Qazaq handyǵy tusynda saýda-sattyq qalaı damydy
ALMATY. KAZINFORM — HVІІІ ǵasyrda qazaqtardyń Reseımen saýda jasaıtyn negizgi oryndary shekara shebindegi Orynbor, Troıtsk, Petropavl, Omby, Semeı jáne Óskemen boldy. Qazaq handyǵy men Reseı saýdasy jaıynda Kazinform tilshisine Tarıh jáne etnologııa ınstıtýtynyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Gúlmıra Orynbaeva aıtyp berdi.
Qazaq-Reseı jáne transazııalyq saýda
— Ǵasyrlar boıy Qazaqstan aýmaǵy arqyly transazııalyq saýda joldary ótti, al shekaralyq aımaqtar belsendi halyqaralyq saýda-ekonomıkalyq ózara árekettesý ornyna aınaldy. Dástúr boıynsha kóshpeli qazaqtardyń ózi basqalarmen aıyrbas jáne saýda-sattyq júrgizdi, olar sózsiz múddeli edi. Sondaı-aq olar dalalyq aımaqqa irgeles elder arasyndaǵy kerýen saýdasynda deldal qyzmetin atqaryp, túrli qyzmetter kórsetti. XVIII ǵasyrda ólkede qazaqtar, jońǵarlar, Reseı, Ortalyq Azııa halyqtary, Tsın ımperııasy jáne taǵy basqa elder arasynda taýar aıyrbastaý bazarlary jumys istedi, — deıdi tarıhshy.
Gúlmıra Orynbaevanyń aıtýynsha, Reseıdiń otarlyq saıasatynyń kózdegen maqsaty saýdany damyta otyryp, qazaqtardy Reseı naryǵyna tartýmen qatar, bolashaqta qazaq dalasy arqyly, Ortalyq Azııaǵa jáne Qytaı men Úndi elderine jetý edi.
— Orys naryǵy qazaqtar men basqa da kóshpeli halyqtar úshin burynnan erekshe tartymdy bolatyn. Reseı úkimeti men ólkeniń kóshpeli turǵyndary saýda qatynasyn keńeıtýge birdeı qushtar boldy. XVIII ǵasyrda Reseıdegi ónerkásiptiń damýy saýdagerler arasynda kommertsııalyq belsendiliktiń artýyna ákeldi jáne Reseı memleketi merkantılızm saıasatyn júzege asyra bastady. Bul jaǵdaıda jas ımperııanyń ekonomıkalyq múddeleri onyń geosaıası strategııasyna sáıkes keldi. Reseı naryǵyna qazaq dalasyndaǵy tórt-túliktiń ónimderi qajet boldy. Bul kezeńde Reseıdiń Qazaqstan terrıtorııasyn saýdalyq otarlaýy úkimettik otarlaýdan asyp tústi. Reseı shyǵys elderimen — Ortalyq Azııa memleketterimen, Qytaı jáne Úndistanmen uzaq ýaqyt boıy qarqyndy saýda jasaýǵa umtyldy, olardyń joly qazaq dalasy arqyly ótedi. XVIII ǵasyrdyń ekinshi jartysynda. Reseı úkimeti Azııa halyqtarymen jáne memleketterimen qarym-qatynasty damytýǵa kóbirek kóńil bóle bastady. Imperator Petr úshinshiniń 1762 jylǵy 28 naýryzdaǵy jarlyǵynda Shyǵyspen, atap aıtqanda Úndistanmen saýdany damytý qajettiligi aıtylǵan. Osylaısha, Reseı ekonomıkasyn nyǵaıtpaq edi, — deıdi ol.
Tarıhshynyń aıtýynsha, saýda kerýenderiniń qaýipsizdigin qamtamasyz etý qajettigi de Reseıdiń aımaqta toptasýynyń mańyzdy faktory boldy.
Reseı úkimeti bodandyq qabyldaǵan dala bıleýshilerine ártúrli materıaldyq ıgilikterdi syıǵa tartý úshin óz jeri arqyly ótetin kerýenderdi tonaýdan qorǵaýdy mindettedi.
Taýar ótkizýdiń negizgi oryndary — Reseıdiń shekaralyq aımaqta salǵan Orynbor, Troıtsk, Petropavl, Omby, Semeı jáne Óskemen bekinisteri boldy. Bul bekinisterdiń saýdagerleri men turǵyndary arasynda aıyrbas saýdasyn bildiretin «satovka» uǵymy keń taralǵan.
— Qazaqtarmen satovat etý — aıyrbas saýdasyn júrgizdi. Bul qazaqtyń «satý», ıaǵnı saýda degen sózinen shyqqan. Dala turǵyndarymen saýda-sattyqqa orys kópesterinen basqa shekaralyq okrýgterdiń sharýalary da qatysty. Reseıdiń kótermeleý saıasatynyń arqasynda qazaqtar arasynda saýda keń taraı bastady. 1747 jyly Syrtqy ister alqasynyń qaýlysymen qazaqtarǵa óz ónimderin bajsyz satýǵa ruqsat etildi. Halyqaralyq saýda qatynastarynyń keńeıýi qazaq halqyna da belgili bir jeńildikter ákeldi. Dala aqsúıekteriniń ókilderi óz jerlerin basyp ótetin saýda kerýenderinen alym-salyq jınasa, qarapaıym malshylar júk tasýshy nemese qaraýyl retinde jaldanǵan. Árıne, qazaqtar halyqaralyq shekaralyq saýdanyń belsendi qatysýshylaryna aınaldy, — deıdi spıker.
Degenmen, aınalymdaǵy aqsha qazaqtarda az edi. Saýda birligi isek qoı sanaldy. Reseı saýdagerleri az ýaqyttyń ishinde-aq baıyp shyǵa keldi.
Qazaqtar saýdaǵa mal, et ónimderin, teri men júnen jasalǵan buıymdardy shyǵardy. Reseıden ákelingen taýarlardyń negizgi bóligin nan, jarma, metall jáne toqyma buıymdary, ılengen bylǵary qurady.
Qazaq-orys saýdasy negizinen aıyrbas arqyly boldy, óıtkeni qazaqtarda aqsha aınalysta joqtyń qasy. Balamasy — aımaqtaǵy taýar qunynyń ólshemi — jyl mezgiline jáne suranys deńgeıine sáıkes boldy. Mysaly bir toqty.
— Saýda bastapqyda otarshyldyq baǵytta boldy. Taýarlardy aıyrbastaý kóbine ádiletsiz boldy: Mysaly, shamamen 75 tıyn turatyn 18 metr kenep mataǵa orys saýdagerleri dala turǵyndary úshin jylqy men ógizdiń baǵasyn belgiledi, keıin olar Reseıde 12-15 rýblge qaıta satyldy. Sondaı-aq, 1 shoıyn qazanǵa kópester bir jylqy suraıtyn. Nan saýdagerleri qazaq satyp alýshylaryn jıi aldap ketetin. Keıin Orynbor bıligi qazaq zııaly ókilderiniń shaǵymdarynan keıin kóshpendilerdiń senimine qııanat jasaǵan kópestermen kúresýge tyrysty. Reseı ónerkásibi úshin qazaq dalasyndaǵy tórt- túlik tabys kózine aınaldy, — dep atap ótti maman.
Orynbor — Reseı men qazaqtar arasyndaǵy saýda ortalyǵy
Orynbor qazaq-orys jáne transazııalyq saýdanyń mańyzdy ortalyǵyna aınaldy. 1743 jyly Jaıyq ózeniniń sol jaǵalaýyndaǵy osy bekinistiń janynda qazaq jáne ortaazııalyq kópestermen saýda jasaý úshin aıyrbas alańy salyndy.
Jergilikti qazaq halqy ony «aq bazar» dep ataǵan. Bul tórtburyshty kirpish qurylys boldy (qabyrǵanyń ár jaǵynyń uzyndyǵy 430 metr). Іshinde dúkender men qoralar ornalasqan. Onda erte kóktemnen qońyr kúzge deıin qyzý aıyrbas saýdasy júretin.
— Orynbordaǵy aıyrbastaý alańynda saýda kezindegi tártipti kún saıyn ofıtser basqarǵan soldat rotasynyń qaraýyly baqylady. Qazaqtar iri qara, qoı, jylqy, túıe, eshki, jún, kıiz, teri saýdalady. Orys kópesteri maqta jáne barqyt matalar, shaı, qant, samaýryn, farfor jáne qysh ydystar, temirden, shoıynnan, mystan, shynydan jáne aǵashtan jasalǵan buıymdar ákeldi. Ortalyq Azııadan qalalarǵa maqta, jibek matasy jáne maqtadan jasalǵan shapandar, kilemder, keptirilgen jemister, piste, bylǵary, ań terisi, er-turman, júgender jetkizildi. Reseı men dala arasyndaǵy taýar aınalymynyń ulǵaıýy, jalpyreseılik naryqqa birtindep aralasýy qazaq qoǵamyndaǵy áleýmettik-mádenı ózgeristerge ákelmeýi múmkin emes edi. Birinshiden, Reseı ákimshiligi men kásipkerler uıymdastyrǵan aıyrbas alańdaryna, jármeńkeler men bazarlarǵa shekaralyq aımaqta turatyn qazaqtar belsendi túrde bardy. Ekinshiden, kóshpeliler nan jeýge kóbirek daǵdylana bastady, bul orys ákimshiligin de qyzyqtyrdy: astyq saýdasyn yntalandyrý úshin tipti «qyrǵyz handary men sultandaryna qazynadan nandy tegin berýdi buıyrdy. Sol tamaqqa úırensin degen oımen, — deıdi tarıhshy.
Orta júz qazaqtary men Reseı arasyndaǵy saýdanyń damýy
Orta júz qazaqtarynyń Orynborǵa jetýi qıyn boldy. Sondyqtan olarǵa 1745 jyly Orsk bekinisinde saýda jasaýǵa ruqsat etildi.
Gúlmıra Orynbaevanyń sózine qaraǵanda, Reseımen saýda jasaýdy jigerli jaqtaýshylardyń biri Abylaı sultan boldy. 1745 jyly ol Sibir bıligine ıAmyshevskaıa bekinisinde bazar ashý týraly ótinishpen júginedi.
1743 jyly 10 qarashada Abylaı Korkın komendantyna onyń turǵyndarymen saýda jasaýdy qalaıtyny týraly hat jazdy.
Sonymen qatar, Abylaı sultan Novoıshımskaıa jáne Novolıneınyı áskerı shekaralyq bekinister aımaǵynda osyndaı kóptegen «satovkalardyń» ashylýyna bastamashy boldy.
1750 jyly qazaqtar Troıtsktegi saýdaǵa qatysa bastady. Munda saýda jasaý úshin Máskeý, Qazan, Týla, Rostov, ıAroslavl, Voronej, Kýrsk, Túmen jáne basqa qalalardan kópester keldi.
1759 jyly Abylaı sultannyń arqasynda Petropavl bekinisinde qysqy saýda uıymdastyryldy. Munda mal men mal ónimderinen basqa qazaqtar tuzdy belsendi túrde satty.
Transazııalyq saýda
Abylaı han Reseı men Qytaı shekaralaryndaǵy qalalardyń qazaqtarǵa saýda úshin ashyq bolýyna, jármeńkeler uıymdastyrýǵa kóp úles qosty.
Bir ǵasyr boıy dala halqy men shekaralas Azııa elderi arasyndaǵy belsendi saýda jalǵasty. Ótkizý naryǵyn keńeıtýge jáne Ortalyq Azııa aımaǵyndaǵy yqpalyn kúsheıtýge múddeli Reseı de shekaralyq saýdany keńeıtýdi jaqtady.
Jońǵar shapqynshylyǵynan keıin jońǵar saýdagerleriniń ornyn qytaı kópesteri basyp aldy.
Orta júz qazaq malshylary Qytaı qalalaryna jylqy satýǵa bara bastady. Qytaı úkimeti óz áskeri úshin jylqy satyp alýǵa múddeli boldy, bul jylqylardyń Qazaqstandaǵy quny Mońǵolııa men Shyǵys Túrkistandaǵydan eki ese arzan.
— Tsın ımperııasy Reseı úkimeti sııaqty saýdany shekaralyq aımaqta óz yqpalyn kúsheıtý quraly retinde qarastyrdy. Qazaqstan Qytaıdyń qolóner buıymdary men shaıynyń negizgi naryǵy boldy. 1758 jyly Abylaı sultannyń bastamasymen Úrimji qalasynda qazaq pen Qytaı arasyndaǵy saýda bastaldy; Odan keıin qytaılar qazaqtardan 300-ge jýyq jylqy satyp alyp, eki el arasyndaǵy turaqty saýda-sattyqtyń bastalýyn kórsetti. Burynǵy Jońǵar jerinde saýda júrgizildi. Qytaıdan kelgen saýdager retinde tek áskerı qyzmetkerler men memlekettik qyzmetkerler ǵana áreket etti. Qytaıdyń birde-bir qarapaıym halqy bolǵan joq. Qytaı tarapy monopolııalyq tómen baǵa belgiledi. Onyń ústine qytaılyqtar sapasyz taýarlardy saýdaǵa shyǵaryp, qazaq saýdagerleriniń narazylyǵyn týdyrdy. Tek Abylaı hannyń aralasýynan keıin saýda sharttary qaıta qaraldy, — dep atap ótti Gúlmıra Orynbaeva.
Onyń aıtýynsha, jalpy, kórshi eldermen, halyqtarmen saýda-sattyq qazaq qoǵamy úshin tıimdi boldy.
XVIII ǵasyrda shekaralas eldermen saýda qazaq qoǵamynyń damýyna úles qosty. ıAǵnı onyń naryqqa aralasýyna, ekonomıkalyq jáne áleýmettik-mádenı ózgeristerine yqpal etti.
— Kúndelikti turmysta jańa turmystyq zattar paıda boldy — reseılik jáne azııalyq qolónershiler men manýfaktýralardyń daıyn buıymdary men jartylaı daıyn ónimderi: matalar, armatýra, metall buıymdary, zergerlik buıymdar jáne taǵy basqalary. Shekaralas dala qazaqtary nandy kóbirek paıdalana bastady. Saýda elder arasyndaǵy mádenı almasýǵa múmkindik berdi. Sonymen birge, derekkózder kórsetkendeı, saýda otarshyldyq sıpatqa ıe boldy, óıtkeni dala turǵyndarynyń negizinen orys jáne qytaı kópesterimen teń emes almasýy basym boldy. XVIII ǵasyrda shekaralas halyqtarmen saýda qatynasy qazaq qoǵamynyń jaǵdaıyn jáne sol kezeńdegi geosaıası tendentsııalardy kórsetti. Qazaqtar transazııalyq naryqqa kóbirek tartyldy, — dep túıindedi Tarıh jáne etnologııa ınstıtýtynyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Gúlmıra Orynbaeva.
Eske sala keteıik, biz buǵan deıin Qazaqstan tarıhynyń jańa kóptomdyǵy bıyl daıyn bolatynyn habarlaǵan edik.