Qazaq qoǵamy Abaı eskertkishine emes, azamattyq qoǵamǵa muqtaj - qalamgerler Abaı haqynda
- Qazir Abaıdyń týǵan kúnin toılaýǵa qatysty túrli usynys aıtylyp júr. Sizdińshe, biz Abaı kúnin óz deńgeıinde atap ótip júrmiz be?
Tursyn Jurtbaı, abaıtanýshy:
- Abaı týǵan kúnniń ulttyq deńgeıdegi toı bolýy rýhanııatymyzdyń oljasy dep aıtýǵa bolady. Bul kún teginnen memlekettik mereke atalyp otyrǵan joq. Ózderińizge málim, keıingi on-on bes jylda belgili abaıtanýshylar ómirden ótkennen keıin, solardyń izin qýǵandar sany kóbeıdi. Buryn ketken ár túrli qatelikti paıdalanyp, keıbireýler Abaıdyń týǵan kúni 10 tamyz, 23 tamyz, 30 shilde dep saýdaǵa salyp, onysyn kópshilikke usynyp, adastyryp júr. Bul tek Abaıdyń jeke tulǵasy jaıly ǵana emes, onyń ómirine qatysty da ala-qula pikir qalyptastyrýǵa, odan da soraqysy keıbireýdiń «Abaı ómirde bolǵan joq» degenine alyp keldi. Sondyqtan buǵan qatysty kezinde úlken maqala jazyp, tıisti oryndarǵa jibergen edim. Osyǵan úles qosqanyma óte qýanyshtymyn. Abaı týǵan kúnniń naqty atalýy bul kúnge qatysty ósek-aıańnyń jalpyǵa taralýynyń toqtamy dep oılaımyn.
Yqylas Ojaı, aqyn, abaıtanýshy:
- Abaıdyń týǵan kúnin óz deńgeıinde atap ótpegennen keıin, siz ony másele etip kóterip otyrsyz. Iá, meniń oıymsha, hákim Abaı óz deńgeıinde ulyqtalyp otyrǵan joq.
Baǵashar Tursynbaıuly, ádebıet synshysy:
- Abaı jalpyulttyq deńgeıdegi is-sharaǵa, propagandaǵa zárý emes. Jyl saıyn oqýshylar arasynda Abaı oqýlary uıymdastyrylady. Osynyń ózi jastardy Abaıǵa jaqyndatýdyń, óskeleń urpaqqa Abaıdy túsindirýdiń jaqsy joly dep oılaımyn. Qazir árbir ata-ana men ádebıet páninen sabaq beretin ár muǵalim shama-sharqynsha oqýshylarǵa Abaı óleńderin jattatqyzyp, Abaı oqýlaryna qatystyryp, yntalandyryp júr. Budan basqa «Abaıdyń týǵan kúnin bylaı atap ótý kerek» deıtindeı qatyp qalǵan formýla joq. Menińshe, ár adam Abaıǵa ózi jáne ózdiginen kelýi kerek. Bireýdiń aıtýymen, bireýdiń nasıhattaýymen Abaıǵa jaqyndaı almasymyz anyq. Bul – ata-analar men ustazdardyń ıgilikti jumysy der edim.
- Jalpy uly tulǵalardyń týǵan kúnin atap ótýge kelgende kópshiliktiń kóńili tola bermeıdi. Qazaq zııalylaryn dáripteý desek, asta-tók toı jasap, as berip, at shaptyrýdy «keremet jetistik» dep uǵatyn sekildimiz. Jalpy bizdegi ıntellıgentsııanyń, naǵyz tulǵalardyń, sonyń ishinde Abaıdyń dúnıege kelgen kúni ıdeal turǵydan qalaı ótkenin qalar edińiz?
Tursyn Jurtbaı, abaıtanýshy:
- Jalpy men Abaıdyń barlyq toıyna qatysyp, kóp dúrmektiń ortasynda bolyp júrmin. Osydan bir aı buryn elge baryp, eki ret aralap shyqqanymda, mynadaı bir oıǵa qaldym. Biz osyǵan deıin eki úlken máselege nazar aýdarmaı kelippiz. Qunanbaı zıratynyń janyndaǵy úıde Abaı 1893 jylǵa deıin turǵan. Onyń búkil ómir tarıhy sonda ótken. Tek ómiriniń sońyna qaraı Erkejannyń qolyna kelip, Jıdebaıǵa kóshti. Ózin Aqshoqyda jerleýdi amanat etken. Qazirgi kezde sol úı eshkioınaq bolyp jatyr. Ol zırattan úsh júz-bes júz metr jerde tursa da, qaraýsyz. Biz sonda Abaıdyń búkil ómirin taptatyp qoıyp, ómir súrgen sekildimiz. Mine, onyń týǵan kúnin toılaý kezinde osyndaı dúnıeler tys qalyp jatyr.
Taǵy bir dúnıe, Abaıdyń toıy – M.Áýezovtiń de toıy. Bıyl onyń da mereıtoıy ekenin bilemiz. Buryn Qunanbaı men Muhtardyń atasy Áýez ekeýiniń zıraty ortaq, ortasyn juqa qabyrǵa bólip turatyn. Qazir ekeýin taspen bólip tastapty. Qunanbaıdiki kútimdi, al jarty metr qashyqtyqta jatqan Áýezdiń zıratyn shı basyp jatyr. Sonda Muhtar Áýezovtiń 125 jyldyǵyn qalaı qarsy almaqpyz? Qunanbaı men Áýezdiń «ólsek, molamyz bir bolsyn» degen ósıetine ne aıtamyz? Mine, osyndaı máseleler shyn janyma batady.
Yqylas Ojaı, aqyn, abaıtanýshy:
- Abaıdyń esimi atalǵan jer ulttyń bir táýbe etetin, toqtaıtyn, tazaratyn orny bolýy kerek. Ult oılanatyn, óz qateliginen ózi sabaq alatyn, bylaısha aıtqanda, rýhanı táýbege keletin ahýal bolýǵa tıis. Ókinishke qaraı, Abaıdyń ishki arpalysy men qalaýy, ol armandaǵan qazaqtyń sanasy, tanymy týraly dúnıe qazaq sahnasyna da, ekranǵa da kelmeı-aq qoıdy. Sol baıbalam salǵan Abaıdy kórsetpeý, onyń ishine túspeý, bylaısha aıtqanda, ultty katarsıske túsiretin áreketterge barmaý ylǵı oryn alyp jatady. Serik Aqsuńqarulynyń «Abaı — qazaqtyń rentgen sáýlesi» deıtin bir sózi bar. Sony keńirek taratyp aıtyp bereıin. HHІ ǵasyrda adam búıregindegi tasty, ókpesindegi áldebir kináratty anyqtaýǵa múmkindik beretin rentgen sáýlesi bar. Biraq adamnyń janyndaǵy, sanasyndaǵy, minezindegi dertti anyqtaıtyn eshqandaı tehnologııa joq. Ásirese adamnyń rýhyndaǵy. Abaı – qazaqtyń sanasyndaǵy, úreıindegi, minezindegi, kisiligindegi kemistikti kórsetetin uly rentgen sáýlesi. Meniń túsinigimde – Abaıdy nasıhattaý degen Abaıdyń ózin nasıhattaý emes, ol ańsaǵan ádiletti qoǵamdy, azamattyq qoǵamdy jáne shyndyqty nasıhattaý. Óıtkeni Abaıdyń ıdeıasy – sol. Abaıdyń ózi «men maqtanǵa qul emes» deıdi. Men Abaıdy maqtap júrgen adam ádilettiń jaýy ǵana dep oılaımyn. Másele — Abaıdyń ishki mazmunynda, ishki kúızelisinde. Soǵan jaq bolǵan, soǵan shyraqshy bolǵan adam ǵana Abaıdy túsingen adam dep esepteımin. Sondyqtan qazaq qoǵamy qazir Abaıdyń eskertkishine muqtaj bolyp turǵan joq. Qazaq qoǵamy azamattyq qoǵamǵa, jemqorlyqty tyıýǵa, «kúshtilerim sóz aıtsa, bas ızeımin shybyndap» degen sekildi uǵymdarǵa muqtaj. Mine, Abaıdy nasıhattaý osy turǵydan bolýy kerek.
Baǵashar Tursynbaıuly, ádebıet synshysy:
- Bul jerde siz úlken datalarǵa baılanysty aıtyp turǵan shyǵarsyz. Máselen, uly Abaıdyń 150 jyldyǵy ne 175 jyldyǵy sekildi. Jalpy as berip, toı jasaý qazaqtyń dástúrinde bar nárse. Biraq odan bólek biz áli Abaıdyń murasyn zerttep bolǵan joqpyz der edim. Qanshama zertteý jasaldy. Máselen, Abaıdyń 175 jyldyǵyna baılanysty úsh tomdyq jınaq jaryqqa shyqty. Biraq Abaı óleńderiniń ǵylymı túsinigine, ár óleńniń tekstologııasyna qatysty úlken jumystar júrgizilýi kerek. QazUÝ-diń janynda Abaı ınstıtýty, elordada Abaı akademııasy, M.Áýezov atyndaǵy ádebıet jáne óner ınstıtýtynda Abaı bólimi bar. Olardyń bári ózderinshe Abaıdy zerttep jatyr. Biraq munyń bárin bir júıege keltirip, bir ortalyqqa baǵyndyrǵan jón. Abaıtanýǵa qatysty kóptomdyq ta shyqqan edi. Alaıda Abaıǵa qatysty osyndaı negizgi jumystar 150 jyldyq, 175 jyldyq sııaqty mereıli datalarda ǵana eske túsedi. Oǵan deıingi 25 jyldyqtarda Abaıǵa kóńil bólinbeıdi. Sondyqtan onyń murasyn jyl boıyna ǵylymı turǵydan zertteý kerek.
Negizi Abaı óleńderiniń tekstologııasy, pýnktýatsııasy áli birizge kelgen joq. Osy dúnıelerdi jyl saıyn aqyryndap zerttep, aldaǵy úlken datalarǵa daıyndyqty qazirden bastap jasaýymyz kerek. Áıtpese, taǵy bir mereıli dataǵa kelgende bárimiz «Abaıshyl» bolyp shyǵa kelemiz. Máselen, onyń 175 jyldyǵynda Abaı týraly jazbaǵan adam kemde-kem. Al 175 jyldyǵy ótkennen keıin, ol taǵy da aıdalada qaldy. Demek bul bizdiń naýqanshyldyǵymyzdy kórsetip otyr. Sondyqtan onyń murasyn zertteýge jyl saıyn qoldaý bolýy kerek dep oılaımyn.
- Qazirgi jas býynǵa Abaıdy dáripteýdiń tásili eskirip qalǵan joq pa?
Tursyn Jurtbaı, abaıtanýshy:
- Abaı qazaq úshin eshqashan eskirmeıdi. Orys úshin Pýshkın, nemis úshin Gete, qytaı úshin Kúńzi, japondar úshin Base qalaı uly bolsa, qazaqtar úshin Abaı da solaı bıik sanalýy kerek. Ony «eskirdi» deıtin bolsaq, onda búkil ult óziniń ótkeninen bas tartqan bolar edi. Qaıta solar tarıh arqyly bizge úlken qozǵaý salady. Jalpy biz Abaıdy oqý arqyly eldiń ótken tarıhyn, rýhyn, tilin, psıhologııasyn qalpyna keltirip otyrmyz. Kompıýterge senip, aýa qýyp, jel qýyp ketken oı da bir kezde turaqtaıdy. 1970 jyldary Japonııa, Amerıka dál osylaı boldy. Olar qazir qaıtyp kitap oqýǵa kóshti. Bizdiń de betimiz burylatyn kez keledi degen oıdamyn. Al búgingi urpaqqa kóńili tolmaıtyndar Z. Bataeva sııaqty «Abaı ómirde bolǵan joq», «onyń shyǵarmalaryn Bókeıhanov jazǵan» degen sekildi shatpaqtardy aıtyp júredi. Onyń bári «Abaı anadaı, Abaı mynadaı» degen alyp-qashpa áńgimelerdiń jemisi.
Yqylas Ojaı, aqyn, abaıtanýshy:
- Menińshe, Abaı eshqashan eskirmeıdi. Onyń shyǵarmalaryndaǵy dúnıeler áli kúnge aktýaldyǵyn joǵalta qoıǵan joq. Abaı tek shyǵarmalaryndaǵy áreketterdi biz istep, júzege asyrǵanda ǵana aktýaldylyǵyn joıady, eskiredi. Al oǵan deıin ol bizdiń ústimizden mazaqtap, kúlip, synap turady. Abaıdyń ıdeıasy eskirgen joq, bizde sony túsindirý, taný, oılaý jaǵy eskirip tur. Másele Abaıdyń eskirgeninde emes, bizdiń sanamyzdyń eskiliginde, enjarlyǵymyzda bolyp otyr.
Baǵashar Tursynbaıuly, ádebıet synshysy:
- Elimizdegi telearnalarda, máselen, «Qazaqstan» telearnasynda byltyr «Abaıdyń alǵashqy kitaby» degen derekti fılm kórsetildi. Abaı týraly serıal da túsirildi. Sonymen qosa «Habar» arnasynda da derekti fılmder jaryqqa shyqty. Osyndaı derekti, kórkem dúnıeler túsirile berýi kerek dep oılaımyn. Jastar arasynda Abaıdy nasıhattaý tásilderin ýaqyt týdyrady. Biraq Abaıdyń ánderin, óleńderin jas oryndaýshylar jańa formatta, jańa stılde oryndap júrgenin aıtýymyz kerek. Joǵaryda aıtqanymdaı, adam Abaıǵa ózi qyzyǵyp, ózi jaqyndamasa, ony taný múmkin emes.
- Respýblıkalyq kólemde «Abaı TV» arnasy ashyldy, mektepterge de «Abaıtaný» jeke pán retinde engizilmekshi. Qarap tursańyz, júzege asyp jatqan jobalar jaman emes. Biraq bulardyń ózi Abaıdy tanyp-bilýge azdyq etpeı me?
Tursyn Jurtbaı, abaıtanýshy:
Eger de osy qabyldanǵan is-sharalar tolyqtaı sapaly atqarylsa, óz jemisin beredi. Árbir dúnıege synı kózben qaraý kerek demeımin, biraq keıde keıbir dúnıelerden janym túrshigip ketedi. Abaıdyń aıtqan sózin teris túsindirip, «men abaıtanýshymyn» dep júrgender bar. Osylar Abaıdy oń baqtyrmaı, teris baqtyryp ketedi ǵoı dep qaýiptenemin.
Yqylas Ojaı, aqyn, abaıtanýshy:
- Másele Abaıda emes. Másele – Abaı ıdeıasynyń júzege aspaýynda, onyń qaǵaz betinde ǵana qalýynda. Problema – osyda. Árıne, Abaı armanyndaǵy qoǵamnyń ádilettiliginde, qazaqtyń sapasynda jetispeýshilik óte kóp. Bul jaǵynan azdyq bar, al Abaıǵa eskertkish qoıýda, at shaptyryp, toı jasaýda azdyq joq.
Baǵashar Tursynbaıuly, ádebıet synshysy:
- Abaıdy tanyp bilýge eshteńe de azdyq etpeıdi, biraq osyǵan deıin Abaıǵa qatysty jaqsy shyǵarmalar jazyldy. Alaıda qaıtadan shyqpaı qalǵandary da az emes. Máselen, Semeıdegi Abaı mýzeıi Abaı týraly estelikter jınaǵyn shyǵardy. Sol jınaq memlekettik tapsyryspen úlken kólemde qaıta basylyp shyǵarylýy kerek. «Atamura» baspasynyń «Atamura kitaphanasy» degen serııasy bar, Abaı týraly estelikter sol serııamen jaryqqa shyqsa, jaqsy bolar edi. Sonymen qosa Kámen Orazalınniń Abaı jaıly jazǵan dúnıeleri qaıtadan jaryq kórgeni de durys sheshim bolar edi. Qaıym Muhamedhanovtyń «Abaıdyń aqyn shákirtteri» degen tórt tomdyq kitaby bar, ol aqynnyń 150 jyldyǵynda jaryqqa shyqty. Ókinishke qaraı, odan keıin qaıta basylǵan joq. Mine, osy kitap qaıta jaryqqa shyqqanyn qalaımyn. Bul — Abaıdyń aınalasyn, qaldyrǵan ónegesin kórsetetin irgeli eńbek. Úshinshi – Beken Isabaevtyń «Ulylar mekeni» degen kitaby. Onda Abaıdyń adamdyq bolmysy jaqsy beriledi. Abaıdyń kózin kórgen, aqynmen doıby oınaǵan, Abaı kúreske salǵan palýandardyń, onyń shákirtterimen birge júrgen adamdardyń, Abaı aýylyndaǵy áıelderdiń, qyzmetshilerdiń áńgimeleri jınaqtalǵan. Osy kitap ta qaıta jaryqqa shyqsa, jaqsy bolar edi.
Jalpy biz osyndaı kitaptar jáne telearnalardaǵy derekti fılmder arqyly Abaıdy, Abaı shyǵarmalaryn nasıhattaı alamyz. Mysaly, buǵan deıin Turaǵuldyń estelikteri de juqa kitap bolyp shyqty. Endi dál solaı qaıta jaryq kórse, oqýǵa da yńǵaıly bolyp, oqyrmandar arasynda lezde tarap keter edi.
- Eger Abaı Qunanbaıulynyń shyǵarmashylyǵyna zer salsaq, onyń sol kezdegi qazaq qoǵamyna degen renishin, nalasyn anyq ańǵarýǵa bolady. Sol kezdegi Abaı synaǵan qazaq qoǵamynan qazirgi qazaq qoǵamy sabaq alyp, ózgere aldy ma, joq pa?
Tursyn Jurtbaı, abaıtanýshy:
- Abaı shyǵarmalaryndaǵy kórinister qaı ýaqytta bolmasyn, bárine — ortaq. Abaıdyń tili, alyp otyrǵan obektisi — ózi ómir súrgen qoǵam, bizdiń ata-babamyz jasaǵan dáýir. Men osy sońǵy tórt jylda Abaı óleńderindegi dinı astardy zerttep júrmin. «Oqýdy sińirip oqymaǵan paıdasyz ǵylymnan bez» deıdi. Qazir qoǵam ekige bólinip ketti. Dúnıeni adamgershilik turǵydan oılaý jáne dúnıege matematıkalyq eseptegi kózqaraspen qaraý degen. Kóshede jyǵylyp jatqan adamǵa qaramaý, onyń bostandyǵyna zııan keltiredi dep balaǵa qaramaý – qoǵamnyń qatigezdigi. Bul — quraldyq ǵylymǵa sengenderdiń shyǵarmasy. Qazir Abaısha aıtqandaǵy jan tárbıesi umytylyp qaldy. Demek, ǵylym adamnyń ishine túspeı, adamgershilik te, izgilik te eshqashan alǵa shyqpaıdy. Abaıdyń kótergen máseleleri — osy. Onyń shyǵarmalary eshqashan eskirmeıdi jáne sony ózimiz ómir súrip otyrǵan qoǵamǵa túsindirýimz kerek. Adamnyń psıhologııasy, jan-dúnıesi, tanym-túsinigi, ómirdi qabyldaýy, kózqarasynyń qalyptasýy ózgergen joq. Abaı adamnyń jan dúnıesin qozǵady. Al adamnyń jan dúnıesi máńgilik tárbıeleýdi qajet etedi.
Yqylas Ojaı, aqyn, abaıtanýshy:
- Qazaq qoǵamy ózgere alǵan joq. Sonyń kesirinen biz osyndaı mıbatpaqqa batyp otyrmyz. Abaıdy túsingen qoǵamda qańtar oqıǵasy bolmas edi. Abaıdy túsingen qoǵamda Jańaózen oqıǵasy oryn almas edi. Abaıdy túsingen qoǵamda til máselesi ne bolmasa bir-birimizdi túsinbeıtin másele bolmaýshy edi. Munyń bári aqyndy túsine almaǵandyqtan, uǵyna almaǵandyqtan bolyp otyr. Ókinishke qaraı, bizdiń saıası korpýs Abaı arqyly paıda tabady, eldi tynyshtandyrady, tipti Abaıdy paıdalanyp, «tenderdi» de jeıdi. Bizdiń Abaıǵa degen qatynasymyzda osyndaı turpaıylyq bar dep esepteımin.
Jalpy Abaı tanymyndaǵy qazaq qoǵamy ádiletke, kisilikke jáne parasatqa muqtaj. Biz Abaı týraly aıtys ótkizip, at shaptyrǵanǵa muqtaj emespiz. Abaıdy maqtap júrgen adamda kinárat bar, Abaıdy maqtap júrgen adam qazaqqa dos emes. Abaıdyń armanyn júzege asyrǵysy kelip júrgen adam ǵana Abaıdyń jolynda der edim.
Baǵashar Tursynbaıuly, ádebıet synshysy:
- Abaı synasa, qazaqtyń minezin synady. Biraq qazaqtyń minezi keri ketpese, túzelgen joq. Abaı qazirgi zamanǵy qazaqty kórse, budan da aşy jazyp, budan da ótkir synaıtyn edi.
- Siz jaqsy kóretin nemese jaqsy kórgińiz keletin Abaı beınesi bul qoǵamda bar ma?
Yqylas Ojaı, aqyn, abaıtanýshy:
- Mundaı beıne tek Abaıdyń kitabynda ǵana qamalyp otyr. Bul qazaq qoǵamymen, qazaq sheneýnigimen, qazaq ıntellıgentsııasymen beldesken joq. Eger Abaı ıdeıasy qozǵalysqa, áreketke túskende, qazaq qoǵamy mundaı bolmas edi. Intellıgentsııa mundaı satylympaz, mundaı qorqaq, mundaı jaǵympaz bolmas edi. Bizde Abaı atyn aıtyp, qylmys jasap, aıtys ótkizip, rıtýaldyq turǵyda ǵana Abaıdy nasıhattap júrgender bar.
Baǵashar Tursynbaıuly, ádebıet synshysy:
- Qazirgi zamanda Abaı aıtqan qazaq joq. Tursynjan Shapaı aǵamyzdyń «Anyq Abaı» degen úlken zertteýi bar. Ol kisi sol eńbeginde «ónerdegi Abaı – ómirdegi Abaıdyń ańsary» degen pikir aıtady. Shyndyǵynda, biz ıdeal adamdardy ańsaımyz, biraq ondaı bolý qıyn. Abaı aıtqan minezdi adamdardy bárimiz jaqsy kóremiz, biraq Abaı aıtqandaı bolý, onyń aıtqanymen júrý ońaı emes. Sondyqtan ondaı adam joq dep oılaımyn.
