Qazaq handyǵynyń tarıhy týraly alǵashqy kompıýterlik oıyn jasalýda - baspasózge sholý
***
Keshe Aqordada Elbasy Nursultan Nazarbaev Qazaqstanǵa resmı saparmen kelgen Serbııa Respýblıkasynyń Prezıdenti Tomıslav Nıkolıchpen kezdesti. Resmı qarsy alý rásimderi aıaqtalǵan soń, eki memlekettiń basshylary aldymen shaǵyn, odan ári keńeıtilgen quramda kelissózder júrgizdi. Osy kezdesý arqaý bolǵan maqala el gazeti «Egemen Qazaqstanda» «Ózara yntymaqtastyq arta túsedi» degen taqyryppen berilgen. Basylymnyń jazýynsha, kelissózder aıaqtalǵan soń, Qazaqstan men Serbııa arasyndaǵy yntymaqtastyqty odan ári tereńdetýge baǵyttalǵan ekijaqty qujattarǵa qol qoıyldy. Onyń birinshisi eki eldiń Úkimetteri arasyndaǵy halyqaralyq avtomobıl qatynasy týraly kelisim. Ekinshisi eki eldiń Úkimetteri arasyndaǵy tabys pen kapıtalǵa salynatyn salyqtarǵa qatysty qosarlanǵan salyq salýdy boldyrmaý jáne salyq salýdan jaltarýǵa jol bermeý týraly konventsııa boldy. Osydan keıin memleketter basshylary jýrnalısterge arnap málimdeme jasady. Onda Qazaqstan Prezıdenti N.Nazarbaev joǵary deńgeıdegi ekijaqty kezdesý eki memleket arasyndaǵy saıası, ekonomıkalyq jáne rýhanı baılanystardyń odan ári damýyna tyń serpin beredi dep sanaıtynyn jetkizdi. Sonymen qatar, Elbasy Serbııanyń Qazaqstan úshin Eýropadaǵy mańyzdy elderdiń biri bolyp tabylatynyn aıtty. «Kelissózder barysynda biz eki eldiń yntymaqtastyǵyn jandandyra túsýde qandaı áleýetterdi iske qosýǵa bolatynyn anyqtadyq. Bizdiń elderimizdiń arasynda ózara senimdi qatynas ornaǵan. Sondyqtan biz ózara qatynasymyzdy arttyra túsý kerektigi týraly kelistik», - dedi N.Nazarbaev.
«Bilim jáne ǵylym mınıstrliginde vedomstvo basshysy Aslan Sárinjipovtiń qatysýymen mektepterdi oqýlyqtarmen qamtamasyz etý máselesi boıynsha elimizdiń barlyq oblystary, Astana men Almaty qalasy bilim basqarmalary ókilderiniń qatysýymen selektorlyq esep tyńdaý basqosýy bolyp ótti», - dep jazady «Egemen Qazaqstan» gazeti senbilik sanyndaǵy «Oqýlyqtarmen qamtý oıdaǵydaı» degen taqyryptaǵy maqalasynda. Basylymnyń jazýynsha, basqosý barysynda mınıstr barlyq óńirler oqýlyqtarmen tolyqtaı qamtamasyz etilgendikten olarǵa jeke-jeke toqtalyp ótpeı, tek kemshilik oryn alyp, shaǵym túsken birli-jarym óńirlerdegi jaǵdaılardy surap bildi. Máselen, Aqtóbe óńirindegi mektepter oqýlyqtarmen 50% ǵana qamtylypty. Kúni kesheler qıyndyqqa tap bolǵan Almaty oblysynyń Talǵar aýdanyndaǵy jaǵdaıdyń túzelgeni belgili boldy. Sondaı-aq, Almaty qalasyndaǵy №65 mektep shaǵymynyń qanaǵattandyrylǵany aıtyldy. Shyǵys Qazaqstan oblysynyń oqýlyqpen qamtamasyz etilýi 88%-dy qurap otyrǵany málim boldy.
***
Qazaqstandyq quqyqtyq júıeniń shyńynda elimizde eń joǵary zańdyq kúshi bar, normalary respýblıkamyzdyń barlyq aýmaǵynda tikeleı qoldanylatyn Ata zańymyz Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýtsııasy. Osy Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýtsııasy kúni qarsańynda «Aıqyn» gazeti elimizdiń Bas áskerı prokýrory, ádilet general-leıtenanty Erǵalı Merzadınovpen suhbattasqan. Basylym tilshisiniń barlyq saýalyna tuşymdy jaýap bergen ol: «Konstıtýtsııa men konstıtýtsıonalızm doktrınasy bir-birinen ajyramas uǵymdar. Ata zań mazmuny men mán-maǵynasyn sıpattaıtyn konstıtýtsıonalızmniń kúretamyry, óz kezeginde, atalǵan doktrına Konstıtýtsııa týraly ilimdi dáripteıtin bolǵandyqtan qazaqstandyq zańger ǵalymdardyń «osy ıdeologııamen ári qalyptasqan jáne de qalyptasý ústindegi quqyqtyq memlekettilik ınstıtýttarynyń qyzmeti túgeldeı qamtylýy tıis» degen tujyrymdary qoldaýǵa ábden laıyq. Ulttyq kelisim ol konstıtýtsııalyq júıeniń ózegi, Konstıtýtsııa men konstıtýtsıonalızmniń myzǵymas qazyǵy. Halyqtyń basym kópshiligi Konstıtýtsııada kózdelgen memlekettik qurylymnyń prıntsıpterine qoldaý kórsetse jáne soǵan sáıkes quqyqtyq júıeniń damýyna baǵyshtaıtyn qundylyqtardy moıyndaǵanda ǵana konstıtýtsıonalızm tirshilikke ere alady. Konstıtýtsıonalızm doktrınasy jalpy damý baǵytynyń máseleleri boıynsha jalpy halyqtyq konsensýsty, ıaǵnı kelisimdi bildirse kerek. Mundaı ulttyq kelisimge qol jetkizý sol halyqtyń tek ózine tán damý erekshelikterin shoǵyrlandyrǵan uzaq merzimdi áleýmettik evolıýtsııanyń nátıjesi dep baǵalaǵan jón», - deıdi. Suhbat «Bizdiń basshylyqqa alatynymyz - Konstıtýtsııa» degen taqyryppen berilgen.
Qazaqta saýdaǵa qatysty maqal kóp. Máselen, «Saýda saqal sıpaǵansha», «Saýdada dostyq júrmeıdi», «Úıdegi esepti bazardaǵy naryq buzar» dep kete beredi. Osyǵan qarap otyryp «saýdaǵa beıim emespiz» dep qalaı aıta alasyz? Biraq bizdi qurtatyny saýdanyń jabaıy túri. Bir nárse satar bolsaq, ústinen tıyn da bolsa paıda tabýdy emes, móshektep tabys tabýdy, tutynýshyny turalatyp tastaǵandy unatamyz. Bul jaıynda «Aıqyn» gazetiniń senbilik sanyndaǵy «Otanshyldyq sezim kerek» degen taqyryptaǵy maqalada baıandalǵan. Maqala avtorynyń jazýynsha, mysaly, dollar erkine jiberilgeli bankter men aqsha aıyrbastaý oryndarynyń ǵana basy qatyp jatqan joq, bazardaǵy jurttyń da júıkesi juqara tústi. Olardyń oıynsha osy sátti tıimdi paıdalanyp qalý kerek. Osylaısha qalaı da tabysqa kenelýdi jón kórgender kez kelgen zatqa ústemelep, baǵa ústine baǵa qosyp, eki ortada qarapaıym jurttyń qaltasyn qaǵýda. «Qazir bizdiń basymyzdy qatyryp, júıkemizdi juqartyp jatqan osyndaı kereǵarlyq. Dollarǵa dýalanyp qalǵandaımyz. Eger sol kókqaǵazdy esten shyǵaryp, tól teńgeniń ǵana qamyn oılasaq, saýdadaǵy adaldyqty aldyńǵy orynǵa qoısaq, dúrligetindeı eshteńe de bolmas edi. Birimiz-birimizge problema taýyp berip, eki ortada «ákimqaralar qol qýsyryp otyr» deımiz. Al nege birimizdi-birimiz qadaǵalamaımyz?», - dep jazady avtor.
***
«Petropavl qazaq-túrik lıtseıiniń oqýshylary Qazaq handyǵynyń tarıhy týraly alǵashqy kompıýterlik oıyn jasaýda», - dep jazady «Ekspress-K» gazeti «Pereıtı na vysshıı ýroven» degen taqyryptaǵy maqalasynda. Basylymnyń atap ótýinshe, oqýshylardyń mundaı bastamasyna qyzyǵýshylyq tanytqan jergilikti bılik olarǵa qarjylaı kómek kórsteýge ýáde berip otyr. Joǵary synypta oqıtyn Vladıslav Malıhtarovıch 40 kompıýterlik baǵdarlamanyń avtory. Onyń oıyna Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyna oraı oıyn jasaý ıdeıasy túsip, ony synyptasy Erasyl Dildaıymmen bólisken. «Biz kompıýterlik strategııalyq oıyn jasaý shyǵarýǵa sheshim qabyldadyq. Onda Qazaq handyǵynyń qurylǵan sátinen bastap Kenesarynyń ólimge ushyraýyna deıingi kezeń qamtylady», - dedi olar.
