartady. Jeztyrnaq – folklortanýshylar men mıftanýshylardyń aıtýynsha ańdardyń ıesi, orman men dalanyń piri bolǵan. Ertegilerde ańshy jeztyrnaqqa et beredi ǵoı, ıaǵnı kóne ańshylar saıat qurýǵa kelgende, ań aýlarda ańdardyń pirine qurban shalatyn bolǵan. Ertegilerde sonyń jurnaǵy qalǵan. Osynyń bárin eskerip, Serikbol Qondybaı Jeztyrnaq aıý beıneli bolǵan dep gıpoteza jasady. Meniń gıpotezam boıynsha, Jeztyrnaq Samuryqtyń basqa keıpi bolýy múmkin. Óıtkeni, Jeztyrnaqty qyrǵyzdar «Jeztumshyq» deıdi. Bizdiń keıbir ertegilerde, ásirese sibir halyqtarynyń ertegilerinde Samuryqtyń nemese «Alyp qara qustyń», «Merkittiń» tumsyǵy men tegeýrini metaldan jasalǵan. Men bul gıpotezamdy balalarǵa arnalǵan «Batý» atty kitabymda paıdalandym», - dedi ol.
Albasty
Fılosofııa doktory Baný Kaldaeva «Qazaqtyń fılosofııalyq dúnıetanymyndaǵy áıel fenomeni» atty eńbeginde túrki halyqtarynyń dinı nanym-senimderinde zulym kúshtiń sımvoly sý stıhııasymen baılanysty albasty týraly senim erekshe oryn alǵandyǵyn jazady.
«Kóptegen túrki halyqtarynyń túsiniginshe albastylar ózen jáne taǵy basqa sý kózderiniń jaǵasyn mekendeıdi. Bir eskeretin jáıt, qazaq dástúrinde barlyq sýǵa qatysty mıftik beıneler áıel keıpinde bolady. Olar adamdardy shashtaryn taraqpen tarap otyryp arbap alady. «Syrttaı qaraǵanda albasty shashy jalbyraǵan, tósi salbyraǵan suryqsyz áıel beınesinde kórinedi. Albastynyń atrıbýttary retinde sıqyrly bitik, tıyn jáne taraq kórsetiledi. Albasty beınesi sonaý ejelgi zamandardan bastaý alady. Birqatar zertteýshilerdiń pikirinshe alǵashqy kezeńde albasty beınesi qunarlyq, otbasylyq oshaq jáne jabaıy janýarlar men ańshylyqtyń qamqorshysy – qaıyrymdy qudaıdyń beınesine sáıkes kelgen», - dedi ol.
Ǵalymnyń paıymdaýynsha, ýaqyt óte kele mıfologııalyq tanymdardyń damýymen albastynyń róli zulym rýhtyń róline aýystyrylǵan. Kóbinese albasty áıelderge ekiqabat kezinde jáne bosaný sátinde zııan keltiredi. Albasty kesh ýaqytta jalǵyz ózi qydyryp júrgen ekiqabat áıelderdi ańdıdy. Bul jynnyń zulym kúshterin joıý úshin onyń atrıbýttarynyń birin qolǵa túsirý qajet.
Jalmaýyz
Baný Kaldaevanyń atap ótýinshe, túrki mıfologııasyndaǵy taǵy da bir kóp taraǵan áıel keıipker – Jalmaýyz beınesi. Qazaqtarda jalmaýyz kempir balalardy urlap alyp ketip jep qoıatyn kempir nemese «adam jegish» beınesinde beriledi. Kóptegen áıel beıneleri sııaqty bul keıipker de ejelgi dáýirde ana qudaı kýltine kirgen.
Qazaqstan ulttyq entsıklopedııasynda jalmaýyz kempirdiń qazaq ertegilerindegi jaǵymsyz beıne ekendigi aıtylady. Ol keıde jeti basty, qarǵa tumsyq, qol-aıaǵynyń tyrnaqtary soıaýdaı, adam qanyn soratyn qorqynyshty keıipker retinde sýretteledi.
Jalmaýyz kempir beınesiniń taıhı negizi bar. Matrıarhat dáýirinde rýdy qarııa áıelder basqaratyn. Jas balaǵa at qoıý, jetim qalǵan balalarǵa qamqorlyq jasaý, shetten kelgen adamdy rýǵa qabyldaý, jastardy úılendirý, rýlyq zańdardy qatań saqtaý sııaqty ister osy ananyń ámirinde bolǵan, kerek kezde ol baqsy da, áskerbasy da bolǵan. Osynyń nátıjesinde qart anaǵa tabynýshylyq paıda boldy. Ol keremet kúsh ıesi, qolynan kelmeıtini joq sıqyrshy, rýdyń jaýlaryn, jyn-shaıtandy da jeńe alatyn kúsh dep tanylǵan. Patrıarhattyń týýyna baılanysty bul beıne burynǵy mańyzyn joıdy. Onyń atqaratyn qyzmeti keıinnen atalyq rýbasyǵam aýysty. Rýbasy ananyń beınesi mıftik ańyzdarda ǵana qaldy. Bara-bara ol jalpy atpen jaǵymsyz keıipker sıpatyn ıelendi.
